Biblia - podstawa kultury europejskiej

Biblia uważana jest za jedno z podstawowych źródeł kultury europejskiej, zarówno w sferze religijno-moralnej, jak w sferze inspiracji artystycznych. Dla ludzi wierzących Biblia jest Świętą Księgą, zbiorem prawd objawionych i przykazań uczących jak żyć. Biblia stała się jednocześnie źródłem motywów dla pokoleń rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów.

Dla literatury stanowi ona niewyczerpany skarbiec wzorów osobowych i postaw, fabuł, anegdot, wątków i motywów, symboli, alegorii, frazeologii i stylistyki. Utrwalona w powszechnej świadomości pamięć obrazów i wersetów biblijnych powoduje, że stanowią one wspólną grupę środków wyrazu - pojęć, które przez literaturę wchodzą do języka potocznego (np. "hiobowe wieści", "trąby jerychońskie", "zakazany owoc", "wdowi grosz").

Nazwa "Biblia" pochodzi od greckiego słowa biblios, które początkowo oznaczało łodygę papirusu. Z upływem czasu biblios zaczęło znaczyć zwój papirusu, czyli księga (w l. mn. biblia). Dosłownie biblia znaczy więc "księgi".

Biblię, nazywaną inaczej Pismem Świętym, dzieli się na StaryTestament i Nowy Testament (z łac. testamentum - przymierze). Stary Testament jest zbiorem pism judaistycznych i obejmuje 46 ksiąg, natomiast Nowy Testament, będący zbiorem pism chrześcijańskich - 27 ksiąg.

Stary Testament był przekazywany ustnie już od XVIII w. p.n.e., natomiast zapisywany między XIII a I w. p.n.e. Nowy Testament został napisany między 51 a 96 r. n.e.

StaryTestament powstawał w trzech językach: hebrajskim, aramejskim i greckim, natomiast Nowy Testament w greckim.

Zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamencie wyróżnić można trzy rodzaje ksiąg: historyczne, dydaktyczne (mądrościowe) i prorocze (prorockie):

a) księgi historyczne to w Starym Testamencie przede wszystkim Pięcioksiąg Mojżesza (księgi: Rodzaju, Wyjścia, Liczb, Powtórzonego Prawa, Kapłańska), natomiast w Nowym Testamencie cztery Ewangelie (Mateusza, Łukasza, Marka i Jana) oraz Dzieje Apostolskie;

b) księgi dydaktyczne (mądrościowe) to w Starym Testamencie m.in. księgi: Hioba, Przysłów, Psalmów, Mądrości, Koheleta, natomiast w Nowym Testamencie Listy (głównie św. Pawła, lecz również św. Jana, św. Judy...);

c) księgi prorocze (prorockie) to w Starym Testamencie księgi: Izajasza, Ezechiela, Daniela, Jeremiasza, a w Nowym Testamencie Apokalipsa św. Jana.

Pierwszym przekładem z języka aramejskiego na grecki był tzw. "przekład siedemdziesięciu" - Septuaginta. Dokonało go około siedemdziesięciu uczonych w III w. p.n.e.

Najważniejszym przekładem był natomiast dokonany w IV w. n.e. przekład św. Hieronima z greki na język łaciński, tak zwana Wulgata.

Najważniejszymi polskimi przekładami są: przekład księdza Jakuba Wujka z końca XVI w. oraz dwudziestowieczna Biblia Tysiąclecia, tłumaczona bezpośrednio z języków oryginalnych przez benedyktynów tynieckich (wydana po raz pierwszy w roku 1965).

Stary Testament rozpoczyna Księga Rodzaju.

Jest to biblijny opis stworzenia świata. Wynika z niego, że świat stworzył jeden Bóg, jest to więc wyraz monoteizmu, czyli przekonania, że istnieje tylko jeden jedyny Bóg (w odróżnieniu od na przykład mitologii greckiej, która jest politeistyczna, czyli ukazuje wielu bogów).

Bóg stworzył świat według Księgi Rodzaju w siedem dni:

a) pierwszego dnia stworzył niebo i ziemię, następnie stworzył światło i oddzielił je od mroku, nazwał światłość Dniem a ciemność Nocą;

b) drugiego dnia Bóg stworzył sklepienie niebieskie i Niebo;

c) trzeciego dnia Bóg oddzielił suchą Ziemię od wód, czyli Morza. Następnie stworzył na ziemi rośliny, drzewa, owoce...;

d) czwartego dnia Bóg określił pory roku, dni i lata, stworzył słońce i księżyc;

e) piątego dnia Bóg stworzył wszelkie istoty morskie i ptaki;

f) szóstego dnia Bóg stworzył dzikie zwierzęta, żyjące na lądzie oraz wszelkie bydło. Na koniec Bóg stworzył człowieka, mężczyznę i kobietę, którym powierzył całą ziemię wraz ze wszystkimi żyjącymi na niej zwierzętami, roślinami, owocami;

g) siódmy dzień Bóg pobłogosławił i przeznaczył na odpoczynek.

