Rozwój ruchu socjalistycznego na ziemiach polskich.

Rozwój ruchu robotniczego i socjalistycznego na ziemiach polskich związany był z rosnącym uprzemysłowieniem i dużym wzrostem liczby robotników przemysłowych. Ruch socjalistyczny kierowany był przez partie polityczne i miał ograniczony zasięg. Ruch robotniczy związany był z ruchami zawodowymi i miał charakter masowy. Ugrupowania polityczne chciały opanować organizacje robotnicze, z którymi związane były związki zawodowe.

Państwo polskie podzielone było pomiędzy trzech zaborców, co wiązało się z trzema różnymi drogami rozwoju społecznego i ekonomicznego. Konflikt społeczny nałożył się na konflikt narodowy. Robotnicy pracowali w zakładach kierowanych przez ludzi innej narodowości. Zubożała warstwa szlachecka żyjąca na ziemiach zaboru rosyjskiego wspierała inteligencję oraz robotników, wśród, których żywa była polska tradycja i pamięć o powstaniach. W wielu miejscach organizacje te mogły się legalnie rozwijać, lecz narzucano im formę politycznej walki. Tam gdzie ich zakładanie było zakazane rozwijały się idee rewolucyjne.

Na terenie zaboru pruskiego tworzone były organizacje robotnicze, do których należeli zarówno polscy, jak i niemieccy robotnicy. Ich celem była walka o prawa socjalne i polityczne, w tym wyborcze. Działania germanizacyjne (Kulturkampf) spowodowały, że wśród społeczeństwa nie były popularne programy socjalistyczne.

W Królestwie Polskim i Galicji powstawały zakładane przez studentów i inteligencje kółka socjalistyczne. Tworzone były Kasy Oporu, w których robotnicy gromadzić mieli pieniądze na wypadek ewentualnego strajku. Ich działacze zostali aresztowani.

W 1878 r. opracowany został program socjalistów polskich, którego współautorem był Waryński (tzw. program brukselski). Był on oparty na ideologii marksistowskiej. Jego twórcy zapowiadali społeczną rewolucję, domagali się uspołecznienia środków produkcji i równości społecznej. Chcieli współpracować z robotnikami i walczyć o wyzwolenie społeczeństwa. Po zakończeniu rewolucji zniknąć miały granice między państwami. W 1882 r. Waryński nielegalnie przedostał się na teren Królestwa Polskiego i powołał Międzynarodową Socjalno-Rewolucyjną Partię "Proletariat". Jej program opierał się na poglądach Engelsa i Marksa. Jego celem była walka polityczna i ekonomiczna, odnowa moralna, likwidacja własności prywatnej, wprowadzenie bezpłatnego nauczania i swobody politycznej dla robotników. Cele te chciano zrealizować poprzez organizowanie licznych demonstracji i strajków tak jak to miało miejsce w Rosji. Członkowie ruchu socjalistycznego wywyższali społeczne interesy ponad sprawy narodowe. Ich program miał charakter antynarodowy. Ich głównym celem była walka z wyzyskiem ekonomicznym i społecznym. Pomijali oni walkę o niepodległość i wprowadzenie reform chłopskich. Partia ta została rozbita w 1884 r., kiedy to aresztowany został Waryński oraz pozostali jej przywódcy. Zostali oni skazani na karę śmierci lub zesłanie i katorgę. Przez pewien okres czasu Proletariat był kierowany przez Marię Bohuszewiczówną. W 1888 r. partia została reaktywowana Przyjęła nazwę "II Proletariat", a jednym z jej przywódców był Marcin Kasprzak. Nie chciał on walczyć o prawa socjalne, lecz skoncentrował się na walce rewolucyjnej za pomocą terroru. Nie uzyskała ona jednak poparcia robotników. Część członków partii odeszła i skupiła się w Związku Robotników Polskich pod przywództwem Juliana Marchlewskiego. Dążyli oni do zorganizowania masowego ruchu robotniczego na wzór niemiecki. Chcieli walczyć o prawa socjalne dla robotników, legalna miała być walka ekonomiczna, zrezygnowano z terroru na rzecz oświaty. Rygor policyjny zmuszał do zakładania tajnych Kas Oporu funkcjonujących jako związki narodowe. Masowe wystąpienia robotników spowodowane były wysokim bezrobociem, obniżeniem zarobków i wzrostem cen.

