Polskie powstania narodowościowe w XIX stuleciu.

Przedmiotem poniższej pracy będzie próba przybliżenia wszystkich największych polskich powstań narodowościowych, powstań, które zapisały się w polskiej historii, począwszy od końca wieku XVIII, aż po schyłek wieku XIX. Skrótowo omówione więc zostaną: powstanie kościuszkowskie z roku 1794, powstanie listopadowe z lat 1830-1831, powstanie krakowskie z roku 1846, i wreszcie powstanie styczniowe z lat 1863-1864.

Powstanie kościuszkowskie (1794).

Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania kościuszkowskiego, była decyzja generała Józefa Madalińskiego, o przemarszu dowodzonych przez niego wojsk, z Ostrołęki w kierunku Krakowa. Podejmując wspomnianą decyzję, generał Madaliński nie tylko uchronił dowodzony przez siebie korpus przed spodziewaną rosyjską likwidacją, ale także przyspieszył i w jakimś stopniu wymusił wcześniejszy wybuch powstania. Oczywiście nie bez znaczenia w zaistniałej sytuacji, była kwestia wykrycia przez rosyjskiego ambasadora w Polsce Igelstroma, powstańczego spisku.

Kolejne ważne i warte zapamiętania, powstańcze daty to:

- 24 marca 1794 roku - Tadeusz Kościuszko ogłasza w Krakowie Akt Powstania, oraz wzywa do wzięcia udziału w powstańczym zrywie wszystkich mężczyzn, którzy ukończyli 18 rok życia; w ciągu dwóch tygodni w szeregach kościuszkowskiej armii znalazło się blisko 4 tysiące żołnierzy oraz blisko 2 tysiące kosynierów

- 4 kwietnia 1794 roku - bitwa pod Racławicami, małopolscy kosynierzy uzbrojeni w kosy, zamiast w broń palną pokonują wojska rosyjskie; zwycięstwo odniesione przez Kościuszkę oraz jego żołnierzy miało wielkie znaczenie propagandowe oraz moralne; na bohatera oraz na symbol kościuszkowskich zmagań wyrósł po racławickiej bitwie Bartosz Głowacki, który nie licząc się z ewentualnymi konsekwencjami, własną czapką zgasił ląd rosyjskiej armaty

- 17 kwietnia 1794 roku - wybuch powstania w Warszawie; rozpoczyna się tzw. insurekcja warszawska, zakończona całkowitym oswobodzeniem się miasta spod rosyjskiego panowania; dzielnych warszawiaków prowadził oraz zagrzewał do boju mistrz szewski Jan Kiliński; ogromną rolę przy wyzwalaniu miasta odegrała ludność cywilna stolicy, a więc: rzemieślnicy, członkowie cechów oraz pospólstwo

- w nocy z 22 na 23 kwietnia 1794 roku - wybucha powstanie na Litwie; w Wilnie udaje się powstańcom, dowodzonym przez Jakuba Jasińskiego rozbroić rosyjski garnizon

- 7 maj 1794 roku - w Połańcu Tadeusz Kościuszko chcąc pozyskać chłopów do udziału w powstaniu, ogłasza Uniwersał Połaniecki; obiecuje w nim chłopom opiekę państwa nad polską wsią oraz nad jej mieszkańcami, gwarantuje zniesienie pańszczyzny oraz jej ograniczenie na czas trwania powstania

- 9 maj 1794 roku - następuje wzrost napięcia oraz niezadowolenia w stolicy; decyzją Rady Zastępczej Tymczasowej na śmierć skazani zostają Targowiczanie, Piotr Ożarowski, Józef Zabiełła, Józef Ankwicz oraz Józef Kossakowski

- po przystąpieniu do tłumienia powstania wojsk pruskich, w dniu 6 czerwca 1794 roku dochodzi do bitwy pod Szczekocinami; przegrana Kościuszki we wspomnianej bitwie otwiera serię porażek zadanych przez połączone siły prusko-rosyjskie, stronie powstańczej, polskiej

