Powstanie styczniowe - kolejny po powstaniu kościuszkowskim i listopadowym zryw niepodległościowy. W najlepszym okresie objęło swoim zasięgiem ziemie całego Królestwa Polskiego, Litwy, Białorusi i części ziem ukraińskich. Było najdłużej trwającym polskim powstaniem
- Przygotowania do powstania
Przed wybuchem powstania rosły w Królestwie Polskim nastroje niepodległościowe, związane z osłabieniem Rosji po wojnie krymskiej z Turcją.
Manifestowały się w krwawo tłumionych demonstracjach patriotycznych i procesjach. Tworzyły się grupy spiskowców, z których już w 1861 roku ukonstytuowało się stronnictwo czerwonych - pragnące walki o niepodległość z pomocą radykalnych sił zza granicy (org. Ziemla i Wola). Stronnictwo białych zrzeszało głownie ziemian i klasę średnią (inteligencję), opowiadali się za przesunięciem terminu walki zbrojnej i uzyskaniem dyplomatycznego poparcia państw zachodnich (Anglii i Francji). Na czele obozu czerwonych stał ponadzaborowy Centralny Komitet Narodowy. Czerwoni skupiali się wokół Dyrekcji Krajowej.
- Początek powstania:
O przyspieszeniu decyzji o powstaniu zadecydowały wystąpienia młodzieży objętej zarządzoną przez naczelnika A. Wielopolskiego branką. Uderzała ona głównie w obóz czerwonych.
22 stycznia wybuchło powstanie, przeciwko armii rosyjskiej stacjonującej w 33 garnizonach i liczącej 100 tys. żołnierzy w Królestwie wystąpiło tylko 6 tysięcy powstańców.
W nocy Centralny Komitet Narodowy przemianował się na Tymczasowy Rząd Narodowy i w manifeście wezwał ludność do poparcia wystąpienia. Znosił różnice stanowe. Aby pozyskać mieszkańców wsi rząd wydał dwa dekrety uwłaszczeniowe (obiecał uwłaszczenie chłopów oraz nadania 3 mórg ziemi każdemu bezrolnemu biorącemu udział w powstaniu).
Rosjanie początkowo byli zaskoczeni, powstańcom udało się rozbroił kilka garnizonów i przejąć broń. Nie powiódł się jednak atak na Płock i żadne ziemie nie zostały w sposób trwały opanowane. Rząd nie mógł wprowadzić w życie swoich postanowień.
Rosjanie przegrupowali wojska - z jednej strony umożliwiając powstańcom łatwiejsze poruszanie się na jego tyłach. W tej sytuacji i przy ogromnej przewadze Rosjan władze powstania zdecydowały się prowadzić wojnę partyzancką.
- Większe bitwy w okresie powstania. Włączenie się białych do walki.
Trudno mówić o większych bitwach w okresie powstania. Przez cały jego przebieg stoczono około 1200 potyczek, większe z nich nazywane są bitwami. Powstańcy starali się nie podejmować otwartej walki z silniejszym przeciwnikiem. W szeregach powstańczych przez cały okres walk walczyło około 200 tysięcy ludzi, w tym ochotnicy z Włoch (f. Nullo), Węgier, Czech. Do dowódców należeli: M. Borelowski, D. Czachowski , A. Kurowski, M. Langiewicz, Z. Sierakowski, W. Wróblewski, J. Hauke-Bosak, M. Kruk-Heiderich. Dykatatorami byli kolejno: L. Mierosławski (wycofał się po pierwszych porażkach), M. Langiewicz i R. Traugutt.
Do większych starć można zaliczyć te pod Miechowem 17 lutego 1863, pod wodzą A. Kurowskiego oraz dowodzone przez M. Langiewicza potyczki pod Małogoszczą i Grochowiskami (w lutym i marcu 1863).
Po klęskach dyktatury Langiewicza władzę przejął Rząd Narodowy, brakowało natomiast naczelnego wodza.
Biali przystąpili do walki w marcu 1863. Liczyli oni na pomoc angielską i francuską i nawet otrzymali obietnice takiej pomocy od Napoleona III za pośrednictwem Władysława Czartoryskiego. Pomoc ta szybko okazała się złudna, ograniczyła się do not dyplomatycznych skierowanych do Moskwy. Nie udzielono pomocy zbrojnej.
Pomimo braku wsparcia zachodniego trwały wystąpienia partyzanckie. Rosjanie postanowili zdusić powstanie zaczynając od terroru ludności. Palono wsie, przeprowadzano masowe egzekucje za pomoc powstańcom. Była to skuteczna metoda na osłabienie powstańców, szczególnie, że stosowano zasadę odpowiedzialności zbiorowej.
S. Murawiew, zwany Wieszatielem od ilości pozostawionych po sobie szubienic, krwawo stłumił powstanie na Litwie. Naczelnik Berg, następca A. Wielopolskiego terroryzował ziemie Królestwa. Przeprowadzał masowe aresztowania, konfiskaty dóbr i wywózki na Syberię.
- Dykattura R. Traugutta i upadek powstania:
R. Traugutt został dyktatorem powstania styczniowego jesienią 1863, gdy trwał już okres terroru. W oddziałach powstańczych zdarzały się dezercje. Podjął się reformy wojska, wprowadził karę śmierci za rozproszenie oddziału. Wprowadzał w życie dekrety uwłaszczeniowe, jednak w marcu (2 marca 1864) car uprzedził zamiary wystąpienia powstańców z pomocą chłopów. Wydał dekret uwłaszczeniowy. Po tym walki rozproszyły się. Rozpoczęły się masowe aresztowania. Traugutt został zatrzymany 11 kwietnia 1864 roku. Po tym walki prowadziły nieliczne oddziały, jak ten pod dowództwem ks. Brzóski na Podlasiu.
Polacy ponieśli ogromne straty (30 tys. zabitych, 40 tys. wywiezionych na Sybir, nowa fala emigracji). Królestwo zostało ukarane zupełną utratą autonomii i rusyfikacją. Nawet nazwa została zmieniona na Kraj Nadwiślański. Niepokorne społeczeństwo cierpiało wskutek konfiskaty majątków.
Po tak ogromnych stratach na pół wieku zawieszono oręż na ścianie, rozpamiętując rany zadane powstańcom i budując ich martyrologię.
