Reformacja
Przyczyny: dziesięcina na rzecz Kościoła, świętopietrze, papieski nepotyzm, czyli nadawanie stanowisk kościelnych członkom własnej rodziny, sprzedaż odpustów, symonia, czyli sprzedawanie kościelnych stanowisk.
Skutki: powstanie nowych wyznań (luteranie, anglikanie, kalwini, arianie), osłabienie zwierzchniej władzy papieży, podział i rozbicie Kościoła katolickiego, kontrreformacja, walki religijne, umocnienie władzy świeckiej, rozwój gospodarczy, rozwój języków narodowych.
Luteranizm: odrzucenie zwierzchniej władzy papieża, zniesienie hierarchii kościelnej, zniesienie celibatu i zakonów, odrzucenie kultu świętych, jedynym źródłem wiary Pismo Święte, które każdy sam interpretuje dowolnie, uznanie dwóch sakramentów: chrztu
i Eucharystii pod dwoma postaciami, wprowadzenie do liturgii języków narodowych. Rozpowszechnił się głównie w Niemczech, Danii, Szwecji, Norwegii i Prusach.
Kalwinizm: odrzucenie zwierzchniej władzy papieża, zniesienie celibatu i hierarchii kościelnej, odrzucenie kultu świętych, przyjęcie dwóch sakramentów: chrztu i Eucharystii pod dwoma postaciami, jedynym źródłem wiary jest Pismo Święte, ale w interpretacji Jana Kalwina, doktryna predestynacji, czyli podział na wybranych i potępionych, pochwała oszczędności i pracy, bogactwo i powodzenie to znak i nagroda za życie cnotliwe. Rozpowszechnił się w Szwajcarii, Niderlandach i Francji. Kościół dzielił się na gminy, na czele której stał konsystorz.
Anglikanizm: głową Kościoła był król angielski, odrzucenie władzy zwierzchniej papieża, konfiskata majątków i dóbr kościelnych, zniesienie zakonów i celibatu, pozostawienie hierarchii kościelnej i siedmiu sakramentów.
1534 r. - akt supremacji Henryka VIII
Wojny religijne w Europie
1524-1525 - powstanie chłopskie w Niemczech pod wodzą Tomasza Münzera
1529 - protest części posłów na sejmie Rzeszy, od tego nazwa "protestanci"
1546-1547 - wojna domowa w Niemczech
1555 - zawarcie pokoju w Augsburgu, przyjęto tam zasadę "czyje panowanie, tego religia" ("cuius regio, eius religio")
1566 - powstanie religijne w Niderlandach
1609 - ostateczne zawarcie pokoju oraz uznanie niezależności stanów Północnych, powstanie Holandii
1562 - wojny katolicko-hugenockie we Francji
23/24 sierpnia 1572 - "noc św. Bartłomieja" we Francji
1594 - ostateczne zakończenie konfliktu religijnego we Francji, na tron wstąpił Henryk IV Burbon
1598 - wydanie edyktu nantejskiego, który gwarantował hugenotom wolność religijną, jednak z pominięciem Paryża
Sobór trydencki i kontrreformacja
Sobór w Trydencie obradował w latach 1545 - 1563. Podzielił się na dwa obozy: kurialistów, którzy głosili wyższość papieża nad soborem oraz koncyliarystów głoszących, że najwyższą władzę w Kościele ma sobór. Podjęto tam liczne decyzje doktrynalne oraz organizacyjne.
Postanowienia: rzeczywista obecność Chrystusa w Eucharystii, msza święta to rzeczywista ofiara, potępienie indywidualnej interpretacji Pisma Świętego, utrzymanie koncepcji odpowiedzialności człowieka i koncepcji wolnej woli; biskupi otrzymali nakaz przebywania w swych diecezjach oraz odwiedzania swych parafii, wprowadzono księgi metrykalne, kler musiał przesyłać Kurii rzymskiej sprawozdania, przywrócono działalność sądów inkwizycyjnych, w liturgii utrzymano łacinę.
