• Filozofia i sztuka starożytnej Grecji i Rzymu:

Epoka starożytna uważana jest w historii literatury za czasy najdawniejsze. Sądzi się, że to właśnie wtedy człowiek zaczął w sposób świadomy tworzyć kulturę. Procesy te zachodziły już w epoce neolitu i brązu. Szczyt rozwoju Europy Południowej przypadł na wiek V i IV przed naszą erą. W ostatnim tysiącleciu przed Chrystusem sztuka starożytnej Grecji była już w pełni rozwinięta.

Oczywiście, kultura Greków nie jest najstarsza, gdyż cywilizacje Mezopotamii i Egiptu są znacznie starsze. Kultura starożytnych Greków posiadała ogromny wpływ i znaczenie dla rozwoju Europy i dlatego uważana jest za pramatkę kultury europejskiej.

Koniec epoki starożytnej datuje się na 476 rok, kiedy to nastąpił upadek Cesarstwa Rzymskiego. Od tej pory Europa zaczęła czerpać chrześcijańskie inspiracje kulturowe. Pomimo tego kultura starożytnej Grecji

i Rzymu stanowiła nieustanną inspirację dla ówczesnych Europejczyków, choć w nieco zmienionej formie.

W starożytnej Grecji narodziła się dziedzina nauki, która nazwana została filozofią, co w języku greckim oznacza "umiłowanie mądrości". Najstarszą myśl filozoficzną reprezentowali myśliciele jońscy, którzy próbowali odnaleźć odpowiedź na pytanie czym jest wszechświat. Tales z Miletu zadał pytanie: czym jest arche, czyli początek? Według Talesa prapoczątkiem jest woda - żywioł, będący źródłem wszelkiego życia. Uczeń Talesa - Anaksymenes za podstawę bytu uznał powietrze, czyli pierwiastek, który wypełnia wszystko na świecie. Ksenofanes sądził, że arche to ziemia, gdyż jest stałym fundamentem wszystkiego. Natomiast Heraklit z Efezu uważał, że to ogień stanowi początek, gdyż jest to żywioł dynamiczny, tworzący i niszczący jednocześnie. Uważał bowiem, że zasadą bytu jest ciągła zmienność. Był twórcą słynnego zdania: panta rhei, czyli: wszystko płynie, gdyż nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki.

Kolejną szkołą filozoficzną była szkoła Pitagorasa, która stworzyła między innymi aktualne po dziś dzień zasady z dziedziny matematyki, geometrii czy astronomii.

Najsłynniejszym i najwybitniejszym myślicielem starożytnym był Sokrates. Nie spisał on żadnej ze swoich myśli. Robili to jego uczniowie - Platon i Ksenofont. Sokrates wykładał swe nauki w specyficzny sposób. Stosował bowiem metodę eleuktyczną, polegającą na zbijaniu argumentów rozmówcy oraz metodę maieutyczną, która miała pomóc rozmówcy w osiągnięciu samodzielnych wniosków.

Uczniem Sokratesa był Platon, twórca idealizmu obiektywnego oraz modelu doskonałego państwa. Był też autorem wielu pism, takich jak: Uczta, Państwo, Prawo, Fedon, Obrona Sokratesa.

Uczniem Platona z kolei był Arystoteles. Był on jednocześnie krytykiem teorii swego nauczyciela. Przedmiotem filozoficznych zainteresowań Arystotelesa było wiele dziedzin nauki: metafizyka, logika, estetyka, etyka, fizyka, biologia, polityka i psychologia. Jego Poetyka do dzisiaj pozostaje aktualna. Wzorują się na niej historycy literatury, twórcy teatralni czy też teoretycy.

  • Rozwój religii greckiej oraz świat bogów greckich według Mitologii Jana Parandowskiego:

Historia starożytnej Grecji podzielona została na trzy okresy: okres archaiczny (od czasów wojen perskich do 500 roku p.n.e.), okres klasyczny (od V do IV wieku p.n.e.), oraz okres hellenistyczny (od momentu objęcia rządów przez Aleksandra Wielkiego do podbicia przez Rzymian wschodniej części basenu Morza Śródziemnego). Od VIII do VI wieku przed Chrystusem zaczęły następować wyraźne zmiany kulturowe

w Grecji, co niewątpliwie przyczyniło się do modyfikacji wierzeń i obrzędów religijnych.

W Iliadzie, i w Odyseji przedstawiony został świat bogów - mieszkańców góry Olimp, którzy podlegają rządom Zeusa, noszącego przydomek - gromowładny. Starożytni Grecy za twórców panteonu boskiego Homera i Hezjoda. Jednak badania dowodzą, że bogowie olimpijscy wywodzą się z czasów przedgreckich, kiedy uważano, że zjawiska przyrody i w zwierzęta przejawiają boską siłę. Historycy twierdzą, że pozostałością tamtych czasów są epitety dodawane do imion boskich, np.: Atena - Sowiooka, Hera - Wolooka. Na początku poszczególne rody i plemiona greckie czciły odrębne bóstwa. Później na skutek przemian kulturowych każde polis, czyli państwo - miasto, posiadało swojego własnego boga, będącego jednocześnie patronem i opiekunem.

Grecy wierzyli że, zanim światem zawładnęli mieszkańcy Olimpu, panował chaos, a potem walki pierwszych nieskoordynowanych potęg natury. Najpierw Kronos pokonał swego ojca Uranosa, utożsamianego

z niebem. Miał on wielu potomków ze swą żoną Gają. Wtrącał jednak swoje dzieci do przepastnych czeluści Tartaru. Kronos postępował ze swoimi dziećmi podobnie dopóki nie pokonał go Zeus, którego matka - Reja ukryła na wyspie Krecie, gdzie opiekowały się małym bogiem nimfy i koza Amaltea. Zeus w religii Greckiej reprezentował czynnik, ustanawiający ład i harmonię. Iliada przedstawiała go jako ojca bogów i ludzi. Zeus był królem Olimpu, a u jego boku zasiadała jego zazdrosna małżonka Hera. Działalność władcy bogów ograniczana była przez Mojry - tajemne siły losu. Stąd wynika, że bogowie olimpijscy nie byli wszechwładni, gdyż los

w pewnym sensie kształtował ich poczynania.

Ukochaną córką Zeusa była Atena, która wyskoczyła z głowy swego ojca. Atena była boginią mądrości ale sprawowała tez pieczę nad rzemieślnikami, nie rozstawała się ze zbroją. Słynęła z urody ale pozostała dziewicą. Uważano ja także za patronkę rycerzy i wojów. Ateny oddawały jej największą cześć. Tu w okresie żniw obchodzono święto Panatenaje poświęcone bogini - patronce. Urządzano procesję, podczas której odziewano posąg Ateny we wzorzysty peplos - dywan utkany na jej cześć. Atena potrafiła bowiem pięknie tkać.

Synem Zeusa był bóg światła - Apollo. Uważano go za opiekuna sztuki, a jego pomocnicami były muzy: Klio, Kalliope, Erato, Euterpe, Taleja, Terpsychora, Polihymnia, Melpomene i Urania. Również Artemida - bogini łowów oraz Ares - bóg wojny byli dziećmi Zeusa. Jego rodzeństwem zaś byli: Posejdon, Hades, Hera, Demeter i Hestia.

Ingerencja bogów w życie ludzi była uznawana za powszechny fakt. Bogowie nie tylko opiekowali się wieloma dziedzinami ludzkiego życia, lecz także uczyli ich wielu pożytecznych rzeczy. Najsłynniejszymi nauczycielami byli: Prometeusz, Aristajos, Hermes i Hefajstos. Często bogowie wstępowali w związki z ludźmi, a owocami ich miłości byli herosi. Bogowie natomiast były to wiecznie młode, piękne i nieśmiertelne istoty. Posiadały jednakże wiele cech antropomorficznych. Byli zatem bliscy sprawom ludzkim, ponieważ tak jak ludzie doświadczali uczuć, cierpieli, kłócili się i prowadzili ze sobą wojny.

Kiedy nastał okres wielkich przemian ludzie odchodzili od homeryckiego przedstawienia panteonu bóstw. Grekom nie podobało się to, że mieszkańcy Olimpu postępowali nieetycznie, stali się kapryśni i sprzyjali wyłącznie swoim ulubieńcom na ziemi. Kiedy ustrój rodowy upadł, w Grecji ukształtowały się nowe wyobrażenia o bóstwach. Od tej pory mieszkańcy Olimpu surowo karali ludzi niesprawiedliwych i nieprawych. Nad przestępcą ciążyła kara, która mogła dosięgnąć jego odległych potomków. Dobrzy i prawi ludzie byli natomiast nagradzani. A zatem każdy wierzący mógł zjednać sobie przychylność bożą i oczekiwać nagrody po śmierci. Należało żyć uczciwie i wypełniać ściśle określone wskazania, które uzyskiwało się na drodze wtajemniczenia. Drogę tę mógł poznać każdy podczas obrzędów, zwanych misteriami. Wiązały się one z kultem bogini Demeter. Były to misteria eleuzyjskie. Polegały na uczestnictwie w świętym dramacie, który był odzwierciedleniem mitu o Demeter i Korze, który nie tyle tłumaczył następowanie po sobie kolejnych pór roku, lecz przede wszystkim objaśniał tajemnicę narodzin i śmierci.

