Pojęciem "Jesień ludów" (inaczej "Jesień narodów") określa się wydarzenia z jesieni 1989 roku, które doprowadziły do rozpadu bloku komunistycznego w Europie środkowej i południowo - wschodniej. Skutkiem tych wydarzeń było zakończenie jałtańskiego porządku w Europie i koniec mocarstwowej roli ZSRR (ostatecznie rozpad Związku Radzieckiego na szereg republik). Państwa wyzwolone spod radzieckiej "opieki" odsunęły od władzy komunistów i zaczęły rozwijać kontakty zagraniczne z państwami kapitalistycznymi. Nastąpił koniec "zimnej wojny", czyli konfliktu między Związkiem Radzieckim a krajami demokracji zachodniej (głównie USA). "Zimna wojna" trwała od zakończenia II wojny światowej, a w jej trakcie zarówno USA, jak i ZSRR pretendowały do roli czołowego supermocarstwa. Na przełomie lat osiemdziesiątych XX wieku obóz socjalistyczny wraz ze Związkiem Radzieckim na czele, przeżywał okres poważnego zastoju ekonomicznego, a w związku z tym znalazł się daleko w tyle za rozwiniętymi gospodarczo krajami świata. Podczas gdy państwa kapitalistyczne modernizowały swoją gospodarkę i wprowadzały innowacyjne technologie, system socjalistyczny trwał w konserwatywnych metodach i formach gospodarowania,. Miało to olbrzymie znaczenie ideologiczne i polityczne. Gospodarka radziecka nie nadążała za potrzebami supermocarstwa, którego status ZSRR pragnął utrzymać. Polityka zbrojeniowa okazała się dla tego kraju jednak zbyt kosztowna, coraz bardziej wzrastało zadłużenie państw socjalistycznych u państw kapitalistycznych. Pod koniec lat 70-tych w ZSRR zaczęła się ujawniać opozycja. Od połowy lat 70tych w stosunkach amerykańsko - radzieckich widoczne było odprężenie. Gdy w 1980 r. nowym prezydentem USA został Ronald Reagan, który w polityce zagranicznej zakładał nieufność wobec ZSRR i wspieranie ruchów antykomunistycznych. Na czele ZSRR od 1964 r. stał Leonid Breżniew. Był to człowiek słaby, o miernych zdolnościach politycznych. Należy też pamiętać, że na czele ZSSR stali ludzie starsi wiekiem, którzy nie rozumieli następujących w świecie zmian. Szereg pogrzebów państwowych (Breżniew - 1982 r., Andropow - 1984 r. i Czernienko - 1985 r.) poważnie osłabiły autorytet ZSRR, zarówno w kraju, jak i na płaszczyźnie międzynarodowej. Tymczasem wzrastała rola i znaczenie USA na świecie. Stany Zjednoczone wygrywały wyścig zbrojeń z ZSRR i wspierały antyradziecką opozycję w krajach bloku wschodniego (w Polsce). Próbę reform przeprowadził stojący od marca 1985 r. na czele Związku Radzieckiego Michaił Gorbaczow. Zapowiedziano wprowadzenie "głasnosti" (jawności życia politycznego), "pierestrojki" (przekształcenia stosunków społeczno - politycznych) i "uskorienija" (przyspieszenia procesu rozwoju ekonomicznego państwa). Początkowo wydawało się, że Gorbaczow będzie tylko kolejnym reformatorem ustroju komunistycznego. Zwłaszcza, że początkowo zadeklarował kontynuowanie polityki J. Andropowa i K. Czernienki. Plany reform przedstawił na plenach KC KPZR w kwietniu i październiku 1985 r. Po katastrofie w Czarnobylu (25 i 16 kwietnia 1986 r.) nastąpił kryzys. Była to największa katastrofa atomowa w dziejach. Władze ZSRR przez dwa dni nie podawały żadnych informacji o wypadku. Akcja ratunkowa była opóźniona i źle zorganizowana. Naraziło to na szwank międzynarodowy prestiż ZSRR i uświadomiło rządzącym konieczność przeprowadzenia zmian w polityce informacyjnej państwa. Nagła liberalizacja życia politycznego przyczyniła się do powstania wielu nieoficjalnych organizacji politycznych. Zwolniono wielu więźniów politycznych. W maju 1987 roku na Placu Czerwonym w Moskwie wylądowała mała awionetka pilotowana przez młodego Niemca Mathiasa Rusta. Fakt, że pilot amator niezauważony przez radziecką obronę przeciwlotniczą przeleciał nad olbrzymimi połaciami ZSRR obnażył słabość militarną państwa. Także sytuacja gospodarcza nie przedstawiała się wesoło: ZSRR nie tylko nie odnotowywało wzrostu ekonomicznego, ale także przeżywało poważny regres w stosunku do osiągnięć z lat sześćdziesiątych. W społeczeństwie szerzyła się niechęć do władz, którym już nie ufano i które straciły jakikolwiek autorytet. Podjęte przez niego reformy osłabiły stare struktury polityczne i państwowe jednak nie doprowadziły one do powstania żadnych nowych. Brakowało planu na przyszłość.

