1989 r. - upadek komunizmu w Europie.

Jesień 1989 r. w historii krajów Europy Środkowo-Wschodniej nosi nazwę "Jesieni Narodów". Był to okres, kiedy załamał się ostatecznie system socjalistyczny w Europie oraz rozpadł się blok państw komunistycznych, a kraje te wyzwoliły się i uzyskały niepodległość.

Na Węgrzech powstawały różne ugrupowania opozycyjne, choć opozycja nie funkcjonowała tu na razie jako formacja zorganizowana. Gospodarka węgierska dobrze się rozwijała, życie polityczne cechował duży stopień liberalizmu, przeprowadzano spokojne i stopniowe reformy. Realizowali je odgórnie komunistyczni reformatorzy, którzy zdominowali kierownictwo Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. W 1988 r. J. Kadar ustąpił ze stanowiska szefa partii. Wiosną 1989 r. powstały opozycyjne formacje polityczne - m. in. Związek Wolnych Demokratów, Węgierskie Forum Demokratyczne. Na jesieni zorganizowano obrady tzw. "trójkątnego stołu", w których uczestniczyły wspomniane partie. Były to obrady na wzór "okrągłego stołu" w Polsce. W trakcie tych rozmów obie strony - opozycyjna i rządowa, ustaliły wspólne stanowisko w kwestii reform gospodarczych i politycznych w kraju. Negocjacje trwały w dniach 13.VI. - 18.IX.1989 r.

Jesienią 1989 r. ożywiła się opozycja antykomunistyczna w Czechosłowacji. 17.XI.1989 r. doszło do wielkiej manifestacji opozycji w Pradze. Jej uczestnicy zostali zaatakowani przez siły porządkowe. 150 demonstrantów zostało aresztowanych. Władzom nie udało się jednak stłumić antykomunistycznych nastrojów społeczeństwa. Wydarzenie to stało się bowiem impulsem dla kolejnych wstąpień i protestów. Mobilizacja sił opozycyjnych doprowadziła do powstania Forum Obywatelskiego, na czele, którego stanął Vaclav Havel. Władza komunistyczna musiała ustąpić, siły porządkowe zostały wycofane, a rządy przejęła opozycja. Zmiana u steru rządów i odrzucenie komunizmu odbyło się więc stosunkowo łagodnie oraz bez rozlewu krwi. Takiemu właśnie przebiegowi przeobrażenia na Węgrzech zawdzięczają swoją nawę - "aksamitna rewolucja".

Nieco inaczej ukształtowała się sytuacja w Rumunii. Wydarzenia miały tutaj bardziej dramatyczny przebieg. Jednym z tego powodów był fakt, że w Rumunii na jesieni 1989 r. trzymała się u władzy komunistyczna dyktatura oparta na systemie rządów policyjnych. 22.XII.1989 r. w Timosoarze (Siedmiogród) miała miejsce masowa demonstracja zorganizowana przez mniejszość węgierską. Przeciw manifestantom wysłano siły bezpieczeństwa, które dokonały brutalnej pacyfikacji tego wystąpienia. Władze wprowadziły w kraju stan wyjątkowy. Jednak już 25.XII. doszło do buntu części sił bezpieczeństwa. Natychmiast aresztowano rodzinę rumuńskiego dyktatora Ceausescu, wszystkich skazano na śmierć, a następnie rozstrzelano (powodem był fakt, iż syn Ceausescu sprawował rządy w spacyfikowanej właśnie prowincji). Rządy objął Front Ocalenia Narodowego, ale szybko się okazało, że jest to organizacja zdominowana przez działaczy komunistycznych. Prezydentem Rumunii został Ion Iliescu - przedstawiciel Frontu i pełniący funkcję sekretarza KC Komunistycznej Partii Rumunii.