Istotnym elementem wierzeń orfickich była wiara w nieśmiertelność. Miało to związek z kultem Dionizosa i Demeter. Byli to bowiem bogowie płodności, odpowiedzialni za rozwój życia na ziemi. Wierzenia orfickie podają, że to Dionizos stworzył świat. Odpowiadał tez za wyzwolenie się człowieka od cielesnych potrzeb, co sprawiało, że dusza ludzka łączyła się ze swym stwórcą w świecie boskim. Tajemnicze obrzędy związane z kultem Dionizosa miał objawić ludziom Orfeusz.

Na miejsca czci bogów wybierano gaje, które zyskiwały miano świętych, liczne groty, źródła, lub też stawiano ołtarze pod gołym niebem. Zazwyczaj miejsca te przeznaczano w późniejszym okresie na świątynie. Do najsłynniejszych świątyń greckich należały: delficka świątynia poświęcona Apollinowi, epirska świątynia Dodony, gdzie znajdował się symbol Zeusa - dąb. Wolę gromowładnego władcy Olimpu poznawano wsłuchując się w szum liści świętego drzewa. Ogromną popularnością cieszył się także święty krąg w Olimpii.

Jeśli bogowie zgodzili się ujawnić ludziom swą wolę, uważano to za przejaw ogromnej łaski z ich strony. Najważniejszą i najsłynniejszą była wyrocznia w Delfach. Schodzili się do niej licznie pielgrzymi. Kapłan przekazywał pytania kapłance Pytii. Była ona wychowanką świątyni. Zasiadała na trójnogu

i odpowiadała na pytania. Warto zaznaczyć, że zawsze znajdowała się pod wpływem środków odurzających,

a zatem jej odpowiedzi były nieskładne. Zadaniem kapłanów było aby z niejasnych i niezrozumiałych słów ułożyć przepowiednię. Wróżby te były zazwyczaj dwuznaczne. Wyrocznia w Delfach odgrywała znaczną rolę

w życiu politycznym Grecji, zwłaszcza w VII i V wieku przed Chrystusem. Skarbiec delfickiej wyroczni niezwykle się powiększał kiedy liczne miasta prosiły o radę w sprawie wojen czy spraw kolonialnych.

Istotny czynnik tworzenia się greckiej wspólnoty stanowiły igrzyska, które zwoływane były ku czci boskie. Igrzyska na początku odbywały się w Nemei. Później przeniesiono je do Olimpii, gdzie znajdował się główny ośrodek kultu Zeusa, gdzie organizowano je od 776 roku przed naszą erą. Igrzyska organizowano co cztery lata. Na ten czas ustawały wszelkie spory, wojny i walki. Jeśli ktoś naruszył ów święty zakaz - "wieczny pokój" uznawano to za zbrodnię. Igrzyska rozpoczynano składając ofiarę na rzecz bogów.

  • Bogowie i ludzie - wzajemne relacje między nimi:

Mity zawierają pierwotne wzory ludzkich zachowań i postaw. Noszą one nazwę archetypów. Mitologia opowiada także o tym jak powstał świat, skąd wziął się człowiek, tłumaczy zjawiska przyrodnicze, stara się objaśnić tajemnicę życia i śmierci. Jednym z archetypów jest postawa prometejska - pełna poświecenia

i miłości jednostki dla ogółu. Tytan Prometeusz, jak głosi jeden z mitów, stworzył człowieka. Ulepił go z gliny pomieszanej ze łzami i tchnął w niego życie. Ofiarował mu także duszę. Prometeusz opiekował się człowiekiem, uczył go jak przetrwać w świecie, gdyż człowiek był niezwykle słabą i podatna na zło istotą. Aby polepszyć ludzkie warunki życia Prometeusz nauczył ludzi wielu przydatnych umiejętności. Naraził się tez na gniew bogów gdyż ukradł ogień z Olimpu i ofiarował go człowiekowi. Bogom nie spodobały się dążenia Prometeusza do uczynienia ludzi niezależnymi na ziemi. Postanowili stworzyć niewiastę - Pandorę i zesłać ją na ziemię. Na odchodnym wręczyli jej beczkę i nie pozwolili do niej zaglądać. Epimeteusz - brat Prometeusza przyjął Pandorę do swojego domu. Pod nieobecność tytana Pandora zajrzała z ciekawości do beczki i wtedy nastąpiła katastrofa. Okazało się, że bogowie schowali w niej cierpienia, smutki, żale i całe zło świata, które teraz opanowały ziemię. Rozzłościło to Prometeusza, który zemścił się na bogach. Podzielił wolu na dwie części, oddzielając mięso od kości. Mięso zawinął w skórę, a kości w tłuszcz. Poprosił Zeusa by wybrał jedną z części, a będzie ona składana przez ludzi bogom w ofierze. Zeus wybrał część pokrytą tłuszczem i kiedy okazało się, że pod spodem znajdują się jedynie kości, władca Olimpu rozzłościł się. Rozkazał aby przykuto Prometeusza do skały Kaukazu. Ogromny sęp codziennie przylatywał i wydziobywał tytanowi wątrobę, która na nowo odrastała.

Kiedy ludzie stracili swego opiekuna stali się jeszcze bardziej podatni na całe zło, które wypełzło

z beczki przyniesionej przez Pandorę. Bogowie byli bardzo źle traktowani przez ludzi. Jednakże ludzie nawiązywali kontakty z bogami, których zapraszano na uczty. Król Lykaon poczęstował Zeusa ludzkim mięsem. Zeus ukarał za to całą ludzkość, zsyłając potop, który zniszczył całe życie na ziemi. Uratowała się para staruszków - Deukalion i Pyrra. Sprawili, że ziemia zaludniła się na nowo. Szli poprzez pola i rzucali za siebie kamienie, które przeobrażały się w ludzi.

Bogowie zauważyli, że pomimo tak surowej kary ludzie nie zmienili się. Traktowali człowieka

z pobłażliwością, jednak wpływali na jego życie. Sami, pod względem zachowania, nie różnili się zbytnio od ludzi. Kłócili się pomiędzy sobą, kochali się , nienawidzili, prowadzili wojny, byli zazdrośni i mściwi. Jednakże w przeciwieństwie do ludzi byli wiecznie młodzi, piękni i nieśmiertelni. Potrafili przeobrażać swą postać, co niejednokrotnie wykorzystywali, jednak nie byli wszechwiedzący i wszechwładni. Podlegali fatum, które wisiało nad ich losem. Ciało bogów nie podlegało bólowi, a ich żyły wypełniała krew o białej barwie i przedziwnym zapachu. Napojem, który zapewniał im młody wygląd i nieśmiertelność, była ambrozja.

Każdy z bogów był indywidualną postacią, posiadającą swe zalety, wady, a także atrybuty i przymioty. Każdy z nich zajmował się inną dziedziną, która wpływała na życie ludzi. Zeus odznaczał się popędliwym charakterem, był też kochliwy. Jego żona Hera była, nie bez powodu, zazdrosna o męża, a także o swoją urodę. Mściła się na Parysie za to, że nie podarował jej złotego jabłka z napisem: "dla najpiękniejszej".

Każdemu bogu przyporządkowane było określone święto. Ludzie składali bogom ofiary, czcili ich aby uzyskać przychylność i zebrać obfite plony z pól i winnic. Władcą Olimpu był Zeus. Hefajstos wykuwał dla niego pioruny, którymi ciskał gromowładny Zeus. Jego żona Hera była królową nieba, przedstawiano ją najczęściej w otoczeniu pawi. Uważani, że posiadała piękne duże oczy i dlatego nosiła przydomek Wolooka. Atenę czczono jako bóstwo mądrości, Apollina jako boga światła i natchnienia poetyckiego, natomiast Hestia dbała o ciepło domowego ogniska. Bogiem, który późno trafił do panteonu bóstw olimpijskich był Bachus bóg wina. Ku jego czci obchodzono aż cztery święta w roku.

