Polski ruch narodowy narodził się w warunkach zaborów i braku polskiej państwowości. To trudne położenie społeczeństwa polskiego w XIX w. tkwi w dużej mierze u genezy powstania tego ruchu oraz polskiej ideologii narodowej. Ruch narodowy był swoistą odpowiedzią na politykę zaborców wobec narodu polskiego. Państwa zaborcze prowadziły bezwzględną walkę z polskością, starając się doprowadzić do całkowitej integracji ziem polskich i zlikwidowania ich politycznej, gospodarczej i narodowej odrębności. Było to poważne zagrożenie dla dalszego trwania narodu polskiego i wymusiło wielką narodową konsolidację w obliczu zagrożenia. Wszystkie siły narodowe miały razem współdziałać by skutecznie stawić opór polityce zaborców. Dlatego ruch narodowy tak ostro sprzeciwiał się teoriom walki klasowej i głosił, że od interesów poszczególnych warstw społecznych ważniejszy jest interes całego narodu. Była to idea solidaryzmu społecznego. Uważano, że polski ruch narodowy powinien być samodzielny w swych działaniach i dążeniach do niepodległości i nie powinien współpracować z innymi zamieszkującymi na ziemiach polskich narodowościami. W poglądach działaczy narodowych dawał o sobie znać antysemityzm. Bardzo istotną rolę w rozwoju ruchu narodowego spełniło środowisko tygodnika "Głos", który zaczął ukazywać się w Warszawie w 1886 r. Na jego łamach krytykowano kosmopolityzm mieszczaństwa i burżuazji, ugodowość szlachty i ziemiaństwa wobec zaborców. Podkreślano też znaczenie ludności wiejskiej dla utrzymania polskiej narodowości. Wskazywano, że wrogami chłopów są fabrykanci niemieccy, kupcy żydowscy, obszarnicy z Poznańskiego i ze Śląska. Według publicystów "Głosu" los Polski zależał od ludu, który najlepiej zachował polską świadomość narodową.

Pierwsze organizacje o narodowym charakterze powstały z inicjatywy polskiej emigracji. Duża rolę w ich powstaniu odegrała tradycja narodowych powstań oraz emigracji po powstaniu listopadowym, kiedy to powstało Towarzystwo Demokratyczne Polskie. W TDP działał między innymi Miłkowski. Z polecenia Miłkowskiego w końcu lat 80-tych XIX w. przybył na ziemie polskie, do Warszawy, Zygmunt Balicki jako emisariusz, z zadaniem stworzenia w kraju struktur ruchu narodowego. Powstała wówczas konspiracyjna organizacja młodzieżowa - Związek Młodzieży Polskiej ("Zet"). W 1887 r. ukazała się napisana przez Miłkowskiego broszura. Zawarł on w niej koncepcję walki o niepodległość Polski oraz główne idee ruchu narodowego. Przeciwstawił się działaniom ugodowców oraz pozytywistów, którzy propagowali jedynie bierną obronę przed zaborcami. Postulował tworzenie ogólnonarodowej, obejmującej wszystkie zabory organizacji tajnej. Jej zalążkiem miała być powołana w Szwajcarii Liga Polska.

Program Ligi Polskiej czerpał z programu TDP (manifest z 1836 r.). Opowiadano się za ogólnonarodowym powstaniem jako jedyną drogą do niepodległości. Przyszła Polska miała mieć demokratyczny i liberalny ustrój republikański, którego podstawą miał być solidaryzm społeczny.

Jednak program LP nie zyskał dużej popularności. Program LP został zaakceptowany przez "Zet" oraz środowisko "Głosu". W 1893 r. doszło do poważnej reorganizacji w strukturach i działaniu Ligi. Kierownictwo w organizacji przejęli młodzi (Roman Dmowski, Popławski, Balicki), a zewnętrzną oznaką zmian była zmiana nazwy na Ligę Narodową. Liga Narodowa zerwała z tradycją TDP i LP oraz przeniosła swą działalność na ziemie polskie, mając zamiar przekształcić się w ugrupowanie polityczne. Liga Narodowa wprowadziła zmiany do swego programu. Odzyskanie niepodległości umieszczała na dalszym planie, zaś na pierwszym stawiała kształtowanie świadomego i silnego narodu polskiego, zdolnego przeciwstawić się innym narodowościom. Przyszłe państwo polskie miało być jednolite pod względem narodowościowym. Wrogiem polskości byli zarówno Żydzi (i ich ruch polityczny - syjonizm), jak i Niemcy. LN chciała zbudować swe struktury we wszystkich zaborach. We Lwowie w 1895 r. zaczął się ukazywać się "Przegląd Wszechpolski".

W 1897 r. z inicjatywy Ligi Narodowej powstało Stronnictwo Narodowo - Demokratyczne (Narodowa Demokracja - ND). Opracowało ono program. Wokół niego skupiło się wiele organizacji politycznych, społecznych, kulturalnych, zarówno konspiracyjnych, jak i legalnych. Kładziono nacisk na rozwój sił narodowych oraz budowanie świadomości narodowej wśród ludu polskiego. Podkreślano, że to od ludu zależy przyszłość Polski. Przeszkody na drodze do niepodległość widziano w słabej świadomości narodowej i zagrożeniu ze strony innych narodów. ND opowiadała się za działaniem legalnym i poszanowaniem prawa. Celem ND było uzyskanie szerszej autonomii dla Królestwa Polskiego. Uważano, że najlepszym sojusznikiem sprawy polskiej będzie Rosja. ND stawiała na długofalową pracę kulturalną i oświatową w różnych środowiskach - wśród duchowieństwa, robotników, stowarzyszeń kobiecych. Ruch narodowy objął również zabór pruski (Seyda, Korfanty).