Tego opisu nie należy traktować dosłownie, lecz metaforycznie. Bóg jawi się jako Stwórca wszystkiego co żyje, całego świata i każdego człowieka. Bóg z pustkii ciemności stwarza świat, powołując każdy jego najdrobniejszy nawet element poprzez nazywanie ("Niech stanie się światłość..."). Bóg dał również ludziom prawa i nakazał bezwzględne ich przestrzeganie (Dekalog, czyli dziesięcioro przykazań). Porządek ten wynika z głębokiej i niezmiennej miłości Boga do człowieka, z pragnienia, aby każdy człowiek mógł żyć godnie i w dobrobycie.

Opowieść o Sodomie i Gomorze przedstawia losy grzeszników z tych dwu miast. Zostali skazani na zagładę, ponieważ nie chcieli zmienić swojego postępowania. Ocalał Lot i jego rodzina - byli jedynymi sprawiedliwymi, bogobojnymi wśród mieszkańców. Pojawia się tu symbol nieposkromionej ciekawości żona Lota.

Natomiast Księga "Pieśń nad pieśniami" (Pnp) powstała prawdopodobnie wostatnich latach niewoli babilońskiej, w której przebywał naród izraelski, tj. na przeł. V i IV w. przed Chrystusem. Sam tytuł znaczy tyle, co "pieśń najdoskonalsza". Jest to pieśń w najpełniejszym tego słowa znaczeniu. Wśród egzegetów znajduje ona wiele interpretacji, ponieważ na pozór nie zawiera żadnej myśli religijnej, postaci biblijnej, czy też kultu Ludu Wybranego. Pojawiła się również opinia, że jest to poemat miłosny w rodzaju "Uczty" Platona. Jest ona jednak poematem lirycznym o tematyce miłosnej i, mimo rozbieżności w interpretacji, Kościół powszechny zalicza ją do zbioru ksiąg kanonicznych Starego Testamentu. Jest tak dlatego, ponieważ Pnp korzeniami swymi tkwi głęboko w Biblii i jest dojrzałym owocem myśli teologicznej proroków Ozeasza, Jeremiasza, Ezechiela i Izajasza, ukazującym oblubieńczy stosunek Boga do Narodu Wybranego, a także mówiącym o nawróceniu i powrocie narodu-oblubienicy do łaski po wielu niewiernościach. Powrót ten ma w sobie całą świeżość pierwszej miłości i całą radość zaślubin, bardzo obrazowo ukazanych w każdym rozdziale tej pieśni. Ten oblubieńczy stosunek realizuje się na różnych płaszczyznach znaczeniowych. Jedna z nich zawiera sens maryjny, a treść księgi realizuje się najdoskonalej w relacji Bóg - Maryja, Matka Chrystusa, o tyle, że idea Kościoła w Maryi jako dziewiczej oblubienicy Boga znajduje swój najpełniejszy wyraz.

Księga Hioba składa się z części pisanych prozą oraz poematu. Nie odrzuca się historyczności głównego bohatera poematu - Hioba. Autor księgi żył prawdopodobnie po niewoli babilońskiej (ok. V w. przed narodzeniem Chrystusa). Na wstępieukazana jest zamożność Hioba, która w mentalności żydowskiej była znakiem błogosławieństwa bożego oraz jego cnoty, tj. sprawiedliwości, bogobojności i wierności w pełnieniu obowiązków kultu. W oczach Boga, Hiob jest wiernym sługą. Jednak na zarzuty szatana ("Czy zadarmo Hiob czci Boga?") Bóg pozwala nadotknięcie Hioba doświadczeniami mającymi na celu sprawdzenie jego wierności. Doświadczeniami tymi były: utrata majątku, śmierć jego dzieci, a w końcu ciężka choroba - trąd. W czasie cierpień Hiob na złorzeczenia swojej żony odpowiada: "Dobro przyjęliśmy z ręki Boga, czemu zła przyjąć nie możemy?".

W dialogach bohatera z przyjaciółmi naświetlony jest problem cierpienia i sprawiedliwości bożej. Pomiędzy działaniem a nagrodą czy karą zesłaną na człowieka istnieje ścisła zależność, choćby się to nam wydawało trudne do zrozumienia. Każdy powinien się spodziewać kary, ponieważ nikt nie jest wolny od upadków. Hiob zwraca się do Boga, który zesłał na niego te nieszczęścia, aby On sam rozstrzygnął spór toczący się między nim a przyjaciółmi, pomiędzy faktami a jego własnym sumieniem. Tym samym uznaje ciągle jeszcze w Bogu swego przyjaciela i zbawcę. Z cudownych zrządzeń bożych przebija wielkość niepojęta dla umysłu ludzkiego. Przejawia się ona w tym, że Bóg troszczy się o wszystko na świecie. Bóg w nagrodę za wierność przywraca Hioba do dawnego stanu. Księga Hioba nie jest jedyną księgą poruszającą problem cierpienia. Można tu mówić o podobieństwie, a nawet o jej zależności literackiej od wielu wzorów znanych na Bliskim Wschodzie.

