Walka o zasady elekcji.

W 1572 roku zmarł Zygmunt August, ostatni z dynastii Jagiellonów. Wobec jego bezdzietności, przed zjednoczonym państwem polsko-litewskim (w 1569 roku została zawarta unia lubelska, w wyniku której powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów) stanął problem wyboru nowego króla. Jeszcze przed pogrzebem Zygmunta Augusta, zawiązały się samoistnie konfederacje szlacheckie – tzw. kaptury, które przejęły tymczasowo władzę w ziemiach i województwach. Do ich zadań należało miedzy innymi ściąganie podatków i władza sądownicza nad podległym sobie obszarem. Wobec braku jakiejkolwiek ustawy regulujące wybór nowego króla, należało opracować jakąś formę elekcji, która do tej pory była nieznana w państwie polskim. W kraju nie został zakończony ruch egzekucyjny i rozgorzały zaciekłe spory między katolikami a protestantami. Elekcja, a więc prawo wyboru króla mogli posiadać: przedstawiciele stanu szlacheckiego, co dawałoby przewagę stronnictwu egzekucyjnemu; senat, dający przewagę magnaterii lub sejm, który byłby kompromisem (szlachta i magnateria). Doszło zatem do powstania kilku obozów wśród głównych przedstawicieli obu stanów:

a) obóz egzekucyjny, który opowiadał się za utrzymaniem unii z Litwą, równością stanu szlacheckiego oraz tolerancją religijną, do jego głównych przedstawicieli należeli Mikołaj Siennicki oraz Jan Zamoyski.

b) magnateria protestancka, skupiona wokół marszałka wielkiego koronnego Jana Firleja

c) magnateria katolicka, skupiona wokół arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Uchańskiego, popieranego przez część szlachty katolickiej.

 Jakub Uchański został wkrótce wysunięty na stanowisko interrexa, czyli głowy państwa w okresie bezkrólewia. Marszałek wielki koronny odpowiadać miał za bezpieczeństwo publiczne. Władzę w poszczególnych ziemiach i województwach pozostała w rękach konfederacji szlacheckich zwanych kapturami. Zorganizowano również sądy kapturowe. Walka stronnictw przyniosła w rezultacie kompromisowe rozwiązanie. W 1573 roku odbył się pierwszy sejm konwokacyjny w Warszawie, który przeforsował decyzję (głównie za sprawą Jana Zamoyskiego), iż wybór króla miał odbywać się na zasadzie viritim, czyli mąż w męża, tj. przez całą szlachtę, która mogła, ale nie musiała wziąć udziału w elekcji. Z kolei sukcesem tym razem  senatorów było ustalenie na miejsce elekcji okolic Warszawy, dokładnie wsi Kamień. Było to działanie celowe. Nie każdy szlachcic mógł praktycznie wziąć udział w głosowaniu, bowiem nie wszystkich było stać na opłacenie kosztów związanych z podróżą do Warszawy. Tymczasem dość biedna szlachta mazowiecka nie była wyrobionego zdania politycznego i można ją było łatwo manipulować. Pierwszy sejm konwokacyjny uchwalił także, że wszystkie zjazdy i sejmy w okresie bezkrólewia będzie zwoływać prymas, który także będzie kierował elekcją. Wynik elekcji miał ogłaszać marszałek wielki koronny. Sukcesem innowierców w trakcie walki o zasady elekcji było uchwalenie przez sejm w styczniu 1573 roku tzw. konfederacji warszawskiej, która wprowadzała w kraju tolerancję religijną. Gwarantem przestrzegania zasad konfederacji miała być sama szlachta.

Ostatecznie przyjęty wybór nowego władcy miał się odbywać na trzech etapach:

Etap I: Konwokacja, podczas której posłowie poszczególnych ziem zawiązywali konfederację generalną.

Etap II: Sejm elekcyjny, który miał miejsce pod Warszawą, gdzie prezentowano kandydatów na króla i układano pacta conventa, a więc osobiste zobowiązania kandydata na króla w stosunku do szlachty.

Etap II: Sejm koronacyjny, odbywał się w Krakowie, podczas którego koronowano nowo wybranego króla, który składał przysięgę koronacyjna.

Pierwsze wolne elekcje.