W Bułgarii, która uważana była za państwo pozostające w bardzo bliskich stosunkach z ZSRR, również wyłoniły się na jesieni 1989 r. siły reformatorskie. Mimo silnej pozycji komunizmu i braku jakiejś szczególnej niechęci do Rosji, w Bułgarskiej Partii Komunistycznej doszło w XI.1989 r. do wewnętrznego rozłamu. Usunięto od władzy Todora Żiwkowa. Zmieniono nazwę partii na Bułgarską Partię Socjalistyczną i rozpoczęto wdrażać reformy. Urząd prezydenta objął Peter Mładenow, a stanowisko premiera Andrej Łukanow. Siły opozycyjne w Bułgarii był zbyt słabe i zbyt rozbite polityczne, by mogły stworzyć alternatywę dla inicjatywy obozu rządzącego. Liberalne ugrupowania skupiły się w Unii Sił Demokratycznych. Swoje przedstawicielstwo polityczne stworzyła również turecka mniejszość narodowa w postaci Ruchu na rzecz Swobód. Sytuacja gospodarcza Bułgarii była jednak bardzo zła. Zmusiło to bułgarskie elity polityczne obu stron do utworzenia gabinetu koalicyjnego, na czele, którego stanął Dymitr Popow.

Dla Albanii rok 1990 r. był okresem ważnych przemian. Rządy w tym kraju po Hodży sprawował Ramiz Alia. W tym właśnie roku przystąpił on do realizacji reform. Albańska Partia Pracy została przemianowana na Albańską Partię Socjalistyczną. Nastąpiła demokratyzacja życia politycznego w Albanii, której wyrazem było wprowadzenie nowej ordynacji wyborczej opartej na zasadach demokracji oraz zastąpienie sytemu monopartyjnego wielopartyjnym.

Do dramatycznych wydarzeń doszło w Jugosławii. Państwo to zamieszkiwało wiele grup narodowych, które przejawiały coraz silniejsze dążenie do usamodzielnienia się i oderwania od Jugosławii. Państwo jugosłowiańskie rozbijały od środka nie tylko konflikty narodowościowe, ale również wyznaniowe pomiędzy trzema wielkimi społecznościami religijnymi - prawosławnymi, katolikami oraz muzułmanami. 25.VI.1991 r. Chorwacja i Słowenia zdecydowały się na wystąpienie z jugosłowiańskiej Federacji i ogłosiły swoją niepodległość. Jednak oba te państwa miały na swoim obszarze terytoria zamieszkane zwarcie przez ludność serbską, która otwarcie wystąpiła przeciw ich oderwaniu od Jugosławii i zażądała włączenia zamieszkanych przez siebie obszarów do Serbii. Serbia udzieliła im poparcia, sama licząc na wsparcie ze strony Rosji. Rozpoczęły się walki zbrojne, w których zginęło wielu ludzi i które doprowadziły obie strony do wielkich zniszczeń.

Na jesieni 1989 r. opozycja w NRD przystąpiła do walki o demokratyczne przemiany w tym kraju. Wyrazem niechęci społeczeństwa NRD do systemu komunistycznego była wzrastająca liczba Niemców, którzy dzięki otwarciu w VIII.1989 r. granicy węgiersko-austriackiej, przedostali się na Zachód. W X.1989 r. zaczęto organizować wielkie, masowe demonstracje pod hasłem przemian demokratycznych, zjednoczenia RFN i NRD oraz zapewnienia wszystkim obywatelom prawa do posiadania własnych przekonań politycznych oraz dokonywania wyborów zgodnie z nimi. Manifestacje te ogarnęły Lipsk i inne miasta w NRD. Po raz pierwszy w historii NRD tworzono partie i stowarzyszenia opozycyjne. Pod takim naciskiem Honecker zmuszony był do rezygnacji z funkcji I sekretarza KC SED; przestał być również przewodniczącym Rady Państwa. Wobec dymisji Honeckera ustąpił również rząd. Nowy gabinet utworzył 7.XI.1989 r. Hans Modrow. Rząd ten 9.XI.1989 r. zdecydował otworzyć granice NRD. Runął mur berliński. SED przemianowała się na Partię Demokratycznego Socjalizmu i ustąpiła z pozycji kierowniczej partii w państwie. Nowe władze partii (na czele Egon Krez) wraz z gabinetem Modorowa stworzyły projekt zjednoczenia państw niemieckich. Jego założeniem było stworzenie federacji obu państw niemieckich. Poparcia temu projektowi udzielił ZSRR. Z innym projektem wystąpił Helmut Kohl, kanclerz RFN. Popierany przez prezydenta USA Busha zaproponował on całkowite zjednoczenie niemieckiego narodu w jednym państwie.