- 15 czerwiec 1794 roku - Prusacy zajmują Kraków

- w miesiącach od lipca do 6 września 1794 roku - miała miejsce obrona Warszawy przed nacierającymi na nią wojskami pruskimi oraz rosyjskimi; miasto zostało przez Polaków ufortyfikowane oraz stosownie okopane; przez miesiące lipiec oraz sierpień Warszawa dzielnie się broniła, a sam Kościuszko dawał swym podwładnym przykład doskonałej lekcji dowodzenia; powstańcy wierzyli, że w stolicy przetrwają przez zimę (jak wiadomo było to płonne marzenie)

- 20 sierpień 1794 roku - powstanie wybucha na Wielkopolsce; Kościuszko posyła na pomoc Wielkopolanom, wojska dowodzone przez generała Jana Henryka Dąbrowskiego

- do granic Warszawy zbliżają się wojska rosyjskie dowodzone przez generała Suworowa, mające połączyć się z armią generała Fersena, a następnie mające przystąpić do wspólnego szturmu na Warszawę; Kościuszko nie chcąc dopuścić do połączenia wojsk rosyjskich, opuszcza stolicę i staje do walki z Rosjanami pod Maciejowicami

- 10 październik 1794 roku - bitwa pod Maciejowicami; Kościuszko nie tylko zostaje pokonany przez armię Fersena, ale także wzięty do niewoli wraz z 2 tysiącami swych żołnierzy

- 4 listopad 1794 roku - początek krwawego szturmu rosyjskiego na warszawską Pragę; w ciągu pięciu dni wojska Suworowa wymordowały około 10 tysięcy polskich żołnierzy i aż 8 tysięcy cywilów; nie wstrzymywano się przed strzelaniem do ludzi z armat czy podcinaniem mostów

- 16 listopad 1794 roku - resztki powstańczych wojsk kapitulują przed Suworowem w okolicach Radoszyc; powstanie kościuszkowskie dobiega końca.

Powstanie listopadowe (1830-1831).

Powstanie listopadowe było drugim po kościuszkowskim wielkim zrywem narodowościowym na ziemiach Królestwa Polskiego, ale pierwszym w dziejach XIX-wiecznej państwa polskiego. Zryw listopadowy rozpoczął w nocy z 29 na 30 listopada 1830, trwając do dnia 21 października 1831 roku, kiedy to padła ostatnia z powstańczych twierdz, twierdza w Zamościu.

A oto jak przedstawiają się kolejne etapy powstania listopadowego:

- noc z 29 na 30 listopada 1830 roku - grupa spiskowców ze Szkoły Podchorążych, wspierana przez grupkę młodszych stopniem oficerów, przez młodzież oraz niewielką część warszawiaków, rozpoczyna powstanie przeciwko rosyjskiej dominacji w Królestwie, przeciwko carowi Mikołajowi I oraz łamaniu swobód i wolności konstytucyjnych w kraju; sygnałem rozpoczynającym powstanie miało być podpalenie browaru na Solcu, niestety plan nie powiódł się, a browar nie zajął się ogniem; tej samej nocy powstańcy usiłowali także pojmać lub zgładzić carskiego brata, wielkiego księcia Konstantego - również bez powodzenia; kolejnym, desperackim wręcz krokiem powstańców była próba wciągnięcia do listopadowego zrywu mieszkańców Warszawy, nie udało się porwać Krakowskiego Przedmieścia ani Nowego Świata, niemniej jednak mieszkańcy Starego Miasta oraz Powiśla, zareagowali spontanicznie, utożsamiając się z powstaniem, wsparli swym udziałem walkę z zaborcą, walkę o narodową tożsamość; jeszcze tej samej, pierwszej powstańczej nocy, zdobyto Arsenał

- już pierwszej nocy wyraźnie dało się odczuć brak poparcia dla powstańczych działań, okazywaną przez większą część kadry dowódczo-oficerskiej; i choć powstańcy jasno definiowali, że "Kto nie jest z nimi, ten jest przeciwko nim", i choć sześciu generałów straciło z powstańczych rąk życie, nie chcąc wesprzeć listopadowego zrywu, to jednak brak poparcia oraz nie identyfikowanie się z narodowościową polityką, większości oficerów oraz polityków Królestwa, pozostała listopadową bolączką do samego wręcz końca

