Upadek Rzeczypospolitej w XVIII w. spowodował likwidację państwa polskiego i wymazanie go z mapy Europy. Mimo braku własnej państwowości naród polski, znajdujący się przez cały XIX w. pod panowaniem zaborców, bronił swej polskości, kultywując polskie tradycje, podtrzymując polski język oraz rozwijając polską kulturę. Nowe warunki, w jakich przyszło rozwijać się polskiej kulturze w XIX w. w znaczący sposób wpłynęły na jej kształt. O ile bowiem od okresu średniowiecza aż do upadku Rzeczypospolitej kultura polska rozwijała się w ścisłym kontakcie z kulturą Europy Środkowej i Zachodniej (także Włoch), co wyraża szczególnie polska architektura, o tyle w XIX w. wpływy te niemal całkowicie zanikły.

Polacy zniewoleni przez zaborców zostali zmuszeni do obrony własnej kultury i tożsamości narodowej. Kultura, wobec braku niepodległego państwa, stała się swego rodzaju formą istnienia narodu i wyrazem narodowej tożsamości. Nabrała ona w tych okolicznościach narodowego charakteru i polskiej tożsamości. Było tak tym bardziej, że walkę z kulturą polską podjęli wszyscy zaborcy, zdając sobie sprawę z tego, iż jej rozwój sprzyja utrzymywaniu się poczucia odrębności narodowej w społeczeństwie polskim. Wyrazem tej polityki zaborców była dążenie do germanizacji i rusyfikacji Polaków. Metodą było zwalczanie polskiego szkolnictwa oraz usuwanie polskiego języka z życia publicznego, w tym ze szkół, likwidowanie bibliotek polskich, usuwanie lekcji historii ze szkół. Próbowano uniemożliwić Polakom zakładanie stowarzyszeń i organizacji polskich zajmujących się działalnością kulturalną. Zaborcy wiedzieli jak ważną rolę w obronie polskości odgrywa Kościół katolicki, dlatego przystąpili do zdecydowanej rozprawy z nim. Kościół nie tylko utrzymywał przy życiu polski język, ale umacniał świadomość narodową i przypominał o historii, tradycji i kulturze narodu polskiego.

Społeczeństwo polskie nie uległo jednak całkowicie zaborcom i radziło sobie w tej nowej sytuacji. W zaborze rosyjskim przy dworach polskich i parafiach organizowano dla dzieci szkoły elementarne, które oficjalnie miały uczyć zawodu i religii, ale faktycznie służyły nauce języka polskiego (pisanie i czytanie) oraz polskiej historii. W miastach natomiast organizowano tajne kursy. Wreszcie po wsiach wędrowali nauczyciele, którzy nauczali w domach bogatych wiejskich gospodarzy. Działalność Polaków ułatwiała znacznie powszechna korupcja urzędników rosyjskich.

Szczególnym wyrazem oporu wobec zaborców i obrony polskości był program pracy organicznej, która miała na razie zastąpić skazaną na niepowodzenie walkę zbrojną z zaborcami. Celem pracy organicznej było rozwijanie potencjału gospodarczego i kulturalnego społeczeństwa polskiego, tak, aby wzmocnić żywioł polski i uczynić go zdolnym do przyszłej walki o wolność. Bardzo duży nacisk kładziono na rozwijanie oświaty i świadomości narodowej w społeczeństwie polskim. Najwcześniej tego rodzaju działania podjęto w zaborze pruskim. Jednym z bardziej znanych i zasłużonych działaczy był Karol Marcinkowski (żył w latach 1800-1846), który był z zawodu lekarzem, a po powstaniu listopadowym stał się aktywnym propagatorem pracy organicznej. Sprzeciwiał się tworzeniu kolejnych spisków i dążeniom do zbrojnego wystąpienia, ponieważ uważał, że o wiele większe efekty może przynieść długofalowa i wytrwała praca całego społeczeństwa polskiego w dziedzinie gospodarki oraz kultury. By ta wielka praca narodowa była skuteczna konieczne było współdziałanie wszystkich grup społecznych i ich zjednoczenie wokół wspólnego celu - zarówno ziemiaństwa, jak i mieszczaństwa. Owocem tego współdziałania był tzw. Bazar, który wybudowano z przeznaczeniem na miejsce spotkań różnych warstw społeczeństwa polskiego. Zasługą K. Marcinkowskiego było zorganizowanie Towarzystwa Naukowej Pomocy, którego zadaniem było wspieranie zdolnej, ale niezamożnej młodzieży w nauce, zdobywaniu nowych kwalifikacji i wykształcenia. Towarzystwo prowadziło odczyty i zakładało biblioteki. Polskie ziemiaństwo i mieszczaństwo bardzo silnie zaangażowało się w działalność kulturalną. Działalność ta przejawiała się w gromadzeniu zbiorów bibliotecznych i muzealnych; tego rodzaju działania podejmowali między innymi Raczyńscy (Rogalin) i Działyńscy (Kórnik). Polska arystokracja popierała różnego rodzaju przedsięwzięcia kulturalne, wspierając finansowo wydawnictwa polskie oraz prowadząc prace naukowe i badawcze. W połowie XIX w. to właśnie dzielnica poznańska przodowała wśród wszystkich zaborów pod względem ożywienia życia kulturalnego i umysłowego. Warto w tym miejscu wspomnieć o późniejszej działalności Wojciecha Kętrzyńskiego, który brał udział w powstaniu z 1863 r. Pu upadku powstania poświęcił się badaniom historycznym, a w obszarze jego zainteresowań leżały dzieje Polski w średniowieczu oraz dzieje Mazur i Pomorza. Z inicjatywy Kętrzyńskiego powstało Towarzystwo Mazurskiej Inteligencji Ludowej.