Przemian nie ustrzegła się również sama Rosja. Socjalistyczny model gospodarki okazał się mało wydolny, a konfrontacja ZSRR z USA w dziedzinie zbrojeń, której apogeum przypadło na lata 80-te zakończyła się zwycięstwem Stanów Zjednoczonych. USA zaczęły wtedy realizować "doktrynę Reagana". Wszystko to pokazało słabości systemu komunistycznego i w konsekwencji doprowadziło do jego rozpadu. Początkiem końca ZSRR okazały się próby jego zreformowania, kryjące się pod hasłami "głasnost", "pierestrojka" oraz "uskorienije". Ich celem nie było obalanie socjalizmu i ZSRR, lecz jego naprawa. Stało się jednak wprost przeciwnie.

Polacy najszybciej przystąpili do demontażu systemu socjalistycznego. Podczas obrad "okrągłego stołu" ustalone zostały zasady nowego systemu politycznego. Były nimi: pluralizm polityczny, suwerenność narodu, niezawisłość sądów, samorządy terytorialne z pełnią praw i wybierane na drodze demokratycznych wyborów, tak samo miały być wybierane wszystkie organy przedstawicielskie włazy państwowej. W wyborach do sejmu oraz senatu z 1989 r. zniesione zostały wszystkie inne niż demokratyczne procedury wyborcze, sposoby eliminowania kandydatów. Zdecydowano o przywróceniu senatu, obok dotychczas tylko funkcjonującego sejmu. Nowy parlament (sejm oraz senat wspólnie jako Zgromadzenie Narodowe) miał dokonać wyboru prezydenta. Konieczna była bezwzględna większość głosów. Wprowadzone na nowo instytucje całkowicie zmieniły funkcjonowanie państwa. Powstały warunki do bezkrwawej i łagodnej zmiany systemu władzy - zamiany monopartyjnej dyktatury na system wielopartyjny. Zamiast politycznego monologu partii rządzącej prowadzonego pod osłoną policji możliwy stał się dialog polityczny. Zaczęły odradzać się zdelegalizowane wcześniej stowarzyszenia i związki. 29.XII.1989 r. przeprowadzono rewizję konstytucji. Gruntowną jej nowelizację przeprowadził sejm dziesiątej kadencji. Znowelizowana ustawa zasadnicza 1.I.1990 r. weszła w życie. Poprawki te m.in. zmieniły nazwę państwa polskiego na "Rzeczpospolita Polska" oraz zapewniały wszystkim obywatelom i podmiotom swobodę działania w gospodarce. Misja tworzenia rządu, której podjął się w VIII.1989 r. generał Czesław Kiszczak (członek PZPR) nie powiodła się. Wówczas z propozycją powołania koalicyjnego gabinetu wystąpił Lech Wałęsa, przywódca NSZZ "Solidarność". Koalicję utworzyły: "Solidarność", Stronnictwo Demokratyczne oraz Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. 23.VIII.1989 r. Tadeusz Mazowiecki został powołany przez sejm na urząd premiera. Głosowanie nad wotum zaufania dla gabinetu Mazowieckiego miało miejsce 12.IX.1989 r. i zakończyło się sukcesem kandydata na premiera.

Odrzucenie systemu komunistycznego miało różny przebieg w różnych krajach. Zmiana systemu w wielu krajach odbyła się bez rozlewu krwi; w innych z kolei miała bardziej dramatyczny i gwałtowany charakter.