- dnia 30 listopada 1830 roku - stolica była wolna od rosyjskiej władzy i obecności, wielki książę Konstanty udał się do Wierzbna, z kolei generała Józefa Chłopickiego podniesiono do rangi głównodowodzącego wojskami powstańczymi

- dnia 3 grudnia 1830 roku - Rada Administracyjna przekształciła się w Rząd Tymczasowy, dwa dni później (5 grudnia 1830 roku) Józef Chłopicki został podniesiony do rangi dyktatora powstania

- niemal natychmiast po przyjęciu dowództwa powstania, Chłopicki przystąpił do paktowania z caratem w sprawie poddania listopadowego zrywu; wobec niepowodzeń i zażądania przez Mikołaja I by Polacy "zdali się na jego łaskę, bądź niełaskę", w dniu 18 grudnia 1830 nowym wodzem naczelnym powstania został generał Michał Radziwiłł

- w styczniu roku 1831 - sejm uchwalił detronizację Romanowych, tym samym dał wyraz niepodległości Królestwa, oraz naraził je na wojnę z carską Rosją

- w dniu 5 lutego 1831 - armia rosyjska, dowodzona przez generała Iwana Dybicza oraz licząca sobie blisko 115 tysięcy żołnierzy, wkroczyła w granice Królestwa; przeciwko rosyjskiej potędze stanęła armia polska licząca sobie około 70 tysięcy żołnierzy

- dnia 14 lutego 1831 roku - doszło do pierwszej konfrontacji polsko-rosyjskiej; bitwa pod Stoczkiem bo o niej mowa, okazała się wielkim polskim sukcesem, dowodząc znakomitego przygotowania oraz waleczności polskich żołnierzy

- z dnia 24 na 25 lutego 1831 roku - strony polska i rosyjska stoczyły nierozstrzygniętą bitwę grochowską; na polu walki ciężko ranny został generał Chłopicki, w związku z tym nowym głównodowodzącym został generał Jan Skrzynecki

- dzięki przygotowywanym przez generała Ignacego Prądzyńskiego planom prowadzenia wojny z caratem, w miesiącach marzec-kwiecień Polacy odnieśli zwycięstwa w bitwach pod Wawrem, Dębem Wielkim oraz Iganiami

- błędy popełnione przez Skrzyneckiego, uniemożliwiły stronie polskiej zajęcie Siedlec; co więcej nieumiejętne wprowadzenie przez niego w życie planów Prądzyńskiego, przekreśliło szansę na przeprowadzenie ataku polskiego na wojska rosyjskie, stacjonujące w okolicach Łomży oraz Ostrołęki; konsekwencją serii błędów popełnionych przez generała Skrzyneckiego była polska przegrana w bitwie pod Ostrołęką w dniu 26 maja 1831 roku

- w maju oraz czerwcu roku 1831, powstanie listopadowe upadło na Ukrainie oraz na Litwie

- z początkiem lipca roku 1831, rozpoczęła się kontrofensywa rosyjska dowodzona przez generała Iwana Paskiewicza; po sforsowaniu Wisły (17-21 lipiec) Rosjanie podeszli pod Warszawę od strony zachodniej

- w konsekwencji rosyjskiego szturmu na stolicę, w dniu 8 września 1831 roku, podpisano akt kapitulacji Warszawy

- z nastaniem września oraz października roku 1831 resztki oddziałów powstańczych, przekroczyły granice z Prusami oraz Austrią, a następnie zostały internowane

- ostatnimi punktami powstańczego oporu były twierdze w Modlinie oraz w Zamościu; Modlin padł w dniu 7 października 1831 roku, Zamość zaś w dniu 21 października 1831 roku.

Spośród wielu popowstaniowych skutków na szczególną uwagę zasługuje tzw. Wielka Emigracja. Szacuje się, że po roku 1831 ziemie Królestwa Polskiego opuściło blisko 10 tysięcy osób, związanych ze zrywem więziami politycznymi lub wojskowymi. Majątki tych działaczy powstaniowych, którzy opuścili kraj po roku 1831, były przez rosyjską administrację konfiskowane. Z kolei ci, którzy po listopadowej klęsce zdecydowali się pozostać w Królestwie, byli bądź przymusowo wcielani do carskiej armii, bądź zsyłani na Kaukaz lub Syberię.