Istnieli też bogowie, którzy uczyli ludzi wielu przydatnych umiejętności. Bóg Aristajos nauczył ludzi bartnictwa, pielęgnacji drzew oliwnych i uprawy winorośli. Również Asklepios pomagał ludziom, zwłaszcza w zwalczaniu wielu groźnych chorób. Bóg ten został zgładzony przez Zeusa, gdyż rozwikłał zagadkę życia

i śmierci. Potrafił wskrzeszać ludzi z martwych. Wywołało to zbyt wielkie zamieszanie w świecie i naruszyło ład i harmonię wszechświata. Asklepios był patronem lekarzy, a jego kult był bardzo silny. Przetrwał aż do upadku cesarstwa rzymskiego. Rzymianie nazwali Asklepiosa Eskulapem.

  • Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter:

Bohaterowie mitów greckich często prezentowali postawy archetypiczne. Jednym z takich bohaterów był tytan Prometeusz. Nazywany był dobroczyńcą ludzkości. Jedno z podań głosi bowiem, że stworzył on człowieka

i sprawował nad nim pieczę. Obdarował go ogniem, skradzionym z Olimpu, co przysporzyło Prometeuszowi wielu kłopotów. Jednak dzięki temu człowiek wiedział czym jest światło pośród nocy, ciepło w zimne dni, mógł od tej pory nie bać się dzikich zwierząt, które obawiały się płomieni ognia. Prometeusz pomagał ludziom na wiele innych sposobów, uczył ich rzemiosł, bronił przed brakiem przychylności ze strony bogów. Chcąc się zemścić za to, że bogowie zesłali na ziemię Pandorę, która otworzyła beczkę pełną chorób i nieszczęść, Prometeusz podzielił wołu na dwie części. W jednej z nich umieścił kości pokryte tłuszczem, a w drugiej mięso okryte skórą. Poprosił Zeusa aby wybrał tę część, którą od tej pory ludzie będą składać bogom w ofierze. Zeus wybrał tę gorszą, co sprawiło, że wpadł w ogromną złość. Skazał Prometeusza na straszliwą karę. Tytan został przykuty do skały w górach Kaukazu. Ogromny sęp wydziobywał mu wątrobę, która odrastała. Prometeusz stanowi zatem archetyp humanitaryzmu, miłości i gotowości do poświęcenia się dla innych.

Innym mitem jest opowieść o Dedalu i Ikarze. Tęsknili oni do swej ojczyzny. Jednak Król wyspy Krety, na której przebywali nie chciał zgodzić się na wyjazd tak wybitnego architekta jakim był Dedal. Minos obawiał się, że Dedal zdradzi tajemnice państwowe, które dobrze były mu znane. Ojciec i syn postanowili uciec. Sporządzili skrzydła z wosku i piór. Przed odlotem ojciec ostrzegał Ikara by nie leciał zbyt nisko, gdyż skrzydła nasiąkły by wodą, ani zbyt wysoko, gdyż słońce roztopi wosk i pióra wypadną. Jednak podczas lotu, Ikar tak bardzo zachwycił się lotem, że zapomniał o przestrogach Dedala. Wzbijał się coraz wyżej, aż słońce roztopiło wosk i Ikar runął do wody.

Postawa Dedala i Ikara stanowi archetyp patriotyzmu, ale też dążenia do wolności i braku odpowiedzialności. Przedstawiony powyżej motyw mitologiczny został wykorzystany w obrazie Petera Brueghla Upadek Ikara, a także w opowiadaniu Jarosława Iwaszkiewicza pt.: Ikar.

Mit o Orfeuszu i Eurydyce stanowi archetyp miłości małżeńskiej, dotyczy prawdy o prawdziwej miłości, która wymaga wyrzeczeń i niejednokrotnie przynosi cierpienie. Orfeusz, mistrz gry na cytrze udał się do Hadesu po swoją zmarłą żonę Eurydykę. Grą na cytrze zachwycił Charona, Cerbera, samego władcę podziemi,

a nawet straszliwe Erynie. Hades zgodził się na powrót Eurydyki na ziemię, jednak zabronił Orfeuszowi oglądać się za siebie i spoglądać na żonę. Orfeusz nie zdołał wykonać tego zadania. Eurydyka na zawsze pozostała już w podziemiach.

  • Wierzenia starożytnych Rzymian:

Panteon bóstw rzymskich został zaczerpnięty z wierzeń starożytnych Greków. Bogowie w religii Rzymian zmienili jedynie imiona, atrybuty, a także dziedziny, za które odpowiedzialne były określone bóstwa nie zmieniły się:

  • Janus: duch opiekuńczy drzwi i bram;
  • Jowisz: (Zeus) był królem Olimpu. Jego atrybut stanowił piorun. Był uważany za ojca bogów i ludzi;
  • Junona: (Hera) królowa Olimpu. Zazwyczaj ukazywano ją na powozie lub pośród pawi;
  • Minerwa: (Atena) bogini mądrości, przedstawiano ją w zbroi;
  • Apollo: był bogiem wyroczni i wróżb. Uważano go także za bóstwo światła. Opiekował się poetami. Podlegało mu dziewięć muz, które chętnie były czczone przez Rzymian: Euterpe, Kalliope, Klio, Taleja, Melpomene, Terpsychora, Erato, Polihymnia, Urania ;
  • Diana: (Artemida) była boginią łowów. Często nazywano ją Czystą, gdyż pozostała dziewicą. Jej atrybut stanowił łuk lub oszczep;
  • Merkury: (Hermes) był posłańcem bogów. Posiadał skrzydełka u nóg. Jego atrybutem był kaduceusz. Był patronem kupców;
  • Wulkan: (Hefajstos) był opiekunem kowali. Zamieszkiwał wnętrze wulkanu. Kuł pioruny dla Zeusa. Był kaleką. Przedstawiano go w pozycji siedzącej;
  • Wenus: (Afrodyta) była boginią miłości i żoną Hefajstosa. Narodziła się z piany morskiej. Wybrankiem jej serca był Adonis.
  • Amor: (Eros) bóg miłości;
  • Mars: (Ares) bóg wojny;
  • Sol: (Helios) był bogiem słońca. Ukazywano go jako młodego mężczyznę, który jeździł na rydwanie. Na głowie nosił promienistą koronę;
  • Aurora: (Eos) bogini jutrzenki, każdego ranka otwierała wrota dnia;
  • Luna: (Selene) bogini księżyca;
  • Westa: (Hestia) była boginią domowego ogniska. Pod jej opiekę oddawano noworodka. Jej świątynię stanowił dom każdego Greka czy Rzymianina. Ukazywano ją zazwyczaj jako stateczną kobietę.
  • Ceres: (Demeter) bogini życia i płodności. Była czczona jako "gleba - matka". Przedstawiano ją jako kobietę z wieńcem z kłosów na głowie, trzymającą pochodnię w ręku;
  • Bachus: (Dionizos) bóg wina i rozkoszy.
  • Eskulap: (Asklepios) bóg lekarzy i medyków.
  • Posejdon: był królem morza, bratem Zeusa. Sprawował władzę w królestwie głębin morskich. Jego atrybut stanowił trójząb. Legenda głosiła, że poszarpał nim brzegi lądów. Czczony był przez marynarzy i rybaków.
  • Pluton: (Hades) był władcą królestwa podziemi, jego żoną była Kora, którą porwał z ziemi;
  • Wiktoria: (Nike) była boginią zwycięstwa, podobno należała do ulubionych bóstw Aleksandra Wielkiego. Była ukazywana jako skrzydlata niewiasta, która trąbieniem oznajmiać miała zakończenie działań wojennych.
  • Temida: była boginią sprawiedliwości, przedstawiano ją jako niewiastę z zasłoniętymi oczyma,
  • w jednej ręce trzymała miecz, a w drugiej zaś wagę.

Rzymianie często i chętnie przyzywali pomocy bogów. Posiadali świetnie udoskonalony system różnorakich ofiar i obrzędów, za pomocą których starano się zjednać sobie bogów i uzyskać ich łaskę. Istniały księgi, w których zawarte były modlitwy, opisy obrzędów i "recepty" zachowań religijnych. Ogromną rolę

w starożytnym Rzymie spełniali wróżbici. Najbardziej popularną była wróżba z wnętrzności zwierząt oraz

z lotu ptaków. Kapłanów, zajmujących się tego rodzaju obrzędami nazywano augurami.

Istotną częścią wierzeń religijnych Rzymian były personifikacje pojęć moralnych i uczuć ludzkich. Należały do nich: Fides - Wierność, Concordia - Zgoda, Honos - Honor, Virtus - Dzielność, Spes - Nadzieja, Pudicitia - Wstydliwość, Clementia - Łagodność, Pax - Pokój, Iuventus - Młodość; Ważnym elementem religijnym była też astrologia - wiedza zaczerpnięta z dalekiego Wschodu. W Rzymie obok bóstw czczono także władców. Posiadali oni swoje świątynie oraz kapłanów. Cezarom nadawano przydomek - divus - boski. Cezar mógł przybierać imiona i atrybuty bogów. Pierwszym czczonym władcą był Juliusz Cezar, któremu za życia zaczęto stawiać pomniki.

