Dla kultury i sztuki starożytnej niezwykle ważnym miejscem są Ateny. Na przełomie IV i V w. p.n.e. nastąpił tu prężny rozwój architektury, rzeźby, filozofii, wreszcie to tu stworzono demokrację ateńską - rządy ludu. Starożytna Grecja jako państwo nigdy właściwie nie istniała. Grecy zamieszkiwali państwa-miasta, tzw. polis, ale dzięki wierze w tych samych bogów, wspólnym obyczajom i tradycjom mieli głębokie poczucie tożsamości narodowej i wspólnoty. Bóstwem jednoczącym wszystkich Greków był Zeus o przydomku Hellenios.

W starożytnych Atenach niewątpliwie zwraca uwagę akropol - święte wzgórze, gdzie znajdowały się świątynie patronów miasta i ważnych bóstw. Takie akropole znajdowały się w każdym polis - tu odprawiano obrzędy religijne. Ale akropol ateński jest najwspanialszy. Stał tu posąg Ateny dłuta genialnego greckiego rzeźbiarza, Fidiasza (który tworzył za rządów Peryklesa). Największą budowlą Akropolu był Partenon - świątynia Ateny Partenos - Dziewicy. A ponadto: Erechtejon, Propyleje, świątynie Nike - bogini zwycięstwa i inne. W mieście znajdował się także teatr Dionizosa.

Rzeźby Fidiasza: Atena Partenos, Dyskobol, posąg Zeusa,

Rzeźby Polikleta: Doryforos

Rzeźby Lizypa: posągi Nike, Wenus

Malarstwo starożytnej Grecji: Apelles (wprawnie posługiwał się barwami i perspektywą); Polignot (malował techniką 4 barw, tworzył dzieła o tematyce mitologicznej i historycznej)

Poglądy filozoficzne

Sokrates - najsłynniejszy filozof grecki V w. p.n.e. Żył w latach (469-399 p.n.e.), a swoją niezłomną postawą zdołał wyznaczyć filozofii greckiej całkowicie nowy kierunek rozwoju. Dla Sokratesa najważniejsze było, aby sprawiedliwość na równi z siłą kierowała ludzkimi poczynaniami. Sam starał się żyć sprawiedliwie, bo uważał, że w każdej sytuacji sprawiedliwość jest lepsza niż niesprawiedliwość. Centrum zainteresowań Sokratesa stanowiła etyka.

Sokrates nie przywiązywał wagi do dóbr materialnych. Uważał, że ani majątek, ani wygląd człowieka nie mają wpływu na jego walory etyczne. Sam nosił niezależnie od pory roku skromny płaszcz i wysłużone sandały, Nie posiadał majątku, służył w wojsku, jako hoplita i być może dzięki temu za pensję mógł utrzymać żonę i kilkoro dzieci. Może też otrzymał jakiś spadek. Skromne życie, jakie wiódł, bardzo mu odpowiadało. Swoje nauki wygłaszał na ulicach Aten, rozmawiając często z przygodnie napotkanymi ludźmi.

Niestety nie pozostawił po sobie żadnych pism, jego myśli zapisali uczniowie Sokratesa, przede wszystkim Platon. Punktem wyjścia do rozmów było stwierdzenie "wiem, że nic nie wiem", Sokrates zmuszał swojego rozmówcę do weryfikacji swoich poglądów, ponownego przemyślenia poglądów. filozof nigdy nie wygłaszał bezpośrednich pouczeń. Był przeciwny poglądom sofistów, dla których moralność była "więzami, które krępują naturę". Sokrates niezbicie twierdził, że cnota i moralność to prawdziwe wartości, które są gwarancją szczęścia. Filozof utożsamiał przy tym cnotę z wiedzą, utrzymując, że człowiek, który wie, co jest dobre, będzie się starał to osiągnąć.

Platon - żył w latach 428-348 p.n.e. Był uczniem Sokratesa i jego gorliwym obrońcą, kiedy filozof został uwięziony i był sądzony rzekomo za obrazę moralności. Dzieła Platona są jednymi z najważniejszych w dorobku literackim z IV w. p.n.e. filozof pochodził z rodziny należącej do ateńskich elit, mógł więc bez przeszkód zająć się na przykład polityką. Tymczasem szybko wycofał się z życia publicznego. Śmierć Sokratesa skłoniła go zapewne do wniosku, że system demokratycznych rządów nie jest tak doskonały, jak się wydaje, skoro rządzący nie są w stanie porzucić swoich prywatnych interesów dla dobra wspólnego, w tym wypadku dla poszerzenia wiedzy na temat uniwersalnych prawd.

