Obronę Polaków przeciwko rusyfikacji i powszechny przeciwko niej opór utrudniał znacznie brak podstawowych swobód obywatelskich i istnienia polskich instytucji na terenach zaboru rosyjskiego. Ostoją polskości stał się więc w tej sytuacji (szczególnie dla prostego ludu) Kościół katolicki. Był on wyznacznikiem narodowości i kulturowej samoświadomości narodu polskiego, czemu sprzyjał fakt, że zaborcy (Rosjanie) byli prawosławni i należeli do kościoła greckokatolickiego.
Jedną z najważniejszych potrzeb narodu polskiego stało się jednak upowszechnianie polskiej oświaty. Młodzież polska wiedzę o polskiej historii zdobywała w nielegalnych instytucjach - tzw. "tajnych kompletach" oraz podczas nauki w szkołach prywatnych. Tam też zapoznawała się z polska literaturą. Na spotkaniach tajnych kompletów (ze względu na bezpieczeństwo organizowanych w różnych punktach i miejscach kraju), wykładali często wybitni polscy naukowcy (np.: Wacław Nałkowski, czy Jan Władysław Dawid). Tajne nauczanie organizowano również na wsiach, a w celu ułatwienia go wydawano przeróżne elementarze i podręczniki szkolne. Autorem niejednego z nich był Konrad Pruszyński (piszący pod pseudonimem Kazimierza Promyka). Dobrym nośnikiem idei narodowej Polaków było także szkolnictwo prywatne i zawodowe, np.: Szkoła Handlowa (powstała z inicjatywy Leopolda Kronenberga), czy Szkoła Techniczna, założona przez Hipolita Wawelberga.
W walkę z nasiloną rusyfikacją włączyli się również pisarze, oraz przedstawiciele środowisk twórczych i literackich. Wielu z nich tworzyło z myślą o "pokrzepieniu serc". Taki wydźwięk niewątpliwie mają dzieła Henryka Sienkiewicza, Elizy Orzeszkowej, Bolesława Prusa, Stanisława Wyspiańskiego, czy Jana Matejki. W takim celu powstała też emigracyjna twórczość Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Literatura polska doby późnego romantyzmu i pozytywizmu kształtowała bowiem świadomość narodową Polaków i ich przywiązanie do ziemi ojczystej.
Inną formą obrony interesów polskiego narodu były prace: "organiczna", i "u podstaw", a ich hasła były bardzo istotnym fragmentem programu polskich pozytywistów.
Pozytywizm w Polsce był nie tylko epoką w dziejach literatury. Przede wszystkim był bowiem ruchem o charakterze społecznym i politycznym. Pozytywiści, którzy (w przeciwieństwie do marzycieli i romantyków) nie pokładali nadziei i wiary w odzyskanie niepodległości na skutek akcji zbrojnej, podjęli krytykę powstań i ogłosili potrzebę rozwoju oświaty i podjęcia pracy nad świadomością społeczną. Głównym ośrodkiem ich działalności była Warszawa. Pozytywiści ogłosili konieczność podjęcia prac nad podniesieniem poziomu życia ludzi na wsi i wzywali inteligencję z miast do rozkrzewienia oświaty i wiedzy o higienie na prowincji. Rozwój intelektualny chłopów miał bowiem iść w parze z rozwojem ich świadomości narodowej.
Przykładem tego rodzaju działalności są starania Karola Marcinkowskiego, który w Poznaniu utworzył spółkę akcyjną w celu budowy tzw. "Bazaru Polskiego" - hotelu wraz z przyległymi do niego sklepami i warsztatami rzemieślników. Bazar otwarto w roku 1841. Był on prężnym ośrodkiem życia społecznego i towarzyskiego, który skupił polskie ziemiaństwo i zamożnych mieszczan. Nie mniej ważną w Wielkopolsce postacią był Hipolit Cegielski, który w 1864 roku założył (jedną z niewielu w tym rejonie) fabrykę maszyn rolniczych.