Pierwsza wolna elekcja w zjednoczonym państwie polsko-litewskim miała miejsce w kwietniu i maju 1573 roku. Było trzech głównych kandydatów. Pierwszym z nich był arcyksiążę Ernest Habsburg, który miał poparcie katolickich senatorów, ale nie miał natomiast poparcia ze strony masz szlacheckich, jako uosobienie rządów absolutnych. Drugim kandydatem był car moskiewski Iwan IV Groźny, za którym opowiedziała się  szlachta innowiercza, głównie litewska. Trzecim poważnym kandydatem był królewicz francuski Henryk Walezy, który zwyciężył podczas głosowania. Jego wybór był swoistym kompromisem pomiędzy szlachtą a magnaterią. W styczniu 1573 roku Sejm przedstawił mu do podpisania warunki, które musiał zaakceptować. Były to tzw. „Artykuły henrykowskie”, które określały prawa i obowiązki króla. Ich główne postanowienia to: wolna elekcja, tolerancja religijna (jako potwierdzenie konfederacji warszawskiej), konieczność zwoływania co dwa lata sejmu, polityka zagraniczna i wewnętrzna pod kontrola sejmu, najważniejsze decyzje polityczne (w tym sprawy dotyczące wojny i pokoju) muszą być podejmowane po uwzględnieniu zdania senatu, prawo szlachty do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi oraz zwoływanie pospolitego ruszenia i nakładanie podatków po otrzymaniu zgody sejmu.  Przyjęcie tych warunków przez nowo wybranego króla, było potwierdzeniem dotychczasowych osiągnięć szlachty, która tym samym wzmocniła swoją pozycję. Kolejna grupa warunków do przyjęcia tzw. pacta conventa określała doraźne zobowiązania elekta. W przypadku każdego króla ich treść była różna w zależności od możliwości nowego monarchy. W przypadku Henryka Walezego były to następujące zobowiązania: kształcenie młodzieży szlacheckiej w Paryżu, odnowienie sławy Akademii Krakowskiej, spłacenie długów Zygmunta Augusta oraz poniesienie kosztów finansowych w związku z budową floty. Henryk Walezy został koronowany (Sejm koronacyjny) w lutym 1574 roku. Z chwilą nałożenia korony na głowę zaprzysiągł on artykuły henrykowskie, pacta conventa oraz konfederacje warszawską. Jego panowanie w Polsce nie trwało zbyt długo. Na wieść o śmierci swego brata króla Francji Karola IX, zdecydował się on powrócić do rodzimego kraju i tam objąć rządy królewskie, jako Henryk III. W tej sytuacji w Polsce doszło do kolejnej elekcji. Odbyła się ona w 1575 roku. Senatorowie ogłosili królem cesarza Maksymiliana II Habsburga, podczas gdy środowiska szlacheckie opowiedziały się za „króle Polski”, którym została Anna Jagiellonkę (tzw. podwójna elekcja). Gorącym zwolennikiem tej ostatniej kandydatury był jeden z czołowych przywódców szlacheckich Jan Zamoyski. Annie Jagiellonce w tej sytuacji należało wybrać odpowiedniego męża. Wybór padł na Stefana Batorego, księcia Siedmiogrodu. Maksymilian Habsburg wobec oporu szlachty, która widziała w nim symbol rządów absolutnych, nie zdecydował się ostatecznie interweniować zbrojnie. Sejm koronacyjny odbył się dopiero w 1576 roku w Krakowie. Jednak małżeństwo zawarte pomiędzy Stefanem Batorym a Anną Jagiellonka okazało się bezpotomne, tak więc kiedy zmarł Stefan Batory doszło do kolejnej elekcji. Była to, tak jak w przypadku poprzedniej, elekcja podwójna. Odbyła się ona w 1587 roku. Było dwóch kandydatów: królewicz szwedzki Zygmunt Waza – siostrzeniec Anny Jagiellonki i arcyksiążę austriacki Maksymilian Habsburg. Tym razem, w przeciwieństwie do sytuacji z roku 1575  Maksymilian Habsburg postanowił zbrojnie zdobyć nadany mu przez niektórych tron polski i ruszył wraz ze swymi oddziałami na Kraków. Został jednak odparty przez Jana Zamoyskiego, który pokonał go w bitwie pod Byczyna w 1588 roku. Zygmunt III Waza wstąpił prawnie na tron polski w 1587 roku. Panował aż do chwili swej śmierci, czyli do 1632 roku. Rozpoczął on panowanie dynastii Wazów w Polsce. Władzę po nim sprawowali jego dwaj synowie:  Władysław IV w latach 1632-1648 oraz Jan Kazimierz Waza, od 1648 roku do czasu swej abdykacji w 1669 roku.

Lata panowania Stefana Batorego (1575-1586).