Powstanie krakowskie (1846).

Mianem powstania krakowskiego określa się ruch zbrojny, jakiego doświadczyło Wolne Miasto Kraków z początkiem roku 1846. Ruch ten, miał być częścią powstania o charakterze ogólnonarodowym.

Bezpośrednim powodem wybuchu powstania krakowskiego było wkroczenie do Krakowa, w dniu 18 lutego 1846 roku, wojsk austriackich. Wydarzenie to spowodowało zintensyfikowanie się niepodległościowych nastrojów wśród tamtejszych Polaków oraz wzrost niechęci wobec Austriaków.

Przebieg powstania:

- w dniach 20-21 luty 1846 roku pojedyncze grupy krakowskich spiskowców otwierają ogień do wojsk austriackich, przebywających w mieście

- w dniu 22 lutego 1846 zapada decyzja o potrzebie wycofania wojsk austriackich z Krakowa, jak i z całego okręgu krakowskiego; w wyzwolonym Krakowie zostaje powołany do życia Rząd Narodowy Rzeczpospolitej Polskiej, z udziałem Aleksandra Grzegorzewskiego, Ludwika Gorzkowskiego oraz Jana Tyssowskiego; Rząd ogłaszając "Manifest do Narodu Polskiego", wzywa do walki o niepodległą ojczyznę w jej granicach przedrozbiorowych

- w dniu 24 lutego 1846 roku po usunięciu z Rządu Gorzkowskiego oraz Grzegorzewskiego, Jan Tyssowki mianuje siebie dyktatorem powstania; tego samego dnia w Krakowie zjawia się Edward Dembowski, przyjmując jednocześnie urząd sekretarza dyktatora

- trzy dni później (27 lutego 1846 roku), procesja udająca się na Podgórze, na czele z Edwardem Dembowskim zostaje zaatakowana przez Austriaków; Dembowski ginie na miejscu

- w dniu 3 marca 1846 roku, Jan Tyssowski rezygnując z dyktatorskiej władzy, zgadza się na opuszczenie Krakowa bez dalszej walki; czyni to wraz z 1500 innych powstańców

- następnego dnia (4 marca 1846 roku) do Krakowa wkraczają oddziały rosyjskie oraz austriackie.

Powstanie styczniowe (1863-1864).

Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania styczniowego, było ogłoszenie przez Aleksandra Wielopolskiego, branki, czyli nadzwyczajnego poboru do wojska.

Przebieg powstania styczniowego:

- z nastaniem dnia 22 stycznia 1863 roku, licząca sobie 6 tysięcy żołnierzy, wyposażonych w 600 strzelb, armia powstańcza uderzyła na liczące blisko 100 tysięcy żołnierzy wojska carskie; tego dnia miały miejsce 33 potyczki, wystąpiono przeciwko 18 garnizonom; powstańcom nie udało się zdobyć Płocka; podobnych niepowodzeń doświadczyli oni we wszystkich większych miastach Królestwa

- sukces powstańczy po pierwszym dniu walk polegał na tym, że Rosjanie zmuszeni zostali do skoncentrowania swoich wojsk w rejonie ważniejszych ośrodków administracyjnych oraz punktów komunikacyjnych; takie przeorganizowanie carskich wojsk dało powstańcom szansę na swobodne działanie, na rozległych obszarach Królestwa

- przez cały czas trwania powstania, na skutek niewystarczających sił jakimi dysponowali Polacy, możliwe było prowadzenie jedynie wojny partyzanckiej

- w dniach od 10 do 19 marca 1863 roku dyktatorem powstania styczniowego był Marian Langiewicz; o jego nominacji na ten niezwykle odpowiedzialny urząd zadecydowały sukcesy na polu walki, a dokładniej wygrane w walkach pod Staszowem oraz Pieskową Skałą; po osaczeniu wojsk Langiewicza przez Rosjan, został on zmuszony do przekroczenia granicy austriackiej, a następnie do złożenia broni; na tym kończy się okres dyktatury (tygodniowej) Langiewicza

- w marcu roku 1863 rozbite zostały także oddziały Walentego Lewandowskiego oraz Zygmunta Padlewskiego; ocalały zaś jednostki zbrojne dowodzone przez Czachowskiego oraz przez Borelowskiego