Natomiast spore sukcesy odnosił Gorbaczow w polityce zagranicznej. Zapowiedź zmian w ZSRR światowa opinia publiczna przyjęła entuzjastycznie. W trakcie spotkania Gorbaczowa z Reaganem Genewie w roku 1985 zapadła decyzja o częstszych kontaktach między oboma politykami. W 1988 r. ZSRR wycofał swoje wojska z Afganistanu. W 1988 r. Gorbaczow spotkał się z Reaganem w Rejkiawiku, a 23 grudnia 1989 r. z George'em Bushem na okręcie w pobliżu Malty. Gorbaczow cieszył się na Zachodzie sporą popularnością (nazywano go tam "Gorbi" lub "Mister Yes").

Na XIX konferencji partyjnej (czerwiec - lipiec 1989 r.) pojawiła się zapowiedź utworzenia nowej instytucji - Zjazdu Deputowanych Ludowych oraz zadecydowano o podziale władz na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Ważne było też podkreślenie konieczności respektowania swobód i praw jednostki. W wyborach do Zjazdu Deputowanych Ludowych (1989 r.) 85% wybranych stanowili komuniści, a tylko 15% niezależni kandydaci. Mimo tego były to najbardziej demokratyczne wybory od 1917 r. W marcu 1990 r. na plenum KC KPZR zapadła epokowa uchwała: utworzono urząd prezydenta państwa. Pierwszym został wybrany Michaił Gorbaczow.

Liberalizacja polityki wewnętrznej spowodowała odrodzenie aspiracji narodowych poszczególnych republik radzieckich. Wieloletni terror ZSRR i rusyfikacja spowodowały, że odbyło się to w sposób gwałtowny. Na Zakaukaziu doszły to tego zamieszki na tle etnicznym. Konflikty ormiańsko - azerski, abchasko - gruziński i osetyjsko - gruziński wiązały się niestety z wojnami i pogromami. Zupełnie inny przebieg miał rozpad ZSRR w części europejskiej. Najszybciej aspiracje niepodległościowe rozbudziły się na Litwie, Łotwie i w Estonii. 11 marca 1990 r. uchwalono deklarację niepodległości. Przeciwko powstaniu niezależnie Republiki Litewskiej bezskutecznie protestował ZSRR. Podobnie sytuacja rozwijała się na Łotwie i w Estonii, choć z racji sporej mniejszości rosyjskiej w tych krajach proces ten przebiegał wolniej. W kwietniu 1991 r. parlament w Tibilisi ogłosił deklarację niepodległości. W Rosji orędownikiem decentralizacji kraju i usamodzielnienia republik był Borys Jelcyn. W nocy z 18 na 19 sierpnia 1991 r. doszło do puczu dokonanego przez zwolenników Gorbaczowa, którzy chcieli nie dopuścić do zmiany stosunków między Moskwą a republikami. Dzięki zdecydowanej postawie Borysa Jelcyna (od czerwca 1991 r. prezydent Rosji) pucz nie powiódł się. W konsekwencji puczu zawieszono działalność KPZR, a ta z kolei zadecydowała o samorozwiązaniu. Władza niepopularnego Gorbaczowa od tego czasu stała się czysto nominalna. W czasie puczu Łotwa i Estonia ogłosiły niepodległość. 24 sierpnia 1991 r. deklarację niepodległości uchwalił parlament ukraiński. 25 sierpnia pełną niepodległość zadeklarowała Białoruś, dwa dni później Mołdawia, 30 sierpnia Azerbejdżan, 31 sierpnia Uzbekistan i Kirgizja, a 21 września - Armenia. 8 grudnia 1991 r. w Puszczy Białowieskiej zostało ogłoszone rozwiązanie umów, na mocy których ZSRR jeszcze wciąż formalnie istniał. Jednocześnie została utworzona Wspólnota Niepodległych Państw. Umowę podpisali prezydenci Rosji, Ukrainy i Białorusi. 21 grudnia w Ałma - Acie do WNP na prawach członków - założycieli przystąpiły: Kazachstan, Uzbekistan, Azerbejdżan, Tadżykistan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Mołdawia i Armenia. 25 grudnia 1991 r. Michaił Gorbaczow (pierwszy i ostatni prezydent ZSRR) ustąpił ze stanowiska. Związek Radziecki przestał istnieć.