Przeciwko Batoremu wystąpił Gdańsk, który nie chciał go uznać za króla. Gdańszczanie, w głównej mierze tamtejsi senatorowie popierali Maksymiliana Habsburga. W 1577 roku wybuchła tzw. wojna gdańska, która zakończyła się klęską Batorego. Nowy król został zmuszony do odwołania ustanowionych w 1570 roku tzw. konstytucji Karnkowskiego, które ustanawiały zasady zależności Gdańska od Rzeczypospolitej, precyzowały warunki działania portów i warowni oraz sądownictwa nad marynarzami itd. W polityce wewnętrznej najważniejszymi reformami  Batorego była min. reforma sądownictwa. Powołał on do życia Trybunał Koronny i Trybunał Litewski, które stały się najwyższymi instancjami sądowymi w państwie. W istocie ograniczyło to władzę królewską, Utworzono też tzw. piechotę wybraniecką, której rekrutem był chłop z dóbr królewskich. W polityce zagranicznej najważniejszym epizodem panowania Batorego jest wojna o Inflanty (rywalizacja z Rosją). W 1579 roku ruszyła wielka ofensywa wojsk Batorego, w trakcie której zajęto Połock oraz Wielisz. W 1580 roku zajęte zostały Wielkie Łuki, a w 1581 roku wojska polskie przystąpiły do oblężenia Pskowa. Armia moskiewska została rozbita, wobec czego car Iwan IV Groźny zmuszony był prosić o rozejm. Został on podpisany w 1582 roku w Jamie Zapolskim. Na jego mocy Polska zajęła prawie całe Inflanty i potwierdziła zajęcie ziemi połockiej.

Lata panowania dynastii Wazów.

Zygmunt III Waza był fanatycznym katolikiem. Jego głównym celem było zdobycie tronu w Szwecji. Nie był on tam mile widziany, gdyż Szwecja była państwem, które przyjęło oficjalnie luteranizm. Zawiązał on potajemny układ z Habsburgami, na mocy którego w zamian za pomoc w odzyskaniu tronu szwedzkiego, Zygmunt III Waza zobowiązał się w stosunku do Maksymiliana zrezygnować  z tronu polskiego. Mimo, iż układ ten był tajny szlachta polska szybko poznała jego warunki. W 1594 roku zwołała ona sejm inkwizycyjny, czyli sąd sejmowy nad monarchą. Zygmunt III musiał zrzec się kontaktów z Habsburgami i zapewnić szlachtę, że nie porzuci tronu polskiego. W tym czasie był on już królem Szwecji. Między Polską a Szwecja był unia personalna do roku 1598, kiedy to Szwedzi odwołali go z tronu i powołali na jego miejsce jego stryja Karola Sudermańskiego. Mimo takiego rozwiązania konfliktu w kraju narastała opozycja wobec króla. Jan Zamoyski, niegdyś gorący zwolennik Wazy,  przeszedł do obozu opozycji. Po jego śmierci w 1605 roku, król zdecydował się przedstawić projekt swych reform: utworzenie niezależnego od sejmu skarbu, wprowadzenie obowiązku kończenia obrad sejmowych uchwałami. W 1606 roku szlachta odrzuciła ten program. Opozycja skupiona wokół wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego oraz podczaszego litewskiego Janusza Radziwiłła wzniosła antykrólewski rokosz w 1606 roku (tzw. rokosz Zebrzydowskiego). Do zdecydowanego starcia zbrojnego między rokoszanami a wojskami króla doszło w 1607 roku w bitwie pod Guzowem, koło Radomia. Wojskami królewskimi dowodził m.in. hetman Stanisław Żółkiewski i Jan Karol Chodkiewicz, którzy odnieśli całkowite zwycięstwo. Konflikt zakończono ostatecznie kompromisem. Król nie ukarał przywódców rokoszu i odwołał projekty swych reform. Za panowania następców Zygmunta wszelkie próby wzmocnienia władzy królewskiej zakończyły się niepowodzeniem. Szlachta powoli przestawała być  w opozycji wobec magnaterii.. Pogodziła się z jej dominująca rolą. Tak więc król stracił kartę przetargową, jaką była wzajemna wrogość na linii magnateria –szlachta. Chcąc przeforsować swoje plany reform, król często odwoływał się do jednej z tych dwóch grup, kosztem innej. Szlachcie w tamtych czasach zależało już tylko na utrzymaniu dotychczasowej złotej wolności.

Wojny polsko-szwedzkie za panowania Wazów.

Między Polską a Szwecja doszło do kilku wojen. Ich genezy należy upatrywać w dążeniach dynastycznych, a mianowicie pretensjach Zygmunta III Wazy do tronu szwedzkiego.