1559 - ogłoszenie indeksu ksiąg zakazanych
1534 - powstanie zakonu jezuitów
1540 - zatwierdzenie reguły jezuitów przez papieża, początek ich pracy
1773 - kasata Towarzystwa Jezusowego
Ziemie Nowego Świata
W XVI stuleciu cała Ameryka Środkowa oraz Południowa, prócz Brazylii, należała do Hiszpanii. Natomiast do Ameryki Północnej zaczęli przybywać koloniści z Anglii już od początku wieku XVI. Pod koniec tego stulecia kolonizację tych ziem rozpoczęła też Francja
i Holandia. Już w XVII wieku znacznie nasiliło się sprowadzanie niewolników z Afryki. Początkowo handlem niewolnikami zajmowała się Portugalia, później zaś Anglia, Hiszpania oraz Holandia.
Życie gospodarcze
W Europie znacznie zwiększyła się liczba ludności. Wpływ na to miała znaczna poprawa warunków higienicznych, wprowadzenie nowych metod walki z epidemiami oraz zmienienie diety i urozmaicenie odżywiania. W tkactwie zastąpiono ręczny kołowrotek warsztatem samoprząśniczym, natomiast w górnictwie i hutnictwie wykorzystani koło wodne. Pojawiła się manufaktura, czyli forma produkcji masowej oparta na zespolonej pracy ręcznej, w której występował podział pracy. Dzieje handlu europejskiego można podzielić na dwa okresy:
1) dominacja Hiszpanii, Portugalii i Włoch/wiek XVI
2) dominacja Holandii i Anglii/ wiek XVII
W Europie można zauważyć dualizm gospodarczy, gospodarka podzieliła się na dwie strefy, które granice miały na Łabie
1) Europa Zachodnia - odchodzenie od systemu feudalistycznego, przechodzenie na rentę pieniężną
2) Europa Wschodnia - postępowanie refudalizacji, renta była odrabiana w polu
Walka o dominację w Europie
W ciągu XV i XVI wieku w Europie toczyła się walka o hegemonię pomiędzy Habsburgami
a władcami Anglii i Francji.
1525 - zakończenie sporów pomiędzy Habsburgami a Francją po bitwie pod Pawią
1529 - podpisanie pokoju w Cambrai, Franciszek I utracił swe posiadłości we Włoszech
1530 - koronacja Karola V na cesarza
1556 - abdykacja cesarza Karola V, podział terytoriów habsburskich na dwie części:
a) niemiecką, która składała się z Austrii, Czech, części Węgier, przypadła ona w udziale Ferdynandowi I Habsburgowi, który otrzymał też koronę cesarską;
b) hiszpańską, w której skład wchodziły Niderlandy, Królestwo Neapolu i Sycylii, Księstwo Mediolanu, a przede wszystkim Hiszpania, tereny te odziedziczył Filip II
1588 - Wielka Armada (flota hiszpańska) przegrywa bitwę morską z Anglią, rozpoczyna się proces upadku i utraty znaczenia Hiszpanii
Sytuacja w Europie wschodniej
1380 - wojska moskiewskie pokonały najeźdźcze wojska tatarskie w bitwie na Kulikowym Polu
Baskak - urzędnik tatarskiej administracji na Rusi, który zbierał podatki oraz posiadał władzę nadzorczą i kompetencje wojskowe.
Samodzierżawie - absolutne rządy carów na Rusi
Bojarowie - wyższa ruska szlachta
Opricznina - ziemia w państwie należąca wyłącznie do cara, system skierowany przeciwko bojarom, policyjny aparat ucisku stosowany w II połowie XVI wieku 1480 - powstanie Wielkiego Księstwa Moskiewskiego
1570 - rozejm kończący wojnę o Inflanty podpisany przez Iwana Groźnego oraz Zygmunta Augusta
1584 - śmierć cara Iwana Groźnego, początek "wielkiej smuty" w Moskwie
1582 - podpisanie dziesięcioletniego rozejmu w Jamie Zapolskim między Polską a Moskwą w walce o Inflanty
1451 - podział Węgier, który przetrwał 150 lat, na trzy części:
1) zachodnią i północną ze stolicą w Preszburgu - otrzymał ją Ferdynand I Habsburg
2) centralną z Budapesztem - zajęła ją Turcja
3) wschodnią - przypadła ona Janowi Zygmuntowi, synowi Jana Zapolyi, jako lenno
1520-1566 - panowanie Sulejmana II Wspaniałego, za jego rządów Turcja podbiła Algierię, Egipt, Tunezję i Bliski Wchód