Szczególnie problematycznym dla ZSRR krajem była Polska. To właśnie od przemian w tym kraju rozpoczęła się "jesień narodów". W Polsce już w 1981 r. konieczne stało się wprowadzenie stanu wojennego. Działała tu silna opozycja polityczna, mająca spore poparcie w społeczeństwie. Po zniesieniu stanu wojennego sytuacja wróciła formalnie do stanu sprzed roku 1980. W rzeczywistości jednak okazało się, że wydarzenia lat 1980 - 1981 zmieniły nastawienie społeczeństwa polskiego do tego stopnia, że powrót do dawnego stanu nie był już możliwy. W związku ze złą sytuacją gospodarczą w kraju oraz podwyżkami cen żywności, wiosną 1988 r. wybuchały liczne strajki (25 kwietnia stanęła komunikacja miejska w Bydgoszczy, 26 kwietnia zastrajkowała Huta im. Lenina, a 29 kwietnia Huta Stalowa Wola, 2 maja - Stocznia Gdańska). Strajkujący obok postulatów płacowych wysunęli także żądania przywrócenia "Solidarności". Kolejna fala strajków przetoczyła się w połowie sierpnia 1988 r. stanęła kopalnia "Manifest Lipcowy", a wkrótce strajki objęły czternaście górnośląskich kopalń. W Jastrzębiu powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy. 17 sierpnia wybuchł strajk w porcie szczecińskim, a 20 sierpnia Port Północny. Dwa dni później zastrajkowała Stocznia Gdańska. Głównym żądaniem strajkujących było przywrócenie "Solidarności". 26 sierpnia gen. Kiszczak w wystąpieniu telewizyjnym zaproponował spotkanie "okrągłego stołu" z "przedstawicielami różnych środowisk społecznych". Nie postawił przy tym żadnych warunków wstępnych. 27 stycznia 1989 r. w podwarszawskiej Magdalence miało miejsce spotkanie przygotowawcze do obrad "okrągłego stołu". W trakcie tego spotkania ustalono zakres tematyki obrad i wyznaczono termin ich otwarcia na 6 lutego 1989 r.

6 lutego 1989 r. w Warszawie w pałacu Namiestnikowskim w Warszawie gen. Kiszczak otworzył obrady "okrągłego stołu". Zasiedli przy nim przedstawiciele ówczesnej władzy (komuniści) i opozycyjnej "Solidarności". Współprzewodniczącymi obrad zostali gen. Czesław Kiszczak (ówczesny minister spraw wewnętrznych) i Lech Wałęsa (przewodniczący nielegalnej wówczas jeszcze "Solidarności"). Kwestia ponownej legalizacji "Solidarności" była praktycznie przesądzona. Obrady zakończyły się 5 kwietnia 1989 r. porozumieniem, które obejmowało m. in.: legalizację niezależnych związków zawodowych (17 kwietnia zarejestrowano ponownie "Solidarność"), utworzenie urzędu prezydenta państwa (miało go wybierać Zgromadzenie Narodowe, czyli Sejm i Senat jednocześnie), wolne wybory do Senatu i uzgodniono podział mandatów w Sejmie (65% dla koalicji rządowej, 35% dla opozycji). Podjęto też decyzje w sprawie przyjęcia do pracy osób zwolnionych po roku 1981 za działalność związkową oraz o ograniczeniu cenzury. Obrady Okrągłego Stołu w Polsce miały doniosłe znaczenie w dwudziestowiecznej historii: zapoczątkowały demokratyczne przemiany w państwach bloku wschodniego. Upowszechniły też formułę obrad przy "okrągłym stole", przy którym wspólnie zasiadają przedstawiciele różnych narodów, partii czy krajów. W założeniu w trakcie takiej dyskusji wszyscy dysponują równymi prawami i muszą wykazywać dobrą wolę w poszukiwaniu kompromisu.