Pierwszy etap konfliktu miał miejsce w latach 1600-1611. Karol IX Supermański zaatakował Inflanty,  planując tym samym zdobyć  Rygę. W tej sytuacji nastąpiła wyprawa wojsk polskich. Zwycięstwo pod Kircholmem polskiego hetmana Jana Chodkiewicza w 1605 roku nie zdołało zakończyć konfliktu. Zawarty w 1611 roku rozejm  pozostawał prawie całe Inflanty w rękach Szwedów. Kolejny okres walk przypadł na lata 1617-1622. Szwedzi wznowili działania wojenne w 1617 roku. W 1622 roku zajęta została Ryga. Rozjem zawarty w Mitawie w 1622 roku był bardzo niekorzystny dla Polski. Utraciła ona Inflanty aż po Dźwinę oraz miasto Rygę.

Trzeci okres walk obejmował lata 1626-1629. W 1626 roku wojska Karola II Gustawa, nowego króla szwedzkiego, zaatakowały Pomorze Gdańskie. W trakcie walk Szwedzi zajęli Malbork, Tczew i Elbląg. W 1627 roku flota polska pokonała szwedzką w bitwie pod Oliwą. W 1629 roku doszło do kolejnego wielkiego zwycięstwa wojsk polskich w bitwie pod Trzcianą. Ten etap walk kończył rozejm, podpisany w 1629 roku w Starym Targu (Altmarku). Na jego mocy w rękach szwedzkich znalazły się wszystkie porty inflanckie i pruskie z wyjątkiem Pucka, Gdańska i Królewca. Ponadto Szwedzi nałożyli 3,5% cła na handel gdański, a Malbork, Sztum i Żuławy przeszły czasowo w ręce księcia pruskiego. Utracone przez stronę Polską tereny wróciły w granice państwa na mocy rozejmu z 1635 roku, zwartego w Sztumskiej Wsi. Ostatni etap wojen polsko-szwedzkich przypadł na lata 1655-1660 (potop szwedzki). W 1655 roku do Rzeczypospolitej wkroczyły 2 armie szwedzkie. W tym samym roku wojska szwedzkie zwyciężyły pod Uściem, zajmując Wielkopolskę.  Janusz Radziwiłł oddał Litwę Szwedom na mocy ugody w Kiejdanach. Król został zmuszony do ucieczki na Śląsk. Krakowa bronił przed wojskami szwedzkimi Stefan Czarnecki. Do symbolu narodowego przeszła obrona Częstochowy w miesiącach listopad-grudzień 1655 roku. Kierował nią przeor tamtejszych paulinów, ksiądz Augustyn Kordecki. Ogólnonarodowe powstanie objęło z czasem cały kraj. W początkach 1656 roku powrócił ze Śląska Jan Kazimierz Waza. Walki trwające do 1660 roku, były dość burzliwe. Powstał nawet plan międzynarodowego rozbioru Polski. Spotkanie w tej sprawie odbyło się w 1656 roku w Radno na Węgrzech, gdzie podpisano traktat rozbiorowy Polski. Jego sygnatariuszami byli: król Szwecji Karol X Gustaw, władca Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, przywódca Ukrainy Bohdan Chmielnicki, z Litwy Bogusław Radziwiłł oraz z Brandenburgii Fryderyk Wilhelm I. Do rozbioru państwa ostatecznie nie doszło. Długotrwały konflikt polsko-szwedzki został zakończony w 1660 roku, kiedy to 3 maja tegoż  roku zawarto pokój w Oliwie. Na jego mocy  przy Polsce pozostały Kurlandia i tzw. Inflanty Polskie, a władca polski zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego. Szwecja zobowiązała się także do przestrzegania zasad wolnego handlu na Bałtyku oraz do zwrotu wywiezionych z Polski archiwów i bibliotek. Długotrwały konflikt zbrojny, jak i utrata ważnych gospodarczo terenów pogłębiły kryzys w państwie polskim. W latach 1665-1666 doszło do tzw. rokoszu Lubomirskiego, który wykazał całkowitą słabość króla. W rezultacie Jan Kazimierz Waza abdykował w 1668 roku.

Wojny polsko-rosyjskie.

