Wiek XIX określa się mianem wieku rewolucji przemysłowej, ale i wiekiem rozwoju nowy kultury. Okres początku dominacji maszyny parowej, powstaje elektryczność, lecz także okres rozwoju literackiego, nowości w architekturze i sztuce. Symbole tych zmian to koleje żelazne i telegrafy, które ukazały dominacje człowieka nad przestrzenią i czasem. Powstaje rozległy przemysł, rozkwitają miasta, zwiększa się wymiana handlowa. Naukowcy są herosami XIX wieku, konfrontowano ich z bogami, bowiem sprawowali władzę nad światem przyrody.
Literatura
Wiek XIX to czas, gdy wybitni pisarze staja się autorytetami dla rzeszy swoich czytelników, dostępność ich dzieł staje się powodem ich szerokiej popularności. Wiek rozpoczyna poezja spod znaku niemieckiego "Sturm und Drang": dzieła Schillera i Goethego a zwłaszcza dramat Faust tego ostatniego zmieniają dotychczasowe kanony literackie, podobne zasługi ma angielski poeta Wiliam Blake. Europę zalewa fala romantyzmu reprezentowany w Niemczech przez Novalis i Heine, we Francji Hugo i Nerval, w Rosji Puszkin i Lermontow, w Anglii Shelley, Walter Scott i Byron. Zaczyna powstawać zwyczajowy styl powieści społeczno - obyczajowej, jej twórcą był Balzak oraz powieść psychologiczna kształtowana przez Flauberta i Dostojewskiego. Dla mieszczaństwa powstają powieści spod znaku płaszcza i szpady, gdzie szczególną popularność zyskują powieści o Trzech Muszkieterach czy melodramat Dama kameliowa.
Niezwykłe zmiany, zarówno w zakresie określenia ludzkich możliwości, jak również w dotychczasowym pojęciu świata nastały wraz z wkroczeniem w kulturę Europy nowego nurtu zwanego romantyzmem. Twórcy tego okresu traktowali sztukę jako sposób na wyrażanie wnętrza, wyobraźni. Literatura poza tym ze stała się droga do poznania świata, obszarem do manifestowania fantazji.
Na zmiany w dziedzinie kultury niebagatelny wpływ miały wydarzenia historyczne- w tym miedzy innymi Wielka Rewolucja Francuska. Przyczyniając się do upadku wielowiekowego ustroju feudalnego, ujawniła i wyciągnęła na światło dzienne jak wielka panuje nierówność społeczna miedzy poszczególnymi klasami. Prekursorami romantyzmu stali się jednak nie twórcy francuscy, ale niemieccy, Goethe i Schiller. Najważniejszym dziełem początku romantyzmu była powieść właśnie Johana Goethego "Cierpienia młodego Wertera" opowiadająca dzieje młodzieńczej, niespełnionej miłości. Wśród twórców innych krajów europejskich należy zwrócić uwagę na poetów angielskich Williama Blakea, Byrona oraz Waltera Scotta. Literaturę francuska reprezentowały dzieła Jeana Rousseau i Francoisa Chateaubrianda, a następnie Wictora Hugo i Alfreda de Musseta. Na uwagę zasługują ponadto romantycy rosyjscy Puszkinie i Lermontowie.
W literaturze polskiej opierano się na zmianach, które miały miejsce w krajach europy zachodniej, najbardziej jednak akcentowana skierowanie się ku historii ojczyzny. Najwybitniejszymi twórcami byli Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki.
Kolejna epoka, jaka nastąpiła po romantyzmie, oprócz rozrachunku z epoka poprzednia dość ostro krytykowała współczesną rzeczywistość. Największe dzieła literatury realizmu powstały we Francji i w Rosji. Dominującym gatunkiem literackim stała się proza. Literatura rosyjska to przede wszystkim twórczość Nikołaja Gogola i jego proza fabularna.. Pisał również komedie ( "Rewizor", "Ożenek"), w których wyśmiewał się z panujących w Rosji stosunków społecznych. Wybitni prozaicy rosyjscy to również, Fiodor Dostojewski ("Zbrodnia i kara") oraz Lew Tołstoj ("Wojna i pokój", "Anna Karenina").
We Francji tworzą miedzy innymi Stendhal ("Pustelnia parmeńska", "Czerwone i czarne"),Balzak ("Komedia ludzka", "Ojciec Goriot"), oraz Flaubert ("Pani Bovary", "Szkoła uczuć").
Konsekwencja rozwoju realizmu stal się naturalizm.
