Metoda twórcza, polegająca na
ukształtowaniu elementów dzieła zgodnie z prawdziwym obrazem
rzeczywistości. Metoda ta funkcjonowała w obrębie wielu epok i prądów, w każdym z
nich nabierała cech konwencji regulującej wszystkie poziomy
wypowiedzi literackiej. Wymogi te dotyczyły na ogół zgodności z
zasadami zdrowego rozsądku i zwykłego doświadczenia, z potoczną
wiedzą o motywach ludzkiego postępowania. Zwracano też uwagę na
językowo-stylistyczną organizację wypowiedzi. Choć dopuszczano
użycie formy wierszowej, postulowano jednak unikanie przesady
stylistycznej, gromadzenia figur retorycznych. Ważny był dobór
postaci, ich prawdopodobieństwo życiowe i psychologiczne. W
literaturze polskiej tradycje realizmu sięgają
czasów staropolskich: Satyra na leniwych chłopów,
Krótka rozprawa (...) M. Reja, sielanki Sz. Szymonowica.Wyraźne były w
oświeceniowej komedii i satyrze. Elementy realistyczne występują w
Panu Tadeuszu A. Mickiewicza i
Fantazym J. Słowackiego.
Kierunek literacki ukształtowany w połowie XIX w. Rozwijająca się wówczas
powieść realistyczna miała
odzwierciedlać rzeczywistość, budować fikcję literacką zgodnie z ówczesną wiedzą o człowieku i
świecie. Naczelnymi założeniami realizmu w epice były:
prawdopodobieństwo postaci i sytuacji, stwarzanie iluzji
rzeczywistości, obecność wszechwiedzącego narratora, narracja przezroczysta (styl
narracji nie koncentruje uwagi czytelnika na osobie narratora),
typowość (to, co ogólne, wcielone jest w los jednostkowego
bohatera), połączenie motywacji psychologicznej i społecznej,
ukazanie tła obyczajowego i panoramy społecznej.
Twórcy powieści realistycznej mieli ukazywać wycinek z nurtu życia człowieka i społeczeństwa w sposób obiektywny i z perspektywy zrozumiałej dla przeciętnego
odbiorcy, kierującego się typowymi zasadami moralnymi.
Najwybitniejszymi przedstawicielami realizmu w Europie byli: Stendhal, H. Balzak (Komedia ludzka), w Polsce: E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz. W XX w. częste stało się ukrywanie obecności narratora, co miało prowadzić
do stwarzania u czytelnika wrażenia bezpośredniego obcowania z
rzeczywistością przedstawioną. Z kolei dążenie do pogłębienia
prawdy o psychice człowieka powodowało zakłócenie obrazu świata
zgodnego ze zdrowym rozsądkiem, głównie przez wprowadzenie
monologów wewnętrznych, naruszenie chronologii, inwersje czasowe
oraz zastosowanie czasu psychologicznego, a więc układu zgodnego z
odczuciem postaci literackiej, np.: kiedy sceny szczególnie ważne,
nawet gdy trwają krótko, relacjonowane są obszernie i długo.
Wielkie osiągnięcia literatury realistycznej XX w. to: Noce i dnie M. Dąbrowskiej, Granica Z. Nałkowskiej, opowiadania J. Iwaszkiewicza.