7 kwietnia została uchwalona nowa ordynacja wyborcza, a konstytucja została zmieniona (wprowadzono zapisy o instytucji prezydenta i senatu). 4 czerwca 1989 r. odbyły się pierwsze w powojennej Polsce częściowo wolne wybory. Zaskoczeniem było to, że udział w nich wzięło tylko 62% uprawnionych. Mimo tego pierwsza tura była sporym sukcesem opozycji. Na 161 przewidzianych dla niej w Sejmie miejsc zdobyła aż 160, a w Senacie na 100 miejsc zdobyła 92. Był to precedens - pierwszy raz od czterdziestu pięciu lat w kraju uzależnionym od ZSRR komuniści zgodzili się na wybory i doznali w nich porażki. Była to sensacja na skalę światową. Druga tura (przy znacznie niższej frekwencji) odbyła się 18 czerwca: opozycja uzyskała swoje zagwarantowane 35% miejsc w sejmie i kolejne 7 (czyli razem 99) w senacie. 23 czerwca powstał, złożony z posłów i senatorów z list wyborczych "Solidarności", Obywatelski Klub Parlamentarny (OKP)z Bronisławem Geremkiem na czele. Marszałkiem sejmu został Mikołaj Kozakiewicz (ZSL), as marszałkiem senatu - Andrzej Stelmachowski. 19 lipca Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta PRL (była to realizacja postanowień Okrągłego Stołu) Wojciecha Jaruzelskiego. Zrezygnował on z funkcji I sekretarza PZPR (funkcję tę przejął Rakowski). W PZPR nastąpił kryzys związany z klęską wyborczą: wielu członków kierownictwa rezygnowało ze swych funkcji. W sierpniu Lech Wałęsa wystąpił z inicjatywą nowej koalicji OKP, ZSL i SD, co też się stało. 24 sierpnia 1989 r. na premiera powołany został Tadeusz Mazowiecki. Był to pierwszy od czterdziestu pięciu lat niekomunistyczny rząd w Europie środkowo - wschodniej. Wicepremierem do spraw gospodarczych i zarazem ministrem finansów został Leszek Balcerowicz. Kiszczak otrzymał resort MSW, a Florian Siwicki - MON. W składzie rządu znalazł się też Jacek Kuroń. Zgodnie z zapisami w znowelizowanej konstytucji zmieniono nazwę kraju z PRL na RP. W polskim godle przywrócono koronę. Wymazany został zapis o przewodniej roli PZPR. Przywrócono święto Konstytucji 3 Maja, a zlikwidowano święto 22 lipca. Zamiast MO została powołana Policja. Powstał też UOP. Zlikwidowano ORMO i SB. Do reform gospodarczych zabrał się Leszek Balcerowicz, który dążył przede wszystkim do zahamowania hiperinflacji, ujednolicenia kursu złotego. Konieczne stało się też zredukowanie zatrudnienia (ujemnym skutkiem tego był wzrost bezrobocia). Powoli rozpoczęto prywatyzację przedsiębiorstw państwowych. Pod koniec stycznia 1990 r. odbył się ostatni kongres PZPR. W dniu 30 stycznia partia komunistyczna została rozwiązana i rozpadła się na kilka grup: Socjaldemokrację Rzeczpospolitej Polskiej (SdRP) z Aleksandrem Kwaśniewskim i Leszkiem Millerem na czele, Polską Unię Socjaldemokratyczną (PUS). W maju 1990 r. doszło do powstania Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). Na jego czele stanął Roman Bartoszcze ,a potem z Waldemar Pawlak. Duże sukcesy nowy rząd odnosił w polityce zagranicznej. Kluczowego znaczenia nabrały tu stosunki z RFN. W listopadzie 1990 r. został podpisany traktat między zjednoczonymi Niemcami i Polską, potwierdzający granice na Odrze i Nysie Łużyckiej. Poprawnie układały się stosunki z ZSRR. W listopadzie 1989 r. polski premier Tadeusz Mazowiecki odwiedził Katyń i złożył hołd pomordowany. W kwietniu 1990 r. ZSRR wydało oświadczenie przyznające, że zbrodni tej dokonało stalinowskie NKWD. Jednocześnie prowadzono rozmowy zmierzające do wycofania wojsk radzieckich z terytorium Polski. Dobrze układały się też stosunki z USA. Przywrócono stosunki dyplomatyczne z Izraelem i znormalizowano stosunki z Watykanem. 25 listopada odbyły się pierwsze wybory prezydenckie. Wynik był zaskakujący. Lech Wałęsa nie wygrał w pierwszej turze (40% głosów), a do drugiej nie przeszedł Tadeusz Mazowiecki (18%), który przegrał z tajemniczym Stanem Tymińskim (23%). W drugiej turze (9 grudnia) zdecydowane zwycięstwo odniósł Lech Wałęsa, który 22 grudnia 1990 r. został zaprzysiężony na pierwszego prezydenta Polski. Insygnia prezydenckie przekazał mu przybyły z Londynu prezydent na obczyźnie Ryszard Kaczorowki. Miało to symbolizować ciągłość władzy niepodległej Polski. 27 października 1991 r. odbyły się pierwsze w pełni wolne wybory parlamentarne w Polsce. Zwyciężyła w nich Unia Demokratyczna, drugie miejsce zajęli komuniści (SLD).