Mottem do działania była chęć jeszcze bliższego poznania rzeczywistości by zbadać jak najdalej jak się da odkryć jej szczegóły. Ten styl był oparty na podstawach systemu filozofii i nauki. Największy wpływ dla kształtowania się naturalizmu miała teoria walki o byt i selekcji naturalnej według Darwina, ponadto postęp w psychologii. Naturalizm literacki eliminuje wszelka fikcję, wyobraźnie wyrażając nieprzychylność do poglądów irracjonalnych i metafizycznych. Interesowała ich tylko obiektywizm w prawdzie. Spośród naturalistów największą sławę zdobyli pisarze, którzy początkowo głosili realizm Folkner i Balzak, ale prawdziwym prekursorem gatunku był Emil Zola w swych dziełach "Germinal", "Nana".
Architektura
Symbolem Eklektyzmu był brak jakiejkolwiek niepowtarzalności cech, które by go wyróżniały od poprzedników, był tylko naśladowcą minionych stylów, czerpiąc nie rzadko najgorsze wzorce. To pejoratywne nastawienie uległo zmianie dopiero pod koniec XIX wieku.
Zapoczątkowano sztukę architektoniczną zwaną pluralizmem stylowym. Różnorakie pomysły, idee były traktowane na równi, nawet, jeśli to były egzotyczne przykłady sztuki chińskiej, arabskiej czy indyjskiej. Największe powodzenie miały motywy zaczerpnięte ze średniowiecza, neogotyku i neoromanizmu; renesansowe czy barokowe.
Te wyszczególnione style były charakterystyczne dla określonych rodzajów budowli i tak np. kościół, szpital i uniwersytety wzorowano na dokonaniach gotyku, inne świeckie budowle były budowane w oparciu o dokonania sztuki orientalnej a budynki użyteczności publicznej wznoszono w dawnym stylu klasycznym.
Styl neogotycki opanował Wielką Brytanię, druga połowa XVIII przyniosła olbrzymie zainteresowanie tym stylem na wyspach w związku z zafascynowaniem średniowieczem. Stał się obowiązującym dla powstających w tym okresie kościołów, rezydencji, uniwersytetów m.in. w Cambridge i Oxfordzie a także liczne szpitale. Był popularny także ze względu, że był dość ekonomiczny i mało skomplikowany. Podstawowe zasady budowania według owych zasad opisał w swym podręczniku August Charles Pugin. Wraz z końcem XIX wieku budowniczowie na tyle opanowali techniki gotyku ze możemy mówić o nowatorskim stylu neogotyku wiktoriańskim. Był to styl o swobodzie interpretacji kształtu formy, barwy czy dekoracji wewnątrz budynków przykładem może być budynek kościoła All Saint w Londynie. We Francji powrót do gotyku nie zafascynował w takim stopniu tamtejszych architektów, wynikało to z pogardy dla dokonań średniowiecza, bowiem Francuzi uważali ja za epokę zacofania. Zmiany poglądów w tej sprawie zainicjował Francis Chateaubriand, romantyk, który próbował przekonać Francuzów do stylu gotyckiego, okazją do ukazania piękna tej epoki była odbywająca się w tym czasie renowacja katedry Norte Dame. W Niemczech neogotyk jest interpretowany z rokiem 1772, jest to rok publikacji dzieła Johanna Wolfganga Goethego " O niemieckiej architekturze". Wspólny styl architektoniczny miał wyzwolić wśród Niemców poczucie jedności, bowiem według interpretacji Fridericha Schegla termin "gotyk" oznacza "germański". Najlepszym przykładem tego stylu jest odbudowana katedra w Kolonii.
Powstanie neorenesansu najwcześniej można było dostrzec na elewacjach i we wewnątrz licznych pałaców i kamienic. Powstaje moda na umieszczanie wytwornych loggii, tarasów czy ozdobnych krużganków. Neorenesans był najbardziej rozpowszechniony we Włoszech, choć wielu sympatyków zdobył również na terenie Francji zwłaszcza w okresie późnych lat XIX wieku. Czasy te nazywane są często przez znawców tematów stylem II Cesarstwa. Najbardziej znane budowle reprezentujące te style to przykłady zmian w architekturze Paryża w okresie jego przebudowa pod patronatem Georgesa Haussmanna. Chcąc przekształcić Paryż w nowoczesne miasto opowiedział się za budowa wielu prostych i szerokich bulwarów, które zbiegają się ku okrągłym placom.
Malarstwo
Rewolucji w sztuce malarstwa dokonano dopiero w drugiej połowie XIX wieku, prekursorami byli impresjoniści, którzy wychodzili w plener szukając nieoczekiwanych wrażeń, które później mogliby przenieść na płótno.
Styl nazwany później realizmem rozpoczął francuski malarz Courbet, który był pierwszym odważnym na tyle by zerwać tradycyjnym malarstwem ukazującym historie czy mitologię. Malował życie człowieka zwykłą, szarą codzienność był prekursorem zastąpienia królów za hołotą. Głowna cecha realizmu było ukazanie życia tu i teraz sposób jak najbardziej realistyczny.