Okres „wielkiej smuty” w Rosji, przypadający na lata 1598-1613, a więc okres poważnego kryzysu politycznego, ekonomicznego i społecznego, wykorzystała strona polska. Zygmunt III Waza planował zdobycie słabego wówczas tronu rosyjskiego. Pretekst do interwencji zbrojnej przyszedł z samej Rosji. Pojawił się tam wówczas Dymitr I Samozwaniec, który podawał się za cudem ocalałego najmłodszego syna, ostatniego cara z dynastii Rurykowiczów Iwana IV Groźnego. W rzeczywistości był mnichem o nazwisku Griszka Otriepiew. Pozyskał on poparcie wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszka, którego córkę poślubił oraz Adama i Konstantego Wiśniowieckich.  W 1605 roku został on obwołany carem. W konsekwencji w latach 1609-1619 toczyła się wojna polsko-rosyjska, rozpętana tak naprawdę przez króla polskiego, który postanowił poprzeć koncepcje polskich magnatów. W 1610 roku miała miejsce bitwa pod Kłuszynem, w której wojska polskie dowodzone przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego pokonały wojska rosyjskie. W następstwie bitwy została zdobyta Moskwa, car Wasyl Szujski odsunięty od tronu. W tej sytuacji bojarzy rosyjscy ofiarowali koronę carską królewiczowi polskiemu Władysławowi, synowi Zygmunta III Wazy. W Moskwie wybuchło powstanie antypolskie, którym kierowali K. Minim i D. Pożarski. Zakończyło się ono wyparciem wojsk polskich z Moskwy  1612 roku. W 1613 roku carem obwołano Michaiła Romanowa. Jednak strona polska nie chciała się pogodzić z tak łatwa utrata tronu moskiewskiego. Dlatego też w latach 1617-1619 doszło do kolejnej wojny. Wojskami polskimi dowodził sam królewicz Władysław. Walki ze zmiennym szczęściem toczyły się przez dwa lata. W 1619 roku w Dywilinie zawarto rozejm. Na jego mocy Rosja zrzekła się pretensji do Inflant, a Rzeczypospolita uzyskała ziemię siewierską i czernichowską. Kolejna wojna wybuchła w 1632 roku. Zakończył ją pokój w Polanowie w 1634 roku, który potwierdzał  warunki rozejmu dywilińskiego. Na jego mocy  Władysław zrzekł się ostatecznie praw do tronu polskiego. Sytuacja ta nie zakończyła jednak sporów polsko-rosyjskich. W latach 1654-1686 toczyła się kolejna wojna. Rozpoczął ją atak wojsk rosyjskich na Litwę i Ukrainę. W 1660 rok hetman Stefan Czarnecki pokonał wojska rosyjskie w bitwie pod Połonką, a hetman Jerzy Lubomirski w bitwie pod Cudnowem. W 1667 roku zwarty został rozejm w Andruszowie. Na jego mocy lewobrzeżna Ukraina, ziemia smoleńska, siewierska oraz czernihowska wróciły do Rosji, która na okres dwóch lat miała także przejąć we władanie Kijów.

Wojny polsko-tureckie

Przyczyny sporów między Polską a Turcja można podzielić na kilka grup. Do pierwszej należy zaliczyć dążenia polskich magnatów do uzależnienia od Polski terenów należących do Turcji, a mianowicie Mołdawii i Wołoszczyzny. Do drugiej zagrożenia jakie nieśli ze sobą Kozacy na ziemiach opanowanych przez Turków oraz Tatarzy, lennicy Turcji, którzy wyprawiali się zbrojnie na pogranicze z Polską. Bezpośrednia przyczyna sporu miała miejsce w 1620 roku. Książę Siedmiogrodu Gabor Bethlen, w czasie wojny trzydziestoletniej oblegał Wiedeń. Wysłane przez Zygmunta III Wazę do Siedmiogrodu oddziały lisowczyków zmusiły go do odstąpienia spod Wiednia. Na tą sytuację zareagowała Turcja, bowiem Gabor Bethlen był jej lennikiem. Kolejna przyczyną do wybuchu wojny dali sami Kozacy, zamieszkujący tereny państwa polskiego, którzy w 1620 roku spalili Warnę. Armia turecka wtargnęła na ziemie polskie w 1620 roku. Pierwszą większą bitwą był trzydniowa bitwa pod Cecorą w 1620 roku, w czasie której przy próbie odwrotu zginał hetman polski Stanisław Żółkiewski, a  do niewoli dostał się m.in. hetman Stanisław Koniecpolski. Armia polska w miesiącach lipiec-październik broniła twierdzy Chocimskiej. W trakcie obrony zmarł hetman Jan Karol Chodkiewicz. Pokój zawarto w 1621 roku. Na jego mocy granice Polski ustalono na Dnieprze. Nie spełniły się także aspiracje polskich magnatów do opanowania Mołdawii i Wołoszczyzny. Pokój między Polską a Turcją trwał ponad 40 lat. Kolejna wojna wybuchła w 1664 roku.

  .