W wyniku powszechnych wyborów prezydenckich (listopad i grudzień 1990 r.) oraz wolnych wyborów parlamentarnych (październik 1991 r.) uformowały się demokratyczne władze III Rzeczypospolitej.

Problemy rozpoczęły się także w NRD. Od sierpnia 1961 r. Niemcy podzielone zostały tzw. murem berlińskim. Uniemożliwiał on przedostanie się z Berlina Wschodniego do Zachodniego i szybko stał się symbolem podziału Europy na dwa wrogie obozy. W sierpniu 1989 r. rozpoczął się prawdziwy exodus Niemców na Zachód - uciekali oni przez Węgry, które otworzyły swoją granicę z Austrią. Jesienią 1989 r. odbywały się huczne obchody czterdziestolecia NRD. Obecny w Berlinie Gorbaczow zachęcał Ericha Honeckera do przeprowadzenia radykalnych zmian. W Berlinie Wschodnim i Lipsku doszło do zamieszek. Armia NRD i Stasi przygotowywały się do rozprawy ze społeczeństwem. Jednak 18 października 1989 r. nastąpiło polityczne przesilenie i Erich Honecker ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego SED. Jego następcą został Egon Krenz. Utrzymał się on jednak na tym stanowisku jedynie do początku grudnia. Nowy szef partii komunistycznej starał się bronić monopolu SED za cenę pewnych ustępstw. 4 listopada 1989 r. odbyła się w Berlinie manifestacja z udziałem około miliona osób. Demonstrujący domagali się wolnych wyborów, swobody podróżowania i wolności prasy. 9 listopada władze NRD zadecydowały o otwarciu granicy z RFN. Wywołało to zrozumiały entuzjazm ludności. Wielu mieszkańców NRD skorzystało z otwarcia granicy i udało się zobaczyć, jak wygląda życie po drugiej stronie muru. Tymczasem Egon Krenz zniknął z areny politycznej. Jesienią 1989 r. zwiększyła się aktywność polityczna w NRD - powstało wiele ugrupowań opozycyjnych: Nowe Forum (NF), Jedynie Demokratyczny przełom (DA). W początkach grudnia 1989 r. odbyły się obrady "okrągłego stołu", na których ustalono termin wyborów. Odbyły się one w marcu 1990 r., a w kwietniu powstał rząd oparty na szerokiej koalicji. Izba Ludowa zadecydowała o przywróceniu tradycyjnych krajów związkowych: Meklemburgii - Pomorza Wschodniego, Saksonii - Anhalt, Saksonii, Turyngii i Brandenburgii. W wyniku połączenia Berlina Wschodniego i Zachodniego powstał oddzielny kraj związkowy. 23 sierpnia 1990 r. parlament wschodnioniemiecki przyjął ustawę o wstąpieniu NRD do RFN.