  • Legendy starożytnych Rzymian:

Wędrówki Eneasza:

  1. Grecy zdobyli Troję.
  2. Eneasz - syn Wenery - popadł w niełaskę Junony.
  3. Wymknął się z Troi niepostrzeżenie.
  4. Spotkał innych uciekinierów trojańskich. Odpływają łodziami.
  5. Błądzili po wielu lądach i morzach, próbując zakładać osady i miasta - bezskutecznie.
  6. Wszystkie przeciwności były sprawką Junony.
  7. Na wyspie Strofadów harpie poinformowały Eneasza i jego towarzyszy, że powinni udać się na zachód: a ziemię obiecaną poznają po tym, że taki srogi głód cierpieć będą, iż nawet stoły pozjadają.
  8. Eneasz popłynął więc w stronę Italii.
  9. Przebywał w tych miejscach, gdzie król Itaki - Odyseusz.
  10. Dopłynęli do Kartaginy, gdzie rządy sprawowała Dydona - królewna fenicka.
  11. Eneasz opowiedział królewnie dzieje Troi.
  12. Dydona zakochała się w Eneaszu.
  13. Eneasz potajemnie opuścił Kartaginę, a Dydona popełniła samobójstwo.
  14. Trojanie dopłynęli do Zatoki Neapolitańskiej, gdzie znajdowało się zejście do podziemi.
  15. Eneasz odwiedził królestwo cieni i spotkał swego ojca - Anchizesa.
  16. Eneasz poznał całą historię Rzymu.
  17. Eneasz dotarł do Italii, gdzie się osiedlił.
  18. Miał poślubić córkę króla Latynusa - Lawinię. Jednak Junona pokrzyżowała mu plany.
  19. Rozpoczęła się wojna pomiędzy Latynami a Rutulami.
  20. Na wzgórzu palatyńskim Eneasz zabił w pojedynku Turnusa.
  21. Eneasz ożenił się z Lawinią.
  22. Rutulowie znów napadli i Eneasz przepadł bez wieści.
  23. Wenera zabrała ciało syna do nieba.
  24. Rządy objął syn Eneasza Julus, zwany wcześniej Askaniuszem.

Powstanie Rzymu:

  1. Askaniusz zakłada miasto Alba Longa, w którym rządzą kolejne dynastie królewskie.
  2. Synowie Prokasa: Numitor i Amulius walczą o władzę.
  3. Rea Sylwia córka Numitira rodzi bliźnięta: Romulusa i Remusa, których ojcem był bóg Mars.
  4. Amulius rozkazał Reę zamorzyć głodem a bliźnięta wrzucić do rzeki Tybr.
  5. Koszyk, w którym znajdowały się dzieci dopłynął do wzgórza Palatynu.
  6. Wilczyca usłyszała płacz niemowląt, odnalazła je i nakarmiła.
  7. Kiedy wilczycy zabrakło pokarmu, a ptak Marsa - dzięcioł rzucał im owoce i jagody.
  8. Pasterz królewski Faustulus zabrał bliźnięta do swego domu na wychowanie.
  9. Romulus i Remus wyrośli na dzielnych młodzieńców.
  10. Bracia byli w służbie króla Amuliusa i kiedy wywiązała się bójka pomiędzy pastuchami stanęli przed obliczem Numitora.
  11. Numitor domyślił się prawdy o bliźniakach. Wraz z nimi uknuł plan obalenia Amuliusa.
  12. Numitor na tronie królewskim w Alba Longa.
  13. Bracia zakładają własne miasto, lecz kłócą się o nazwę dla niego.
  14. Postanowili poznać wolę bogów, więc zasiedli do nocnego czuwania.
  15. Bogowie wybrali Romulusa na założyciela miasta o nazwie Roma.
  16. Na Kapitolu powstaje gaj asylum, gdzie mogli przebywać wszyscy, niezależnie od tego jak wielką popełnili zbrodnię.
  17. Rzym uchodził za miasto złodziei i rzezimieszków.
  18. Romulus wraz z towarzyszami ukradli okolicznym mieszkańcom żony i córki - Sabinki.
  19. Poszkodowani szykują zemstę.
  20. Sabini łączą się z Rzymem.
  21. Romulus staje się bogiem, a jego żona Hersylia - boginią.
  22. Po Romulusie panowało jeszcze sześciu królów lecz nie zasłużyli oni na miejsce w mitologii.
  23. Rzym stał się republiką.
  • Motywy antyczne w literaturze nowożytnej:

Literatura i sztuka chętnie sięgała i nadal sięga po wątki mitologiczne. Historie bogów i bohaterów greckich stanowiły inspirację dla pisarzy, malarzy czy rzeźbiarzy już w czasach starożytnych. Obecność motywów mitologicznych była wyraźnie widoczna w chrześcijańskiej kulturze europejskiej oraz w czasach nowożytnych. Greccy tragicy, jak Sofokles wykorzystywali fabuły mityczne do swych dramatów. Mit o rodzie Labdakidów stał się podstawą do napisania tragedii Król Edyp. Świetnym przykładem może być również Fedra Seneki. Warto wspomnieć, że dramat noszący ten sam tytuł powstał pod koniec XX wieku w Wielkiej Brytanii, jego autorką była nieżyjąca już Sarah Kane, prekursorka postmodernizmu w dramaturgii. Oczywiście, nie można pominąć także siedemnastowiecznego dramatu J. B. Racine'a, noszącego ten sam tytuł. Tragedie te po dziś dzień wystawiane są na deskach teatrów na całym świecie.

W malarstwie natomiast do mitologicznych wątków zaczęto sięgać we wczesnym renesansie. Kanonicznym dziełem jest obraz namalowany przez Botticellego - Narodziny Wenus. Przedstawia on piękną boginię stojącą na muszli w otoczeniu świty. Obraz ów przedstawiał ideał piękna kobiecego tamtych czasów. Innym przykładem może być rzeźba Porwanie Prozerpiny, której autorem był Bernini.

Chętnie wykorzystywana i parafrazowana przez potomnych była również mitologiczna opowieść

o dwunastu pracach Herkulesa. Inspirację tę widać w powieści kryminalnej, której autorką jest Agatha Christie - Dwanaście prac Herkulesa. Powieść składa się z dwunastu rozdziałów, a każdy z nich to osobna zagadka, której rozwiązania podejmuje się niezastąpiony detektyw Herkules Poirot.

Na początku XX wieku grupa literacka, pochodząca z Rosji, nosząca nazwę akmeistów bardzo chętnie nawiązywała do sztuki antycznej i mitologii greckiej. Widoczne jest to zwłaszcza w poezji Osipa Mandelsztama, Lwa Gumilowa czy Anny Achmatowej. Motywy mitologiczne widoczne są również w twórczości polskich pisarzy, choćby u Zbigniewa Herberta czy w poezji Czesława Miłosza.

Warto wspomnieć także o zwrotach, które na stałe weszły do języka, a które posiadają mitologiczne źródło. Należą do nich: syzyfowe prace, puszka Pandory, znaleźć się pomiędzy Skyllą i Charybdą, męki Tantala, jabłko niezgody, węzeł gordyjski czy stajnia Augiasza.

  • Kreacje Achillesa, Hektora i Priama w Iliadzie Homera:

W Iliadzie Homera przedstawiony został pojedynek pomiędzy synem Priama Hektorem a Synem Peleusa

i Tetydy Achillesem. Obaj wojownicy byli niezwykle odważni i mężni. Znali swe przeznaczenie i wiedzieli, że czeka ich śmierć. Jednak walczyli przede wszystkim o honor i sławę.

Hektor zabił przyjaciela Achillesa - Patroklosa, który pożyczył od Achillesa jego wspaniałą zbroję. Trojanie, myśląc, że będą walczyć z Achillesem uciekli w popłochu. Jedynie Hektor oczekiwał na pojedynek. Pokonał Patroklosa. Hektor obdarł ciało Patroklosa z pięknej zbroi i miał zamiar porwać ciało zabitego rycerza, jednak Achilles nie pozwolił na to. Matka Achillesa - Tetyda poprosiła Hefajstosa by ten wykuł dla jej syna jeszcze wspanialszą zbroję. Tarcza wykonana została z miedzi, cyny, złota i srebra. Składała się z pięciu warstw, na których znajdowało się dziesięć scen, przedstawiających życie bez wojen. Znajdował się na niej kosmos, przedstawiono tez obrzęd zaślubin, scena kłótni mężczyzn i scena sądu. Hefajstos przedstawił też oblężenie miasta, żniwa, winnicę oraz scenę pasterską, rzekę i ocean.