- z kolei, z nastaniem kwietnia roku 1863, "dzieci warszawskie" wybrały się lasów babickich, gdzie pod Budą Zaborowską zostały całkowicie przez wroga rozbite

- wobec opisanych wyżej niepowodzeń, z nadejściem maja roku 1863 powstanie styczniowe, przekształciło się w demonstrację zbrojną, polegającą na prowadzeniu pojedynczych walk przez oddziały polskie, w różnych częściach Królestwa; i tak w lipcu generał Heydenreich Kruk poprowadził zwycięską kampanię na Lubelszczyźnie, odnosząc sukcesy w bitwach pod Chruśliną oraz Żyrzynem; niemniej jednak już z dniem 24 sierpnia 1863 roku Kruk poniósł klęskę w bitwie pod Fajsławicami; klęski doświadczył także generał Edmund Taczanowski w starciu pod Kruszyną

- w tym samym czasie powstanie styczniowe coraz bardziej się umiędzynaradawiało; na pomoc Polakom szły między innymi pojedyncze, ale doskonale wyszkolone oraz świetnie dowodzone, oddziały austriackie oraz pruskie

- obojętni nie pozostali także Rosjanie; sprawa polska spotkała się np. z przychylnością polskiego przedstawiciela w Rosji, który zbierał w kraju carów fundusze, mające na celu wesprzeć powstańcze działania; pro-polsko nastawieni Rosjanie przekazywali powstańcom mapy topograficzne oraz plany rosyjskich twierdz; szereg Rosjan było zaangażowanych w działalność pro-powstańczą na forum partyjnym lub politycznym

- o umiędzynarodowieniu polskiego powstania styczniowego świadczyło także zaangażowanie się bądź w walki, bądź w działalność polityczną, takich europejskich narodowości jak Węgrzy (np. Nyary czy Valisz), Włosi, Francuzi, Niemcy, a nawet Anglicy

- warto także pamiętać, że poza Królestwem powstanie styczniowe, obejmowało ziemię litewską, ukraińską, a także żmudzką oraz wołyńską

- w dniu 19 września 1863 roku - powstańcy usiłowali zgładzić namiestnika rosyjskiego w Królestwie Polskim, niejakiego Teodora Berga; pomimo, że z okien w kamienicy Zamoyskiego wyrzucono w jego kierunku kilka bomb, Teodor Berg ocalał; niestety za próbę zamordowania namiestnika carskiego, warszawiacy zapłacili wysoką cenę; zniszczono kamienicę oraz znany po dziś dzień fortepian Fryderyka Chopina, mieszkańców budynku rozstrzelano

- w dniu 17 października 1863 roku dyktaturę powstania powierzono w ręce Romualda Traugutta; trwała ona do kwietnia roku następnego (tj. 1864); rządząc z ukrycia Traugutt podtrzymał chylące się ku upadkowi powstanie; na mocy wydanego przez siebie w grudniu roku 1863 dekretu, zreorganizował on siły zbrojne powstania, tworząc oddziały regularnej armii (kompanie, pułki, korpusy); Traugutt zadbał także o realizację dekretów uwłaszczeniowych (poprzez powołanie komisarzy mających w tym względzie stosowne kompetencje)

- niemniej jednak, już w lutym roku 1864 Rosjanie złamali wojska generała Józefa Hauke-Bosaka, operujące w Górach Świętokrzyskich

- w niedługim czasie los Hauke-Bosaka podzieliły wojska Borelowskiego, Czachowskiego czy Mackiewicza

- z nastaniem miesiąca kwietnia roku 1864, Traugutt został przez Rosjan aresztowany; w dniu 5 sierpnia 1864 roku Traugutta, wraz z czterema członkami Rządu Narodowego, stracono (przez powieszenie) w warszawskiej Cytadeli

- z nadejściem miesiąca grudnia roku 1864 został aresztowany ostatni naczelnik stolicy, Aleksander Waszkowski; z kolei na wiosnę roku 1865 na Podlasiu padł ostatni powstańczy oddział dowodzony przez księdza Stanisława Brzóskę; powstanie dobiegło końca.