Ruch egzekucji praw i dóbr rozwinął się XVI w. w Rzeczypospolitej, ale początki idei tego ruchu można zauważyć już w II połowie XV w. Na zjeździe, który odbył się w Korczynie w 1456 r. szlachta wysuwała postulaty rewizji i reformy prawa.
Ustrój demokracji szlacheckiej oddał pełnię władzy w państwie szlachcie. Szlachta cieszyła się posiadaniem pełnego zakresu praw ekonomicznych i politycznych. Stanowiła bowiem naród polityczny i miała decydujący wpływ na kształt rządów w Rzeczypospolitej. Wpływ ten realizowała poprzez sejmiki ziemskie, na których zbierała się szlachta danej ziemi. Na sejmikach tych szlachta nie tylko decydowała o sprawach swej ziemi, ale także wybierała swoich przedstawicieli na sejm walny, którzy tam mieli reprezentować jej interesy. Zasiadali oni jako posłowie w izbie poselskiej. Wyżej usytuowaną warstwę stanowiła magnateria. Nie różniła się ona wprawdzie od szlachty zakresem praw politycznych, ale to, co oddzielało obie grupy to była pozycja ekonomiczna. Pod tym względem szlachta z reguły nie była w stanie dorównać magnatom. Za silną pozycją ekonomiczną magnaterii szły większe wpływy polityczne. Dlatego magnaci przeważali na urzędach państwowych. Interesy magnaterii reprezentował senat.
Trzecim elementem sprawującym władzę był król (jeden z trzech stanów sejmujących). Król miał prawo mianować dożywotnich urzędników, sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem; prowadził zagraniczną politykę Rzeczypospolitej; posiadał również inicjatywę ustawodawczą.
Na początku XVI w. dochodziło do jawnego łamania prawa przez króla, nadużyć związanych z dobrami królewskimi oraz łączenia wielu urzędów w jednych rękach.
Przeciw tym i innym nadużyciom wystąpiła szlachta. Domagała się ona nie tyle reform, co respektowania obowiązującego prawa i przepisów. Głównym jej postulatem była zatem egzekucja praw. Wydaje się jednak, że gdyby przeprowadzono taką całkowitą egzekucję praw, to doprowadziłaby ona do konieczności bardzo głębokich reform.
Do postulatów przestrzegania prawa szlachta dołączyła jeszcze jeden postulat - zwrotu bezprawnie oddanych w zastaw dóbr królewskich. Król Zygmunt I Stary (panował w latach 1506-1548) dysponował bardzo rozległymi dobrami ziemskimi. Majątki te miały przynosić dochody na utrzymanie dworu królewskiego, urzędników oraz armii. W rzeczywistości tak jednak nie było. Król oddawał swoje majątki magnaterii, która w zamian za to udzielała mu poparcia finansowego lub politycznego. Stąd też hasło egzekucji dóbr. Majątki te miały zostać zwrócone państwu, a dochody z nich płynące miały zasilać skarb państwa. Dzięki temu możliwe stawało się wprowadzenie ulg podatkowych, co odciążyłoby szlachtę. Odebranie królewszczyzn miało poza tym osłabić magnaterię, która w dużej mierze na nich opierała swa potęgę ekonomiczną i polityczną. To z kolei zapewniłoby szlachcie decydujący wpływ na rządy w Rzeczpospolitej. W tym kontekście bardzo istotne wydaje się hasło konstytucji "Nihil novi", która wyraźnie podkreślała, że wszelkie decyzje dotyczące spraw państwa nie mogą być podejmowane bez zgody szlachty. Muszą one zyskać akceptację wszystkich trzech stanów sejmujących - króla, senatorów i posłów. Szlachta nie zgadzała się na niepodzielne i niezależne rządy króla i magnaterii w państwie.
Poza tymi postulatami szlachta sprzeciwiła się praktyce łączenia kilku urzędów w jednych rękach, argumentując, iż osoba piastująca kilka godności, nie jest w stanie w sposób rzetelny i odpowiedzialny wykonywać swych obowiązków. Szlachta uważała, iż należy przeprowadzić zmiany w systemie prawnym, w kierunku jego ujednolicenia, podobnie jak w sprawach sądownictwa, administracji i wojska. Myślano również o zmianach w uprzywilejowaniu Kościoła. Usystematyzowane prawo miało zapewnić szlachcie swobodę i bezpieczeństwo w transakcjach handlowych, których przedmiotem było zboże oraz ukrócić "swawolę magnatów".
Ruch egzekucyjny, czyli ruch polityczny średniej szlachty był zatem skierowany zarówno przeciw królowi, jak i przeciw magnaterii. Program tego ruchu atakował oba te stany sejmujące za naruszanie przywilejów i praw szlachty oraz uzurpowanie sobie władzy w państwie. Do głównych przywódców tego ruchu należeli Rafał Leszczyński, Mikołaj Sienicki i Hieronim Ossoliński. Piętnowali oni królewskie nadużycia względem królewszczyzn oraz urzędów; występowali przeciw pozycji magnaterii. Szlachta nie chciała ani królewskiego absolutyzmu, ani rządów magnackiej oligarchii. W jej przekonaniu ustrój demokracji szlacheckiej był optymalnym ustrojem dla stworzenia silnego państwa, przestrzegającego prawa.
Bilans ruchu egzekucyjnego to zarówno porażki, jak i sukcesy. Do osiągnięć należy zaliczyć utworzenie "wojska kwarcianego", lustrację majątków koronnych, reformę systemu miar i wag (ujednolicenie) oraz podatków.