Platon odrzucił więc demokrację, co więcej nazwał ją "spośród wszystkich praworządnych ustrojów najgorszą". Zauważył korupcję w Atenach, skoro twierdził, że z powodu diet dla ludzi zajmujących się działalnością publiczną (rządy Peryklesa), stali się oni "próżniakami, tchórzami, gadułami i chciwcami". Myślą o sobie i własnych korzyściach, a nie o państwie i są gotowi zniszczyć każdego, kto zatroszczy się o rzeczywiste dobro państwa. Platon podkreślał, że ktoś, kto "naprawdę walczy w obronie słuszności, nie może uczestniczyć w życiu publicznym Aten bez narażania się na niebezpieczeństwo".

Dlatego w państwie idealnym, opisanym przez Platona, władzę sprawują filozofowie - ludzie mądrzy, dla których wartości materialne nie mają znaczenia. Niestety próba przekonania tyrana Syrakuz, by wprowadził w życie koncepcję państwa idealnego, nie przyniosła żadnych efektów.

Obok polityki Platon miał inne rozliczne zainteresowania matematyką, astronomią, metafizyką, pod którą rozumiał wyjaśnianie zjawisk nie dających się zweryfikować zmysłami lub za pomocą eksperymentu. Pozostawił po sobie filozofię idealistyczną, twierdził, że świat dostępny naszym zmysłom, jest jedynie odbiciem, cieniem świata prawdziwego, świata idei. Tamten jest doskonały, przeczuwamy jego istnienie za pomocą duszy.

Platon jeszcze za życia był uważany za jednego z największych filozofów, mimo to jego poglądy nie były zbyt szeroko dyskutowane. Uległo to zmianie, kiedy filozofią grecką zainteresowali się Rzymianie starożytni. Ci powrócili do dzieł Platona i na nowo je interpretowali i odczytywali.

Platon jest twórcą licznych dialogów, nie tworzył zwartych tekstów filozoficznych, wykładów czy traktatów. Swoje myśli zapisywał w formie dyskusji, w których jednym z rozmówców jest zwykle Sokrates. Taka forma sprawia, że odbiorca współuczestniczy w rozmyślaniach, jest prowokowany do snucia własnych refleksji, co uaktywnia nasze myślenie.

Platon uważał, że istnieje wiedza obiektywna, niezależna od moralności, i takiej prawdy obiektywnej należy poszukiwać. Nauczał w gaju Akademosa, miejscowego herosa, czczonego w pobliskim sanktuarium, stąd nazwa jego szkoły - akademia. Przychodzili tam ludzie zainteresowani studiami filozoficznymi, matematycznymi, astronomicznymi, choć Platon nie oferował im jakiegoś zamkniętego cyklu zajęć, zakończonego otrzymaniem dyplomu, świadczącego o ukończeniu studiów. Podczas spotkań żywo dyskutowano, spierano się, formułowano poglądy, idee, myśli, co sprzyjało rozwojowi intelektualnemu uczestników. Akademia platońska funkcjonowała jeszcze 900 lat po śmierci wielkiego filozofa i wciąż była areną wymiany myśli.

Epikur (341-270 p.n.e.) - uważany za przedstawiciela starożytnego materializmu, w Atenach miał szkołę, zwaną ogrodem Epikura, zajmował się etyką. Twórca systemu filozoficznego, zwanego epikureizmem. Jego zasady to:

- podstawowym warunkiem szczęścia jest życie

- we wszystkim należy zachować umiar

- należy żyć pełnią życia (hasło: carpe diem)

- szczęście to doznawanie przyjemności, brak bólu (szczęście jest brakiem nieszczęścia)

- śmierć oznacza koniec dla ciała i dla duszy, dlatego należy cieszyć się z każdego dnia, który jest dany człowiekowi

- hasło pantha rei - wszystko płynie, związane ze świadomością bezpowrotnego przemijania.

Stoicyzm (Zenon z Kition) - postawa polegająca na zachowaniu równowagi wewnętrznej zarówno wobec nieszczęść jak i wobec uśmiechów losu. Również Jan Kochanowski często sięgał do poglądów stoików w swoich utworach. Stoicy zalecali życie w zgodzie z naturą, kierowanie się rozumem, a nie emocjami, bo one często zwodzą człowieka na manowce. Stali na stanowisko, że wszyscy ludzie są równi, głosili kosmopolityzm, odrzucali tożsamość narodową jako wartość, którą należy się w życiu kierować. Zwolennikiem tego prądu filozoficznego był Marek Aureliusz.

Arystoteles - żył w latach 384-322 p.n.e. Położył on wielkie zasługi dla rozwoju nauk przyrodniczych i filozofii. Wszechstronny podobnie jak Platon zajmował się niemal każdą dziedziną nauki: biologią, medycyną, anatomią, psychologią, meteorologią, fizyką, chemią, matematyką, muzyką, metafizyką, retoryką, politologią, etyką, czy wreszcie krytyką literacką.