Kohelet (główny bohater Księgi Koheleta) to inaczej mędrzec przemawiający nazebraniu. Księga ta powstała około III w. p.n.e. Autor zastanawia się tu nad sensem życia, nad istotą ludzkiej egzystencji. Dochodzi do wniosku, że wszystko co otacza człowieka na ziemi jest niczym, jest zwykłą marnością. Stąd przesłanie Księgi: "A wszystko to marność i pogoń za wiatrem...".

Dzieje się tak, bowiem wobliczu Boga wszystkie doczesne wartości stająsię nic nie znaczącymi drobiazgami, za którymi nie warto nawet się oglądać. To, o co ludzie zabiegają przez całe swoje życie, a więc bogactwo, sława, siła, uroda, władza, wszystko to okazuje się w ogólnym rozrachunku niczym: "Marność nad marnościami i wszystkomarność" (Vanitas vanitatum et omnia vanitas). qwer

NOWY TESTAMENT

Przypowieści

Bardzo ważne miejsce w Nowym Testamencie zajmują przypowieści. Są to przytaczane przez Chrystusa różne opowieści, w których oprócz sensu wynikającego z samej fabuły doszukać się można znaczeń o wiele głębszych. Tak więc przypowieść jest zestawieniem dwóch rzeczywistości, jest konstrukcją dwupoziomową. Na pierwszym poziomie jej znaczenie wyznacza sam tekst. Można więc w tym kontekście traktować ją jako historię opowiadającą o życiu zwykłych ludzi, o ich troskach, zmartwieniach, o ich zachowaniu się w trudnych sytuacjach. Jest to rzeczywistość fabularna, świat przedstawiony opowiadanej historii. Drugą jest rzeczywistość nieuchwytna zmysłowo, rzeczywistość wartości naddanych, odwołujących się do sfery moralnej lub etycznej człowieka.

Najbardziej rozpowszechnione są przypowieści o siewcy, o synu marnotrawnym i o miłosiernym Samarytaninie.

Przypowieść O siewcy jest opowieścią o człowieku, który wyszedł w pole, aby zasiać na nim ziarna. Jedno ziarno padło na drogę i zostało wydziobane przez ptaki, drugie padło na skałę i zostało wypalone przez słońce, trzecie zaś zagłuszyły wybujałe ciernie. Jednak te ziarna, które padły na glebę żyzną, "wydały plon: trzydziestokrotny, sześćdziesięciokrotny i stokrotny". Ziarnem w przypowieści jest Słowo Boże, natomiast glebą są słuchacze, wszyscy ludzie, do których Słowo jest skierowane.

Apokalipsa św. Jana

Apokalipsa (z gr. odsłonięcie, objawienie) jest szczególnym rodzajem wypowiedzi biblijnej, zawierającej prorocze wizje wydarzeń towarzyszących końcowi świata i wyjaśniającej sens dziejów.

W kompozycji wyróżniają się cykle: siedmiu listów do siedmiu Kościołów, siedmiu pieczęci, siedmiu trąb, siedmiu znaków, siedmiu czasz i plag, a także smok walczący z niewiastą, na koniec zwycięstwo Chrystusa i Nowa Jerozolima niebiańska.

Z Apokalipsy pochodzą także cztery symboliczne zwierzęta - lew, wół, orzeł i zwierzę z ludzką twarzą. Popularną wizją są także czterej jeźdźcy Apokalipsy. Pierwszy, na białym koniu symbolizuje zwycięstwo Ewangelii, drugi, na koniu barwy ognia - symbol wojny, trzeci, na czarnym koniu - jest symbolem głodu, czwarty, na koniu trupio bladym - symbolizuje śmierć.

Fantastyka i wieloznaczność symboliki apokaliptycznej oraz możliwości interpretacyjne od zawsze fascynowały literaturę i sztukę. Sztuka wczesnochrześcijańska często podejmowała motyw Baranka, jako symbolu niewinnego i umęczonego Chrystusa. Pierwsza i ostatnia litera greckiego alfabetu - Alfa i Omega stały się symbolem odwiecznego Boga, istniejącego bez początku i bez końca.

Apokalipsa jest zapowiedzią Sądu Ostatecznego, zanim jednak nastąpi koniec, pojawią się znaki - przybędą czterej jeźdźcy Apokalipsy, spadnie grad, ogień i gwiazda Piołun.