Kiedy Achilles zbliżał się do Hektora, ten przestraszył się i zaczął uciekać. Achilles zaczął go gonić

i trzykrotnie obiegli Troję dookoła. Zeus zważył na szali losy obydwu wojowników. Achilles zadał swemu przeciwnikowi cios śmiertelny. Potem zdarł zbroję z Hektora, przebił mu nogi żelazem, przywiązał powrozem ciało do rydwanu i powłóczył ciało Hektora w pyle i prochu. Potem rzucił nieżywego Hektora obok ciała Patroklesa.

Ojciec Hektora król Troi - Priam zjawił się w nocy u Achillesa i błagał na kolanach, by ten wydał mu ciało ukochanego syna. Achilles wzruszył się siłą ojcowskiej miłości. Nakazał umyć i namaścić ciało Hektora. Owiniętego całunem sam położył na wozie. Uroczystości pogrzebowe w Troi trwały dwanaście dni.

  • Rozwój teatru greckiego. Wybitni dramatopisarze:

Teatr grecki zaczął rozwijać się w Attyce w Vi wieku przed Chrystusem. Ukształtował się pod wpływem misteriów eleuzujskich i orfickich. Jednak największy wpływ na rozwój teatru w starożytnej Grecji miały pieśni liryczne, wykonywane na cześć boga wina i urodzaju - Dionizosa, zwanego też Bachusem. Istnieje przekonanie, że na rozwój teatru miały również wpływ obrzędy wykonywane ku czci zmarłych. Jednak niepodważalnym jest fakt, że to właśnie kult Dionizosa stanowił niejako pierwszą formę teatralną. Eurypides opisuje boga urodzaju: Dionizos jest bogiem rozkoszy. Panuje wśród uczt i wieńców kwietnych. Dźwiękiem swojej fujarki roznieca tańce wesołe. Z niego rodzą się śmiechy szalone i on rozprasza czarne troski. Jego nektar płynąc na stołach bogów zwiększa ich szczęście, a ludzie czerpią z jego radosnej czary sen i zapomnienie.

Uprawa winorośli była dla Greków rzeczą niezwykle ważną. Wino stanowiło jeden

z podstawowych składników pożywienia. Było także niezawodnym środkiem konserwującym, wykorzystywano jego właściwości w kosmetyce i medycynie. Było więc wszechstronnie używane. Dlatego też święto, poświęcone bogowi wina było tak bardzo ważne. Obchodzono je cztery razy

w roku. Najpierw - jesienią odbywały się tak zwane Małe Dionizje - wiejskie. Był to czas winobrania. Drugie święto obchodzono w styczniu. Były to Lenaje - święto wytłaczania wina. Trzecie święto - Antesterie odbywały się pod koniec lutego, kiedy to otwierano beczki z młodym winem. Ostatnie - czwarte święto było obchodzone najhuczniej. Były to Wielkie Dionizje - miejskie, które odbywały się pod koniec marca albo na w początkach kwietnia. Śpiewano pieśni ku czci Dionizosa, tańczono w korowodach, składano bogu ofiary. Pieśni śpiewane były pod przewodnictwem chóru. Występowali też przebrani aktorzy.Owe chóry dionizyjskie nazywano często "chórami koźlimi" ponieważ członkowie chóru przebrani byli w koźle skóry. Charakterystyczne dla tego stroju były koźle kopyta, rogi i koźli ogon, co miało symbolizować postaci Satyrów. Pieśni te nazywano pieśniami kozłów. Stąd bierze się nazwa tragedii: greckie słowo tragos połączone ze słowem aoide, oznaczającym pieśń, dało słowo tragedia.

Tematyką tragedii były przede wszystkim opowieści mityczne, ale także obrzędy dionizyjskie oraz misteryjne. Na Peloponezie chór śpiewał dytyramby ku czci Bachusa. Wykonywane były one

w czasie pochodu lub w tańcu. Autorem pieśni był koryncki poeta Arion. Uważa się, że to on wprowadził do chóru postaci Satyrów, które były istotami komicznymi i swawolnymi. Dytyramby były to utwory o charakterze komicznym, jednak pojawiały się także tematy poważne. W późniejszym okresie dytyramb przekształcił się w dramat satyrowy. W 534 roku przed narodzeniem Chrystusa Tespis wystawił tragedię podczas święta Wielkich Dionizji. O postaci tej niewiele wiadomo. Zachowały się informacje, mówiące o tym, że Tespis wprowadził do tragedii jednego aktora. Jednak ważniejszą rolę

w jego tragedii odgrywał chór.

Za sprawą Ajschylosa tragedia stała się dramatem scenicznym, gdyż to właśnie Ajschylos nakazał aktorowi prowadzenie dialogu z chórem lub przewodnikiem chóru. Wprowadził też na scenę drugiego aktora. Trzecim tragikiem greckim, który dokonał rewolucji w teatrze był Sofokles. Wprowadził on trzeciego aktora. Porządek ten uległ zmianie dopiero za sprawą dramatów Szekspira. Jedna z podstawowych zasad tragedii greckiej głosiła, że aktorów nie może być więcej niż trzech. Aktorami mogli być wyłącznie mężczyźni, którzy występowali na scenie w maskach. W razie potrzeby przebierali się za postaci kobiece. Chodzili na specjalnych butach na wysokich koturnach.

W V wieku przed nasza erą Wielkie Dionizje zostały przekształcone w turnieje tragików. Każdy twórca, biorący udział w turnieju, miał za zadanie przygotować cztery utwory - tetralogię, która zawierać miała trzy tragedie i jeden dramat satyrowy. Z czasem tragedie przestały poruszać temat dionizyjski. Trzy utwory tragiczne, przedstawiane w turnieju musiały się od siebie różnić pod względem tematyki. Jednakże wszystkie musiały opierać się na opowieściach mitycznych, gdyż były one uniwersalne, posiadały ponadczasowy i zawsze aktualny charakter.

Pierwszym autorem tragedii greckich był Tespis, który uważany jest za twórcę tragedii. Kolejnym tragikiem był Ajschylos. Był autorem około dwudziestu dramatów satyrowych oraz siedemdziesięciu tragedii. Do dnia dzisiejszego zachowało się jedynie siedem utworów: Błagalnice, Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Prometeusz skowany, Oresteja tragiczna. Trzecim wielkim twórcą był Sofokles. Jego zasługi polegają na tym, że ograniczył on rolę bogów w dramacie. Kładł przede wszystkim nacisk na przeżycia osób dramatu. Wprowadził też bohatera, który jest odpowiedzialny i świadomy swych poczynań. Do dnia dzisiejszego przetrwało siedem tragedii Sofoklesa, m.in.: Antygona, Król Edyp, Edyp w Kolonie.

  • Bohaterowie i wydarzenia Antygony Sofoklesa:

1. Rządy w Tebach obejmuje Kreon.

  1. Antygona oznajmia siostrze o nieszczęściu, jakie je spotkało - Polinejkes nie żyje.
  2. Kreon przedstawia własne poglądy dotyczące sprawowania nowych rządów.
  3. Antygona schwytana przez strażnika i postawiona przed obliczem Kreona.
  4. Rozmowa Kreona z synem Hajmonem.
  5. Kreon zlekceważył miłość Hajmona i Antygony.
  6. Scena lamentu Antygony.
  7. Rozmowa Kreona z Tyrezjaszem.
  8. Wyrok wydany na Antygonę.
  9. Lament Kreona nad swym losem.
  • Problem prawa i władzy w Antygonie:

Antygona Sofoklesa to dramat, osnuty wokół sporu pomiędzy słusznością prawa boskiego, a prawa ustanowionego przez ludzi. Antygona - córka poprzedniego króla Teb - Edypa została oskarżona o złamanie prawa. Wbrew zakazowi obecnego władcy Teb - Kreona - pochowała zwłoki swego brata Polinejkesa, uznanego za zdrajcę. Antygona nie oceniała jednak postępowania swego brata. Pragnęła oddać mu należną cześć. Wypełniła prawa boskie, nakazujące grzebać zmarłych. Czyn ów nie był jednak zgodny z prawem ustanowionym przez Kreona. Król skazał Antygonę na straszliwą karę - zamurowanie żywcem. Doprowadził tym samym do tragedii, gdyż zakochany w Antygonie syn Kreona popełnił samobójstwo. Zginęła także żona władcy Teb.