Był synem zamożnego lekarze ze Stagiry. Mając 17 lat przybył do Aten i rozpoczął regularnie odwiedzać Akademię platońską. w 335 r. założył zaś swoją własną szkołę, którą nazwał Lykejon. Ponieważ dyskusje filozoficzne prowadzone tam były w przykrytym dachem portyku (kolumnadzie), zwanym peripatos, uczniów Arystotelesa zwano perypatetykami.

Arystoteles jest twórcą logiki, nauki umożliwiającej na przykład ścisłe argumentowanie. Sformułował doktrynę o czterech zasadach wyjaśniania, z której korzystali późniejsi myśliciele. Są to forma (charakterystyczne cechy), materia (elementy budujące), początek ruchu (przyczyna), cel.

Jako nauczyciel Arystoteles inspirował swoich uczniom i zachęcał, by na własną rękę prowadzili dogłębne badania interesujących ich zjawisk. Na przykład wiemy, że jego podopieczni opisali system sprawowania rządów w ponad stu miastach greckich. Choć mistrzem Arystotelesa był Platon, autor "Poetyki" odrzucił lub znacznie zmienił niektóre jego poglądy. Na przykład odrzucił platońską teorię form. Był zwolennikiem badania zjawisk w ich naturalnym otoczeniu a nie w laboratorium, stąd niechęć do doświadczeń, które radził zastąpić obserwacjami.

Cynicy - zwolennicy cnoty, zalecali, podobnie jak stoicy, życie zgodne z naturą, kierowanie się wyłącznie rozumem. cynicy odrzucali wszelkie prawa i normy, a swoje potrzeby redukowali do minimum.

Sceptycy - kierunek, zgodnie z którym uzyskanie pewnej i uzasadnionej wiedzy jest niemożliwe.

Zagadnienia związane z teatrem starożytnym

Pochodzenie tragedii

- dytyramb - uroczysta chóralna pieśń na cześć Dionizosa śpiewana podczas Wielkich Dionizjów, z czasem przekształciła się w dialog;

- dramat satyrowy - dialogi odbywali w nim ludzie przebrani za satyrów, towarzyszy Dionizosa;

- tragedia - wielkie widowisko oparte na konflikcie tragicznym, w którym główną rolę gra bohater tragiczny, którego działania nieubłaganie zmierzają ku katastrofie

Jak wyglądał teatr grecki

- orchestra (tanecznia) - okrągła przestrzeń u stóp amfiteatru, przeznaczona do występów chóru

- skene - drewniany budynek, pełniący jednocześnie funkcję garderoby i tła dla występujących aktorów

- proskenion - plac przed skene, gdzie występowali aktorzy

- theatron - miejsce z wykutymi w kamieniu siedziskami, usytuowane na zboczu

Przedstawienia odbywały się pod otwartym niebem.

Wielcy tragicy greccy

- Tespis - ok. VI w. p.n.e. wprowadził aktora (tzw. opowiadacza), który odpowiadał na kwestie chóru, co dało wykształcenie się dialogu scenicznego, wprowadził także maskę;

- Ajschylos - żył w latach 525 - 456 p.n.e., autor ok. 90 tragedii (m.in. trylogii "Oresteja"), wprowadził 2 aktora;

- Sofokles - żył w latach 496 - 404 p.n.e., wprowadził 3 aktora, ograniczył partie chóru na rzecz dialogu bohaterów, autor ok. 120 tragedii, m.in. "Antygona", "Król Edyp";

- Eurypides - żył w latach 480-406 p.n.e., znacznie pogłębił motywację psychologiczną postaci, kładł nacisk na ich przeżycia, autor ok. 70 tragedii (np. "Medea").

Budowa tragedii greckiej

- prolog - dialog wprowadzający w akcję tragedii

- parodos - pieśń chóru na wejście

- epejsodia - dziś powiedzielibyśmy akty

- stasimony - pieśni chóru

- komos - lament

- eksodos - pieśń chóru na wyjście[AN1]

Trzy jedności klasyczne

- jedność miejsca - akcja rozgrywa się w jednym miejscu (najczęściej przed pałacem królewskim)

- jedność czasu - czas akcji nie przekracza 24 godzin, trwa zwykle od świtu do zachodu słońca

- jedność akcji - akcja tragedii jest jednowątkowa, dotyczy jednego problemu

Wszyscy tragicy stosowali się do tej zasady. O wydarzeniach mających miejsce w przedakcji informuje zazwyczaj chór lub posłaniec.

[AN1]y akty