1 maja 1890 r. doszło do demonstracji, podczas której robotnicy domagali się poprawy swojej obecnej sytuacji. Równie głośny był strajk pracowników łódzkiego okręgu przemysłowego, który miał miejsce w maju 1892 r. Ruch robotniczy i socjalistyczny głosił postulaty niepodległościowe. Nowy program socjalistyczny mówił o rzeczywistości narodowej Polaków. Dążono do walki o autonomię i wysuwano postulaty walki niepodległościowej. W listopadzie 1892 r. w Paryżu założony został Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich na czele, którego znaleźli się Feliks Perl, Stanisław Wojciechowski, Edward Abramowski i Bolesław A. Jędrzejowski. Odrzucali oni powszechną rewolucję i zasadę współpracy rewolucjonistów działających w różnych krajach. Liczyli na restrukturyzacje państwa i wybuch konfliktu zbrojnego pomiędzy zaborcami. Zapowiadali, że po odzyskaniu niepodległości Polska stanie się parlamentarną republiką demokratyczną, mającą powszechne prawa socjalne, obywatelskie i polityczne. Najbliższym ich celem była poprawa życia robotników. Chcieli osiągnąć to poprzez organizowanie demonstracji i strajków. Podczas zjazdu w Paryżu zapadła również decyzja o powstaniu Polskiej Partii Socjalistycznej. Czołowymi działaczami tej partii byli Józef Piłsudski, Jan Stróżecki, Stanisław Wojciechowski i Kazimierz Kelles-Krauz. Zamierzali oni założyć lokalne oddziały PPS i wydawać nielegalną gazetę "Robotnik". Nie była to partia jednolita, a ludzi przyciągały do niej niepodległościowe hasła. Po jakimś czasie do ugrupowania przyłączyli się członkowie Związku Młodzieży Polskiej. Ugrupowanie wkrótce podzieliło się na dwa obozy - prawicowy i lewicowy. Założona przez lewicowych działaczy Socjaldemokracja Królestwa Polskiego w 1900 r. przekształciła się w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy. Na jej czele stanęli Feliks Dzierżyński, Adolf Warski i Róża Luksemburg. Istotne była dla nich zlikwidowanie ustroju kapitalistycznego i ustanowienia dyktatury proletariatu. Odrzucone zostało hasło walki o niepodległość i ograniczona została liczba zwolenników partii. Oprócz haseł mówiących o walce z uciskiem ze strony zaborców pojawił się również postulat mówiący o uzyskaniu autonomii. W maju 1905 r. utworzona został Organizacja Bojowa kierowana przez Józefa Piłsudskiego i Aleksandra Prystora. Dokonywała ona zamachów na carskich urzędników, napadała na rosyjskie urzędy i kasy skarbowe. Na terenie Galicji wydawane były pisma socjalistyczne, a we Lwowie utworzona została Galicyjska Partia Socjaldemokratyczna będąca częścią austriackiej SDP. Miała ona program zbliżony do austriackiego. Dotyczył on walki o prawo wyborcze, ośmiogodzinnego dnia roboczego i poszerzenia obywatelskich przywilejów. Partia usamodzielniła się w 1897 r. przekształcając się w Polską Partię Socjaldemokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Zdobyła wtedy trzy poselskie mandaty. Czołowymi działaczami partii byli Ignacy Daszyński i Herman Liberman. Udało im się nawiązać współpracę z działaczami w zaborze rosyjskim i toczyli walkę o wyborczą reformę w Galicji. Działalność socjalistów najsłabsza była na terenie zaboru pruskiego. Bund działał w Warszawie oraz Łodzi wśród inteligencji, studentów i robotników. Wysuwał on hasła socjalne i ekonomiczne, a także żądał równych praw dla ludności żydowskiej.