Na Węgrzechsytuacja rozwijała się podobnie, jak w Polsce. Zapoczątkowane w latach sześćdziesiątych reformy gospodarcze zakończyły się niepowodzeniem. Sytuacja ekonomiczna była trudna, a związane z nią niezadowolenie społeczne sprzyjało rozwojowi opozycji. Powstały partie opozycyjne: Węgierskie Forum Demokratyczne (WFD), Związek Wolnych Demokratów (ZWD). Węgierskie władze zostały zmuszone do podjęcia próby pewnej liberalizacji życia politycznego w kraju. W maju 1988 r. János Kádár ustąpił z funkcji sekretarza generalnego WSPR na rzecz Karolya Grosza. W maju 1989 r. Kádár został pozbawiony wszystkich pozostałych funkcji, a dwa miesiące potem zmarł. Nastąpił kres epoki kadaryzmu. Od 13 czerwca do 18 września 1989 r. odbyły się obrady tzw. "trójkątnego stołu". Uczestniczyli w nich przedstawiciele władz i różne odłamy opozycji. Uzyskano zgodę na wprowadzenie w kraju systemu wielopartyjnego i na przeprowadzenie wyborów parlamentarnych. Oznaczało to koniec WSPR, która zresztą przekształciła się w Węgierską Partię Socjalistyczną. W marcu i kwietniu 1990 r. odbyły się pierwsze od 45 lat wolne wybory na Węgrzech. Zdecydowane zwycięstwo odniosły w nich dotychczasowe ugrupowania opozycyjne (Węgierskie Forum Demokratyczne). Prezydentem Węgier został Arpad Göncz. Natomiast funkcje premiera objął József Antall.

Inaczej sytuacja wyglądała w Czechosłowacji, w której siły antykomunistyczne, choć przytłumione, posiadały spore znaczenie. Po wydarzeniach z 1968 r. Jesienią 1989 r. ożywiły się działania antykomunistycznej opozycji. 17 listopada 1989 r. w Pradze zorganizowano wielka manifestację. Akcja policji i masowe aresztowania wywołały fale dalszych protestów. Demonstrujący tłum zmusił ekipę komunistyczną do oddania władzy (tzw. aksamitna rewolucja). W czerwcu 1990 r. odbyły się w Czechosłowacji pierwsze wolne wybory, w których zdecydowane zwycięstwo odniosły ugrupowania byłych działaczy Karty 77: Forum Obywatelskie (z Václavem Havlem na czele) oraz słowackie Społeczeństwo Przeciw Przemocy. W kwietniu 1990 r. Czechosłowacja przyjęła nową nazwę państwa: Czecho - Słowacka Republika Federacyjna (C - SRF). W kraju wprowadzono w życie ustawy o wolności sumienia i pluralizmie politycznym. W czerwcu 1991 r. Czecho - Słowację opuściły ostatnie oddziały Armii Radzieckiej. Tymczasem w kraju rozwijała się idea oddzielenia się Słowacji od Czech. Znalazła ona poparcie zarówno wśród polityków słowackich, jak i części czeskich. Podział Czecho - Słowacji na dwa suwerenne państwa dokonał się jednak dopiero w 1993 r.