Sofokles, pomimo tego, że przedstawił równorzędne stanowiska spierających się, pokazał moralną wyższość Antygony nad Kreonem. Antygona bowiem kierowała się miłością do brata, a zarazem przestrzegała praw boskich. Kreon zaś, pragnąc ładu wśród społeczeństwa, posunął się zbyt daleko i nadużył swych kompetencji władcy. Kierowała nim bowiem nienawiść.

  • Ogólne informacje o Biblii. Narodziny świata i człowieka na podstawie Księgi rodzaju:

Pismo Święte jest kanonicznym zbiorem pism, zawierającym różnorodne formy literackie. W religii judaistycznej, były one uważane za księgi święte. Judaizm opiera się jednak na pismach Starego Testamentu, natomiast religie chrześcijańskie, przede wszystkim na Nowym Testamencie. Nie ulega wątpliwości, że Biblia stanowi kanwę rozwoju kulturalnego Europy. Od wieków była inspiracją dla twórców sztuki, myślicieli, filozofów, a nawet polityków i prawników.

Biblia (gr. tó biblíon: księgi) to zbiór ksiąg Starego i Nowego Testamentu. Testament oznacza przymierze. Stary Testament (w skrócie - ST) obejmuje czterdzieści pięć ksiąg. Pisany był po hebrajsku

i aramejsku. Składał się z trzech rodzajów ksiąg: historycznych, dydaktycznych oraz proroczych. Nowy Testament (oznaczany skrótem - NT) zawierał dwadzieścia siedem ksiąg, pisany był po grecku

i aramejsku. Niezwykle istotnymi są pisma apostołów - Ewangelie, w których zawarte zostały fakty z życia Jezusa, jego nauki, cuda, męczeńska śmierć i zmartwychwstanie. Dzieje Apostolskie opisują działalność uczniów Chrystusa po Jego wniebowstąpieniu.

Ludzie wierzący traktują Pismo święte jako zapisane objawienie boże. Świeccy interpretują ją jako zbiór mitów i jako dokument historyczny. Biblia stanowi kanoniczne dzieło literackie. Występują w niej różnorodne gatunki, posiadające charakter poetycki. Przykładem może być Księga Psalmów lub Pieśń nad Pieśniami. Niewątpliwym jest fakt, że rozwój chrześcijaństwa w Europie sprawił, że Biblia silnie oddziaływała na kulturę europejską. Stanowi bowiem jedną z pierwszych ksiąg, która została przetłumaczona na języki wielu narodów.

Najstarszym przekładem Biblii jest grecki przekład Starego Testamentu Septuaginta (tłumaczenie "siedemdziesięciu"). Przekładu tego dokonano w Aleksandrii. Korzystali z niego pierwsi chrześcijanie. W IV wieku naszej ery Święty Hieronim dokonał przekładu całej Biblii. Sobór trydencki uznał ją za tekst kanoniczny. Przekład ów nosił nazwę Wulgata.

W Polsce, najstarszą katolicką Biblią była Biblia szaroszpatacka z XV wieku, zwana też Biblią Królowej Zofii. Drugą była Biblia Leopolity z 1561 roku. Biblia Jakuba Wujka z 1599 roku odgrywała istotną rolę i stanowiła pismo kanoniczne, aż do 1965 roku, kiedy to ukazała się Biblia Tysiąclecia, tłumaczona

z oryginalnych języków.

Powstawały również przekłady dla innych wiar. Były to: Biblia brzeska z 1563 roku służąca Kalwinom, Biblia nieświeska z 1572 roku, powstała dla Arian oraz Biblia gdańska z 1632 roku będąca Biblią protestantów.

Księga Genesis (gr. genesis: rodowód, początek, źródło) nazywana jest Księgą Rodzaju i stanowi pierwszą księgę Starego Testamentu. Opisuje ona prapoczątki świata i powstanie człowieka. Święty Jan Ewangelista pisze: Na początku było Słowo / A Słowo było u Boga/ I Bogiem było Słowo. A więc Bóg był prapoczątkiem, który stworzył świat w sześć dni. Najpierw powstały niebo, gwiazdy i planety, dzień i noc, ziemia i roślinność. Potem Bóg stworzył z prochu ziemi Adama - pierwszego człowieka: tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek żywą istotą. Potem, aby pomóc Adamowi, Bóg stworzył zwierzęta. Stwórca sprawił, że Adam zapadł w głęboki sen. Wyjął mu więc żebro i stworzył z niego niewiastę,

a puste miejsce zapełnił ciałem. Kobiecie dał na imię Ewa, co oznaczało pramatkę. Pierwsi rodzice żyli

w rajskim ogrodzie Eden. Nie posłuchali zakazu Boga i zerwali owoc z drzewa wiadomości dobra i zła. Utracili nieśmiertelność, zostali wygnani z raju, a ich życie od tej pory usłane było cierpieniem i bólem.

  • Porównanie mitologicznej i biblijnej wersji narodzin świata i człowieka:

Mitologia starożytnych Greków podaje, że na samym początku był chaos: Któż zdoła powiedzieć dokładnie, co to był Chaos? Niejedni widzieli w nim jakąś istotę boską, ale bez określonego kształtu. Inni - a takich było więcej - mówili, że to wielka otchłań, pełna siły twórczej i boskich nasieni, jakby jedna masa nie uporządkowana, ciężka i ciemna, mieszanina ziemi, wody, ognia i powietrza. Z chaosu powstała pierwsza boska para królewska. Była to Gaja i Uranos. Zrodzili oni tytanów, sturękich i cyklopów. Jednak zaraz po urodzeniu Uranos strącał swe dzieci do otchłani Tartaru. Najmłodszym z tytanów był Kronos. Walczył on z ojcem

o władzę i wygrał. Pojął za żonę Reję. Z tego związku narodzili się pierwsi bogowie: Posejdon, Hades, Zeus, Hera, Demeter, Hestia. Kronos nie różnił się wiele od swego ojca. Kiedy rodziły się dzieci pożerał je. Jednak Reja zdołała ukryć Zeusa na wyspie Krecie. Tam dorastał pod opieką nimf i kozy Amaltei. Kiedy wystarczająco zmężniał podał ojcu środek wymiotny, by odzyskać pożarte rodzeństwo. Potem pokonał ojca a sam objął rządy. Od tej pory był panem Olimpu. Pojął za żonę Herę.

Bogowie ingerowali w życie na ziemi, mieli wpływ na wiele wydarzeń, jednakże nie byli wszechmocni ani wszechwiedzący. Byli ograniczani przez Mojry - fatum, podobnie jak człowiek, który według jednego

z mitów został stworzony przez tytana Prometeusza: ulepił go z gliny pomieszanej ze łzami. Duszę zaś dał mu

z ognia niebieskiego, którego parę iskier ukradł z rydwanu słońca. Mitologia przedstawiała człowieka jako istotę słabą, zupełnie zależną od silniejszych od niego bogów i bohaterów. Prometeusz zatem, jako stwórca człowieka, postanowił się nim zaopiekować. Nie tylko uczył ludzi rzemiosł i innych przydatnych, pozwalających przetrwać ciężkie warunki życia, umiejętności. Niezwykłym i wspaniałym darem , jaki ofiarował ludziom był ogień. Prometeusz ukradł go z Olimpu, czym naraził się bogom. Jednakże od tej pory człowiek nie musiał już cierpieć

z powodu zimna i ciemności. Istotne jest również jak wielkim szacunkiem ludzie darzyli ów podarunek. W każdym greckim domu ogień palił się bez ustanku, a jeden z domowników był odpowiedzialny za jego podtrzymywanie. Boginią domowego ogniska była Hestia.

Bogom nie podobało się to, co robił Prometeusz. Postanowili mu przeszkodzić. Stworzyli kobietę - Pandorę, zesłali ją na ziemię, wręczając jej beczkę. Brat Prometeusza - Epimeteusz przyjął Pandorę do swego domu. Pewnego dnia Pandora otworzyła beczkę, gdyż była ciekawa, co się w niej znajduje. Okazało się, że była wypełniona chorobami, smutkami, cierpieniem i wszelkim złem, które od tej pory opanowało ludzi. Prometeusz zemścił się na Zeusie za tę zniewagę, za co został skazany na wieczne męki. Ludzie, pozbawieni swego opiekuna, stali się jeszcze bardziej słabi, a nękani cierpieniami i żądzami, nie oddawali bogom należnego im szacunku: Bogowie, ilekroć zeszli na ziemię, narażali się na zniewagi i obelgi. Na Olimpie mówiono, że winna temu zbrodnicza krew gigantów, którą przesiąknięta była ziemia, z jakiej Prometeusz ulepił ludzi. Sytuacją, która doprowadziła Zeusa do furii, była uczta u króla Lykaona. Poczęstował on władcę Olimpu ludzkim mięsem. Za karę Zeus zesłał na świat potop, który zniszczył całe życie na ziemi. Jednakże dwoje ludzi przetrwało. Byli to Deukalion i Pyrra. Stali się oni rodzicami kolejnych pokoleń ludzkich. Podnosili oni kamienie z ziemi i rzucali za siebie. Z kamieni tych odradzali się ludzie. Pomimo tak okrutnej kary ze strony bogów, ludzie nie stali się lepsi. Jednak Zeus nie nękał już ludzkości potopem.