Obok idei pracy organicznej pojawiła się również idea pracy u podstaw, którą miano objąć przede wszystkim lud; miała ona stanowić służbę na rzecz społeczeństwa. Idea ta była jednym z ważniejszych składników światopoglądu pozytywistycznego. Bardzo często odwoływali się do niej w swych dziełach najwięksi publicyści i pisarze reprezentujący ten prąd umysłowy, jakim był pozytywizm. Swego rodzaju manifestem pracy u podstaw jest "Siłaczka" S. Żeromskiego. Poza tym pisarzem główni twórcy pozytywizmu to: Aleksander Świętochowski, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Adolf Dygasiński. Wszyscy ci twórcy potrafili swe dzieła nasycić miłością do ojczyzny i nadać im patriotyczną wymowę, mimo iż władze zaborcze narzuciły surową cenzurę.

Dla rozwoju polskiej kultury ważna była działalność Polaków na emigracji. Część z nich, w tym Walery Wróblewski, zaangażowała się w działalność I Międzynarodówki, wnosząc do tego ruchu społecznego pewien polski wkład. Ośrodkiem polskiej działalności stała się Szwajcaria, gdzie w 1870 r. otwarto polskie Muzeum Narodu Polskiego w Rapperswilu. Niedługo później wyrosło ono na bardzo żywe centrum polskiej kultury w Europie Zachodniej.

Nieco uwagi należy się polskiej sztuce teatralnej, muzyce i malarstwu.

Teatr, w podobny jak i literatura sposób, służył umacnianiu polskości i świadomości narodowej. Na deskach polskiego teatru wystawiano w języku polskim największe dzieła polskiej literatury. Władze zaborcze również sztuki teatralne objęły cenzurą. Obok komedii Michała Bałuckiego i Aleksandra Fredry wystawiano również utwory poetów romantycznych, w tym Juliusza Słowackiego (nie podawano jednak nazwisk autorów dzieł). Pojawiło się wielu wybitnych polskich aktorów - Bolesław Leszczyński, Wincenty Rapacki, Jan Królikowski oraz oczywiście Helena Modrzejewska.

Muzyka również przepełniona była patriotyzmem i przypominała o ojczyźnie. Do najważniejszych twórców należeli genialny skrzypek Henryk Wieniawski oraz kompozytor Stanisław Moniuszko (jemu zawdzięczamy wielkie opery narodowe).

O zniewolonej ojczyźnie nie pozwalało również zapomnieć polskie malarstwo. Często przedstawiano na płótnie ważne wydarzenia z dziejów Polski, polski pejzaż czy inne typowo polskie sceny. Tworzyli wówczas tak wybitni artyści jak Leon Wyczółkowski, Józef Chełmoński, bracia Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Henryk Siemiradzki, Wojciech Gerson. Artyści ci prezentowali swe dzieła w kraju oraz za granicą. Dzieła Leona Wyczółkowskiego i Józefa Chełmońskiego pojawiły się w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, które zostało otwarte w 1859 r. i organizowało ekspozycje z zakresu malarstwa współczesnego.

Społeczeństwo polskie w XIX w., choć zniewolone i krępowane przez władze zaborcze wykazało zatem wiele inicjatywy, nie tylko by obronić stan polskiej kultury i dziedzictwo narodowe, ale również by rozwijać dziedzictwo przodków i przekazywać je następnym pokoleniom. Walka o polską kulturę była wyrazem niezłomności narodu polskiego i jego woli walki o niepodległą ojczyznę.