Natomiast pierwszym impresjonista był Claude Monet, był pierwszym, który zafascynował się grą świateł i cieni i przelał to na swoje dzieła. Odkrył ze z pozory ten sam widok, pejzaż o różnej porze dnia wygląda inaczej i ta różnorodność go zafascynowała. Krytycy uważają go za pierwowzór malarza, który praktykował malarstwo abstrakcyjne. Impresjoniści pozostawili po sobie wiele niezapomnianych dzieł, które później stały się natchnieniem dla wielu artystów sztuki współczesnej. Oprócz moneta na uwagę zasługują Gauguin, Renoir, a wśród Polaków: Gierymski i Wyczółkowski.
Postimpresjonizmu nie można jednoznacznie zaliczyć do kierunków artystycznych. Bowiem tego terminu używa się dla interpretacji kolejnych zjawisk, które następowały po impresjonistach. Młode pokolenie odrzuciło impresjonizm, szukając, czego s nowego w sztuce, fascynując się nie tylko tym, co mogli zobaczyć, ale także i własną sfera uczuć. Poszukiwali czegoś nowego, wyjątkowego, dając prawo do swobody dla działania kolejnych mistrzów. Artystami nowego pokolenia byli m.in. Paul Cezanne i Vincent van Gogh.
Następujący po nich styl symbolizmu proklamował założenie "Nie wierzę ani w to, czego dotykam, ani w to, co czuję. Wierzę w to, czego nie widzę i co czuję". To były słowa, głównego twórcy tego gatunku francuskiego malarza Gustava Moreau.
Przedstawiciele symbolizmu dążyli do ukazania ludzkich zagadnień z zakresu psychologii, które dostępne są wyłącznie za pomocą poznania intuicyjnego i emocjonalnego. Był czymś w rodzaju kontemplacji nad losem człowieka, tajemnicy naszego wywodzenia się. Inni współtwórcy tej nowej interpretacji roli malarstwa byli także Ferdinand Hodler, Edvard Munch czy Gustaw Klimt.
Rzeźba
Istniejący podział w sztuce rzeźbiarstwa pod koniec XIX wieku miał być czasem przemyśleń nad nowym powszechnym stylem. Po cyklu zafascynowania secesją, której wzorce powielano w wielu egzemplarzach w szybki sposób były oznaczeniem dla wszechogarniającego kiczu, złego smaku. Tym czasom zarzucano brak logiki, to było powodem, że w Paryżu w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku przeobrażono lub wyburzono wiele budynków z okresu secesji.
Koniec XIX wieku w rzeźbiarstwie był czasem naśladowania dorobku tego, co już było, od stylu romańskiego do klasyki. Przeciw temu protestowali secesjoniści, którzy zarzucali sztuce historyzm i eklektyzm, chcieli obalić funkcjonujące zasady i kanony. Większość rzeźbiarzy swoja twórczość dostarczała w zgodzie z obowiązującym stylem architektonicznym, rzeźbiarze dekorowali głownie secesyjne budynki. Aczkolwiek dążyli do stworzenia novum w sztuce, który odpowiadałby na potrzeby współczesnego świata. Ich rzeźby charakteryzowały się miękkością modelunku, zwartością bryły czy falistym kształtem. Do największych sław tego stylu należeli Belg Georges Minne, a także Niemiec Hermann Obrist. W Polsce reprezentantem secesji był Augusta Rodina.
Muzyka
W muzyce także następowały zmiany w zgodzie z innymi dziedzinami sztuki. W muzyce lansowane jest hasło powrotu do muzyki ludowej w zgodzie z interpretacja samego słowa "Romana", które oznaczało język ludowy. Poszukiwania natchnienia nowych rytmów tematów muzycznych w muzyce ludowej, ludowych legendach i podania stało się mottem tej epoki. Polski romantyzm ponadto szuka wątku narodowego, dla podkreślenia tożsamości naszego narodu i podjęcia walki wyzwoleńczej.
Romantyzm w muzyce zapoczątkowali Ludwig van Beethoven oraz Franz Schubert. Ich naśladowcami byli "Schumann, Chopin, Liszt, Rachmaninow, czy Paganini.
Modernizm w muzyce to zwracanie uwagi na barwę dźwięku. Rozpoczęły się poszukiwania intrygujących współbrzmień, które odzwierciedlałyby wrażenie chwili. Zapoczątkowano używanie instrumentów w niespotykanych dotąd rejestrach, na przykład niski rejestr fletu, to początek używania instrumentów z tłumikami. Dokonania muzyki z okresu romantyzmu możemy odnaleźć w ciągłej inspiracji muzyką lodową, folklorem.
Novum zapoczątkowane to wychodzenie poza system dur - moll. Kompozytorzy impresjonistycznej muzyki pomagali sobie skalą całotonową. Koronnymi autorami muzyki modernistycznej byli Claude Debussy, Maurice Ravel, Bela Bartok, a na naszych ziemiach Ignacy Jan Paderewski.