Kultura chrześcijańska zakłada, że Bóg, który jest jeden, stworzył świat i człowieka. Na początku powstało niebo i gwiazdy, oceany i morza, później wyłoniły się z nich lądy. Następnie powstały rośliny, a na końcu Bóg stworzył pierwszego człowieka. Nadał mu imię Adam. Bóg powołał do istnienia zwierzęta by pomagały Adamowi. Jednak nie zadowoliło to Stwórcy. Sprawił więc, że Adam zapadł w głęboki sen. Wtedy

z jego żebra stworzył niewiastę - pramatkę - Ewę. Pierwsi ludzie mieszkali w przepięknym ogrodzie o nazwie Eden. Bóg zakazał im jednak spożywania owoców z drzewa, które znajdowało się w centralnej części Edenu. Było to drzewo wiadomości dobra i zła. Jednak za namową węża Ewa zerwała owoc i podała go Adamowi. Poznali czym jest grzech. Spostrzegli się, że są nadzy. Utracili nieśmiertelność. Ich nieposłuszeństwo rozgniewało Boga. Zostali wygnani z raju. Od tej pory musieli sami troszczyć się o pożywienie, a ich życie usłane miało być pasmem cierpień. W Biblii Bóg był prastarą i pierwszą siłą sprawczą. To on stworzył świat. W przeciwieństwie do mitologicznych bóstw, był On wszechmocny i wszechwiedzący.Stworzył świat w przeciągu sześciu dni. Istniał od początku jako siła sprawcza, która jest ojcem całego stworzenia:

Na początku było Słowo,

a Słowo było u Boga,

i Bogiem było Słowo.

Ono było na początku u Boga.

Wszystko przez Nie się stało,

a bez niego nic się nie stało,

co się stało.

Potomkowie Adama i Ewy, podobnie jak ludzie przedstawieni w mitologii, nie zasłużyli sobie swym zachowaniem na przychylność Boga. Kain zabił swego brata Abla, za co został skazany na życie tułacze. Późniejsi ludzie rozgniewali Boga, za co ukarał ich potopem. Przeżył jedynie Noe i jego rodzina, gdyż byli posłuszni Bogu. Stwórca nakazał Noemu wybudować łódź i umieścić w niej po parze zwierząt z każdego gatunku. Kiedy nastał potop zalał całą ziemię, tak, że uratowali się tylko ci, którzy przebywali w łodzi. Dryfowali pośród bezkresnych wód. Deszcz przestał padać a woda zaczęła obniżać swój poziom. Noe wysłał gołębicę by sprawdziła czy można już dopłynąć do brzegu. Po kilku dniach gołębica wróciła z gałązką

w dziobie. Noe i jego rodzina byli uratowani. Bóg zawarł z Noem przymierze, którego symbolem była tęcza.

I również, tak jak w mitologii greckiej, kolejne pokolenia ludzkie nie zmieniły swego postępowania, lecz Bóg już nie zsyłał na nich potopu.

  • Przypowieści biblijne i psalmy:

Przypowieść, zwana inaczej parabolą, jest utworem narracyjnym. Należy do typowych gatunków moralizatorskich. Posiada ponadczasową wymowę. Postaci i zdarzenia przedstawione w przypowieści zostały stworzone po to, by wyjaśnić nadrzędne prawdy o charakterze uniwersalnym. Mogą one dotyczyć moralności, religii lub filozofii. Najbardziej znanymi przypowieściami są: przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, przypowieść o synu marnotrawnym, przypowieść o perle, przypowieść o robotnikach w winnicy, przypowieść

o siewcy.

Księga Psalmów stanowi zbiór stu pięćdziesięciu utworów. Autorem większości psalmów był Dawid, król Izraela, ojciec króla Salomona. Psalmy powstawały od XI do II stulecia przed Chrystusem. Nazwa psalmoswywodzi się od słowa oznaczającego śpiew przy jednoczesnym trącaniu strun instrumentu zwanego psalterią. Psalmy mogą mieć charakter modlitewno - hymniczny, pochwalny, błagalny, dziękczynny czy pokutny.
W literaturze znanych jest wiele tłumaczeń psalmów. Do najsłynniejszych należy Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego.

Tradycyjny werset biblijny składa się z dwóch lub trzech członów. Pierwszy człon pełni funkcję tematu, tezy. Drugi człon uzupełnia, powtarza lub przeciwstawia się pierwszemu, a trzeci człon stanowi zazwyczaj zakończenie myśli.

  • Pisma mądrościowe Biblii (Księga Koheleta, Księga Hioba):

Księga Hioba jest jedną z ksiąg Starego Testamentu. Zalicza się ją do pism mądrościowych. Powstała prawdopodobnie między V a II wiekiem przed Chrystusem. Autor nie jest znany. Księga Koheleta stara się odnaleźć sens cierpienia ludzkiego w świecie. Nazywana jest też Księgą Eklezjastesa. Słowo kohelet oznacza kaznodzieję. Według tej księgi życie jest marnością. Dlatego też Kohelet uważa, że człowiek nie powinien zabiegać jedynie o sprawy doczesne. Nie powinno zatem sprowadzać się do ciągłej gonitwy za poznaniem, bogactwami, innymi dobrami doczesnymi. Kohelet widzi jedyny ratunek w zawierzeniu swego życia Bogu. Tylko taka służba może przynieść człowiekowi szczęście. Wszystko, co ziemskie jest chwilowe, przemija, nie zapewnia prawdziwej szczęśliwości. Kohelet uważa, że jedyną drogą do szczęścia jest droga do Boga.

Księga Hioba również należy do pism mądrościowych. Jest ona poematem filozoficznym, poruszającym kwestię cierpienie niewinnego człowieka. Jest nim Hiob - był on zamożnym obywatelem, był dobrym mężem i ojcem, zawsze wiernie służył Bogu. Pomimo tego Bóg postanowił wystawić jego wiarę na próbę. Hiob stracił dzieci, majątek i zdrowie. Żalił się więc na swój los, jednak do końca pozostał wierny swym przekonaniom, chociaż przyjaciele radzili mu by uznał zesłane na niego cierpienie za karę boską. Hiob uważany jest za wzór heroicznej cierpliwości. Za swoją wytrwałą postawę i wierność Bogu został nagrodzony. Odzyskał zdrowie, majątek, a Bóg obdarzył go potomstwem. Księga Hioba mówi o tym, że cierpienie jest wpisane

w ludzką egzystencję, chociaż nie można go pojąć i zrozumieć. Stanowi ono część ludzkiego życia.

  • Twórczość Wergiliusza i Horacego:

Wergiliusz żył w 70 - 19 roku przed naszą erą. Był rzymskim poetą, twórcą Bukolik - poetyckich scenek

z życia pasterzy. Napisał także Georgiki. Był to poemat poświęcony uprawie roli. Najsłynniejszą stała się jego Eneida - epopeja opowiadająca o wędrówce Eneasza, mitycznego przodka i bohatera Rzymian.

Horacy żył w 65 - 8 roku przed narodzeniem Chrystusa. Był jednym z największych liryków rzymskich. Pisał pieśni, tak zwane carmina, które zostały później nazwane odami. Słynął z satyr i epodów. Napisał też słynny list Do Pizonów. Jego ody stały się wzorem dla europejskiej liryki. W swych utworach dawał wyraz wyznawanej filozofii stoickiej i epikurejskiej. W myśl zasady Carpe diem, czyli: łap dzień, człowiek powinien mądrze korzystać z życia.

  • Biblia i mity (znaczenie, związki z literaturą późniejszych epok, kosmogonia, wizerunek człowieka):

Mit jest opowieścią sakralną. W postaci alegorycznej i symbolicznej wyjaśnia zjawiska natury lub życia ludzkiego zgodnie z wierzeniami dawnych religii pogańskich. Dla mitologii greckiej charakterystyczny jest politeizm, czyli wielobóstwo. Bogowie mitologiczni nie są siłami wszechmocnymi i wszechwiedzącymi. Dla Biblii natomiast charakterystyczny jest monoteizm, czyli wiara w jednego boga. W Piśmie świętym Bóg posiada władzę nad światem, jest wszechmocny i wszechwiedzący. To on jest prapoczątkiem wszelkiego życia. Natomiast bogowie mitologiczni nie stworzyli świata. Wyłonili się z chaosu, a nad nimi ciąży fatum - Mojry.