W Bułgarii upadek komunizmu związany był z obaleniem dyktatora Todora Żiwkowa (10 listopada 1989 r.), który wprowadził w kraju kult własnej osoby. Falę sprzeciwów wywołała jego polityka bułgaryzowania Turków, mieszkających na terytorium Bułgarii. Po odejściu niepopularnego dyktatora, we władzach kraju nastąpiły duże zmiany, a znaczenie opozycji wzrosło. W grudniu 1989 roku powstał Związek Sił Demokratycznych (ZDS) złożony z ugrupowań opozycyjnych. W połowie stycznia 1990 r. zniesiono konstytucyjny zapis o kierowniczej roli partii. Na przełomie stycznia i lutego 1990 r. miały miejsce obrady bułgarskiego "Okrągłego Stołu." Głównymi tematami poruszanymi w trakcie obrad był termin wyborów, zachowanie konstytucyjnego zapisu o socjalistycznym charakterze państwa oraz kwestia autonomii kulturalnej dla Turków bułgarskich. W czerwcu 1990 r. odbyły się pierwsze wolne wybory parlamentarne w Bułgarii - wygrali je komuniści. Prezydentem został Petyr Mładenow, ale już w lipcu tego roku musiał ustąpić ze stanowiska. Jego następcą został Żeliu Żelew. Pierwszy niekomunistyczny rząd w Bułgarii powstał dopiero po wyborach parlamentarnych w październiku 1991 roku.

W Rumuniidyktaturę sprawował Nicolae Ceauşescu. 17 grudnia 1989 r. w Timişoarze odbyła się demonstracja mniejszości węgierskiej, która protestowała przeciwko próbie usunięcia węgierskiego pastora. Został on aresztowany, a przeciwko demonstrantom użyto broni. Opozycja nagłośniła żądania protestujących (m.in. usunięcia dyktatora) oraz rozsiewała fałszywe doniesienia o tysiącach ofiar w Timişoarze. Spowodowało to wybuch manifestacji w stolicy i w większych rumuńskich miastach. 22 grudnia 1989 r. demonstranci opanowali budynek KC, w którym schronił się Ceauşescu. Udało mu się wprawdzie uciec z dachu budynku helikopterem, ale przeciwko dyktatorowi wystąpiło wojsko. Dyktator oraz jego żona - Elena, zostali schwytani i po krótkim procesie (Ceauşescu został oskarżony o dyktaturę, terror oraz doprowadzenie gospodarki do ruiny) rozstrzelani w dniu 25 grudnia 1989 r. Na czele nowej struktury władzy, nazwanej Frontem Ocalenia Narodowego stanął Ion Iliescu. W maju 1990 r. Front Ocalenia Narodowego odniósł zdecydowane zwycięstwo w wyborach parlamentarnych. Prezydentem został Ion Iliescu. Okazało się jednak, że FON jest zdominowany przez komunistów. Pokonana opozycja zjednoczyła się i w listopadzie utworzyła Sojusz Obywatelski.

Najbardziej dramatyczny przebieg miały przemiany w Jugosławii, która była krajem wielonarodowym i wieloetnicznym. Tu od połowy lat osiemdziesiątych zauważalne były tendencje narodowościowe. Związani ze Slobodanem Miloševiciem odwoływali się do serbskiego nacjonalizmu. Wzrost dążeń poszczególnych państw wchodzących w skład Jugosławii spowodował wybuch krwawego konfliktu zbrojnego. W czerwcu 1991 r., dwie najbogatsze republiki - Chorwacja i Słowenia - ogłosiły swoją niepodległość. Od Jugosławii odłączyły się też Bośnia i Hercegowina oraz Macedonia. Nie zdecydowała się na taki krok Czarnogóra.

Wydarzenia tzw. "jesieni narodów" doprowadziły do przekreślenia powojennego porządku w Europie. Podział kontynenty na dwa wrogie sobie obozy przestał istnieć. W roku 1991 rozpadły się dwie europejskie struktury grupujące państwa komunistyczne: RWPG i Układ Warszawski. Jesienią 1991 roku rozpadł się sam ZSRR. Państwa dawnego bloku komunistycznego oraz były republiki radzieckie zaczęły prowadzenie niezależnej polityki zagranicznej, zmierzającej przede wszystkim do przystąpienia do NATO oraz do integracji z Unią Europejską. W państwach tych wprowadzono ustrój demokratyczny oraz zasadę pluralizmu politycznego. Rozpoczęto przebudowę gospodarki z socjalistycznej na rynkową, kapitalistyczną. Do konstytucji wprowadzono pakiety o prawach człowieka, zniesiono cenzurę i terror służb specjalnych. Wszystkie te przemiany nie obyły się bez problemów (bezrobocie, problemy gospodarcze czy kwestie rozliczenia się z przeszłością).