Zarówno mitologia, jak i Biblia posiadały ogromny wpływ na rozwój kultury ludzkiej. Stanowiły przez wiele stuleci pisma kanoniczne, do których odwoływali się różni twórcy i filozofowie. Odpowiadają one bowiem na pierwotne ludzkie pytania o świat. Dotyczą bowiem teogonii (historii o powstaniu bogów), kosmogonii (mówią o powstaniu świata), antropogonii (powstaniu człowieka) oraz zawierają genealogię rodów, mających wpływ na opisywane w nich wydarzenia.

  • Bohaterowie:

Postaci, które występują w opowiadaniach mitycznych nazywa się bohaterami lub herosami. Bohater był zazwyczaj synem, którego matka wywodziła się spośród ludzi, natomiast ojciec był bogiem. Byli oni obdarzeni nadludzką siłą i ogromną posturą. Ich miłość stanowiły wyprawy wojenne i awanturnicze. Jan Parandowski opisuje herosów w sposób następujący: Podejmowali wyjątkowe trudy i znoje dla całej ludzkości lub dla umiłowanego kraju czy miasta. Różnili się między sobą znacznie co do istoty

i pochodzenia. Grecy wierzyli w istnienie bardzo wielu Herosów. Istniało bardzo wiele podań na ich temat. Wywodziły się one z różnych środowisk. Jednym z najsłynniejszych Herosów był Herakles, który musiał wykonać dwanaście zadań na polecenie króla Myken - Eurysteusa. Każde miasto w Grecji posiadało swego bohatera. Ateny - Tezeusza, który pokonał Minotaura, Korynt - Syzyfa, skazanego na ciężką, nieustanną

i bezsensowną pracę, Kreta - Dedala i Ikara. Bardzo popularna była także opowieść o bohaterach biorących udział w wyprawie Argonautów po złote runo.

  • Bohaterowie eposu homeryckiego:

Iliada Homera jest eposem klasycznym. Opisuje wydarzenia ostatniego roku wojny trojańskiej. Wojna ta trwała dziesięć lat. Głównymi bohaterami utworu są: Achilles i Hektor. Po stronie Greków, pod wodzą króla Agamemnona, walczyli: Achilles, Nestor, Ajaks syn Telamona i Ajaks, syn Oileusa, Patroklos, Diomedes, Odyseusz, Idomeneus oraz brat Agamemnona - Menelaos. Po stronie Trojan męstwem odznaczyli się: król Troi Priam, Parys i Hektor. Bogowie posiadali duży wpływ na to, co działo się na ziemi. Jedni z mieszkańców Olimpu sprzyjali Grekom, inni Trojanom. Po stronie Greków stali: Hefajstos, Hera, Posejdon i Atena. Natomiast po stronie Trojan: Apollo, Zeus oraz Hermes.

Achilles: jest synem Peleusa i Tetydy. Agamemnon nakazał Odysowi, by ten odnalazł Achillesa, gdyż bez niego Grecy byli by znacznie słabsi w bitwie. Achilles ukrywał się w przebraniu kobiecym. Jednak sprytny Odyseusz zdołał go rozpoznać i nakłonić do walki przeciwko mieszkańcom Troi. Jest on bohaterem gwałtownym, wybuchowym i porywczym. Jest dumny, pewny siebie, a także okrutny. Mści się na Hektorze za swego przyjaciela. Jest jednakże patriotą, prawdziwym przyjacielem, oddanym sprawie z całego serca.

Hektor: to syn króla Priama. Cechuje go opanowanie i rozwaga. Jest człowiekiem szlachetnym i uczciwym. Posiada ludzkie uczucia, takie jak strach, czy obawa. Jest niezwykle odważny, gdyż podejmuje się walki

z synem bogini.

Obaj bohaterowie znają swoje przeznaczenie, wiedzą, że czeka ich śmierć. Obu cechuje męstwo, odwaga

i waleczność. Obydwaj, jak na honorowych rycerzy przystało, walczą o sławę i honor.

  • Gatunki literackie:

Epos (gr. épos: słowo, opowieść) jak podaje Słownik terminów literackich pod redakcją Janusz Sławińskiego, jest to jeden z głównych gatunków epiki, podstawowy i dominujący w tym rodzaju aż do powstania powieści. Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Genezą eposu były opowiadania mityczne, baśnie i podania. Gatunek ten rozwijał się przez stulecia i nieco zmieniał swoją strukturę. Do najwybitniejszych dzieł tego gatunku należą: Iliada i Odyseja Homera, a także Eneida Wergiliusza. W epoce średniowiecza ukształtował się gatunek epiki rycerskiej, do którego należał cykl opowieści o królu Arturze, czy francuskie chansons de geste, a nieco później Boska komedia Dantego. W dobie renesansu najsłynniejszymi utworami epickimi były dzieła: Orland szalony Ariosta, Jerozolima wyzwolona Tassa. W XVII wieku w Polsce gatunek ów reprezentował utwór Potockiego Wojna chocimska. W dobie oświecenia po gatunek ów chętnie sięgał Krasicki. Niewątpliwie najwybitniejszym polskim dziełem epickim jest Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, będący epopeją narodową.

Tragedia (łac. tragoedia, gr. tragõidía, od trágos: kozioł + aoidē: pieśń) to utwór, którego główną zasadą fabularną jest konflikt zachodzący pomiędzy dążeniami wybitnej jednostki, a siłami wyższymi, którymi może być fatum, wola bogów, prawo polityczne czy historyczne. Konflikt ów prowadzi nieuchronnie do klęski bohatera dramatu. Tragedia rządzi się swoimi zasadami. Sprecyzował je w swojej Poetyce uczeń Platona - Arystoteles. Należą do nich: zasada trzech jedności (czasu, miejsca i akcji), zasada decorum (stosowności), zasada jedności estetyki. Bohaterem tragedii musiała być jednostka wybitna. Gatunek ten ukształtował się

w starożytnej Grecji. Wywodzi się z misteriów religijnych, takich jak misteria eleuzyjskie obchodzone ku czci bogini Demeter, czy też misteriów orfickich, związanych z kultem Orfeusza. Do najwybitniejszych tragików starogreckich należeli: Tespis, Eurypides i Sofokles. Dramat rzymski tworzyli między innymi: Seneka, Liwiusz czy Andronikus. Tragedia antyczna stanowiła wzór dla potomnych, zwłaszcza dla pisarzy renesansowych. Przykładem może być Odprawa posłów greckich Kochanowskiego. Tragedia antyczna wywarła także duży wpływ na klasycyzm francuski XVII wieku, o czym świadczą tragedie: Cyd Corneille'a czy Fedra Racine'a. Shakespeare odrzucił podstawowe rygory kompozycyjne tragedii. Jego dramaty charakteryzują się luźną fabułą, pierwiastki komiczne łączą się z tragicznymi. Był to niewątpliwy przełom w rozwoju dramatu światowego.

  • Znaczenie pojęć:

Topos: gr. tópos: miejsce = łac. loci communes: miejsce wspólne: to powszechne w retoryce antycznej schematy perswazji i argumentacji, ustalone pojęcia oraz przykłady, które wypełniały odpowiednie miejsca w mowach

i przemówieniach. Stanowiły coś w rodzaju repertuaru chwytów oratorskich, wykorzystywanych przez mówców.

archetyp: (gr. archétypon: pierwowzór) jest to prastary wzorzec oddziałujący na zbiorową świadomość. Określa on nie tylko wyobrażenia o świecie lecz również wydarzenia religijne i zachowania ludzkie. Autorem tego terminu był C. G. Jung.

alegoria: (gr. allēgoría: mówienie obrazowe) to jeden motyw lub zespół motywów w utworze, który posiada znaczenie dosłowne oraz ukryte - alegoryczne.

mimesis: (gr. mímēsis: naśladownictwo) jest to naśladowanie rzeczywistości przez twórcę w utworze.

katharsis: (gr. kathàrsis: oczyszczenie) jedna z najbardziej charakterystycznych kategorii tragedii antycznej. Kategoria ta to określenie sposobu oddziaływania dzieła na odbiorcę. Arystoteles w Poetyce pisał, że tragedia powinna wzbudzić w widzu uczucie litości i trwogi, gdyż wtedy mamy do czynienia z oczyszczeniem.

fatum: to nieuchronny los, przeznaczenie, nieubłagana konieczność, siła, która wyznacza bieg zdarzeń.

W tragedii greckiej miało ono wpływ na bohatera. Wierzenia religijne starożytnych Greków zakładały wpływ fatum zarówno na ludzi, jak też na bogów i bohaterów mitologicznych.