POWSTANIE LISTOPADOWE (1830-31) było to narodowe powstanie przeciw Rosji. Rozpoczęło się 29 XI 1830 a zakończyło w X 1831; objęło swym zasięgiem tereny zaboru rosyjskiego, ale też uzyskało pomoc od pozostałych zaborów. Wybuchło ono na fali rewolucyjnych ruchów europejskich. Jednak główną jego przyczyną była sytuacja wewnętrzna w Królestwie Polskim. Składało się na nią : łamanie przez cara, Wielkiego Księcia Konstantego oraz rząd Królestwa konstytucji z 1815; wzrost podatków, niewypełnienie obietnic dotyczących połączenia ziem zaboru rosyjskiego, wzmagające się represje. Przygotowania cara do użycia polskiej armii przeciwko belgijskiej i francuskiej rewolucji przyspieszyły wybuch działań zbrojnych. Powstanie przygotowali spiskowcy z warszawskiej szkoły podchorążych na czele z podporucznikiem Piotrem Wysockim. Zaczęło się ono w Warszawie od ataku na Belweder (belwederczycy). Jednak nie udał się zamach na Wielkiego Księcia Konstantego. Polska generalicja była przeciwna powstaniu, natomiast duża część oddziałów uczestniczyła w walce. Do zwycięstwa znacznie przyczyniła się ludność Warszawy, dzięki której zdobyto Arsenał. Pomimo odniesionego sukcesu nie wyłoniono własnego rządu a władzę objęła konserwatywna grupa ( F.K. Drucki-Lubecki, A.J. Czartoryski, J.G. Chłopicki, M.G. Radziwiłł). Chłopicki 5 XII ogłosił się dyktatorem natomiast kierownictwo powstania wszczęło starania o ugodę z carem Mikołajem I. Powstańcza lewica zorganizowana była od 1 XII w reaktywowanym Towarzystwie Patriotycznym pod wodzą J. Lelewela i M. Mochnackiego. Pod jej wpływem oraz opinii publicznej, która zdecydowanie opowiadała się za walką o niepodległość, zebrany 18 XII sejm uznał powstanie za narodowe. Natomiast 25 I 1831 wskutek manifestacji ludności stolicy na cześć przywódców dekabrystów sejm zdetronizował Mikołaja I Romanowa. Na przełomie stycznia i lutego 1831 roku została ustalona forma rządu: zachowano monarchię konstytucyjną (władzę najwyższą wobec bezkrólewia sprawował sejm); władza wykonawcza miała należeć do 5-osobowego Rządu Narodowego (prezesem rządu został Czartoryski); duże kompetencje otrzymał naczelny wódz, którego mianował sejm (został nim wówczas ks. Radziwiłł). Po bitwach pod Stoczkiem i Wawrem rosyjska lutowa ofensywa pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza powstrzymana została na przedpolach Warszawy pod Grochowem (25 II) przez gen. Chłopickiego.
Zgodnie z planem opracowanym przez wybitnego szefa sztabu polskich wojsk pułkownika I. Prądzyńskiego, polska armia dowodzona od 26 II przez gen. J.Z. Skrzyneckiego, rozpoczęła ofensywę. Odniesiono zwycięstwa pod Wawrem, Dębem Wielkim (31 III) oraz Iganiami (10 IV). Nie zadecydowały one jednak o sukcesie. Wojska polskie odniosły 26 V porażkę pod Ostrołęką.
Na Litwie, Białorusi, Ukrainie i Wołyniu powstanie wybuchło w połowie 1831 roku. Zakończyło się ono niestety niepowodzeniem. Co do rozwiązania sprawy chłopskiej istniały różne projekty, ale utknęły one w sejmie. Żadne zmiany w tej kwestii nie zostały uchwalone. Pomimo pogarszającej się sytuacji nawoływania ziemiańskich liberałów do oczynszowania a lewicy Towarzystwa Patriotycznego do uwłaszczenia za odszkodowaniem nie uzyskały poparcia w konserwatywnej sejmowej większości. Tym samym przekreślono szansę na pozyskanie chłopów do obrony ojczyzny oraz na przekształcenie powstania w ludową wojnę. Tymczasem dowodzący po śmierci Iwana Dybicza rosyjskimi wojskami I.F. Paskiewicz przeszedł ze swoją armią 21 VII dolną Wisłę i zbliżał się od zachodu do Warszawy. Nieudolność i niepowodzenia naczelnego dowództwa pogłębiały niezadowolenie wśród warszawskiego ludu. 15 VIII miały miejsce inspirowane przez Towarzystwo Patriotyczne rozruchy, w ich trakcie lud wdarł się do więzień. Doszło do samosądów, powieszono kilkudziesięciu szpiegów i podejrzewanych o zdradę generałów. Nowy (od 17 VIII) prezes rządu J.S. Krukowiecki, był zdecydowanym zwolennikiem kapitulacji. Pomimo bohaterskiej obrony 6 IX w pierwszy dzień szturmu na Warszawę padła umocniona Wola, gdzie śmierć poniósł gen. J.L. Sowińskiego. Następnie w nocy z 7 no 8 IX skapitulowała Warszawa. Wódz naczelny gen. M. Rybiński wraz z większością jeszcze walczącego polskiego wojska oraz z cywilnym kierownictwem powstania przekroczyli pruską granicę a następnie udali się na emigrację ( tak zwana Wielka Emigracja). Na samym końcu kapitulowały twierdze Modlin (9 X) i Zamość (21 X). Konsekwencją upadku powstania listopadowego było znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego a także wzrost ucisku narodu polskiego we wszystkich trzech zaborach. Natomiast Powstanie listopadowe uniemożliwiło rosyjską interwencję w Belgii i Francji. Postępowe i liberalne koła we Francji, Niemczech i Szwajcarii witały polskich uchodźców jak bohaterów i szermierzy wolności.
Przyczyny powstania:
1. łamanie przez cara konstytucji Królestwa Polskiego
2. nie wypełnienie obietnic dotyczących przyłączeniu ziem zabranych
3. upokarzanie przez Wielkiego Księcia Konstantego żołnierzy w wojsku
4. brak możliwości do działania dla legalnej opozycji
5. rewolucyjne rozruchy na świecie: we Francji w lipcu 1830r., walka Greków o niepodległość, wybuch powstania w Belgii, do tłumienia którego miało zostać użyte polskie wojsko
6. 1828 r. - sprzysiężenie podchorążych, na czele z Piotrem Wysockim. Istniała rzeczywista groźba aresztowań wśród członków sprzysiężenia.
7. pogarszająca się sytuacja gospodarcza w Królestwie
Dyktatorzy powstania:
1. Józef Chłopicki
2. 1.12.1830- założone zostało Towarzystwo Patriotyczne na czele z Joachimem Lelewelem
3. 5.12.1830 - dyktatorem powstania ogłosił się Chłopicki
4. w styczniu 1831 sejm powołał do życia Rząd Narodowy składający się z prezesa (Adam Czartoryski) i ministrów. Dyktatorem mianowano Michała Radzwiłła, a pomocnikiem jego został Józef Chłopicki
5. Jan Skrzynecki -powołany na to stanowisko po starciu pod Olszynką Grochowską.
6. Jan Krukowiecki - mianowany wskutek wydarzeń z 15 sierpnia
7. Maciej Rybiński -ostatni dyktator
Ważniejsze stoczone bitwy:
- 14.02.1831 - pod Stoczkiem ( duża zasługa jazdy gen. Józefa Dwernickiego)
- 25.02.1831- pod Olszynką Grochowską (walczył i został ranny gen. Chłopicki)
- 30-31.03.1831- pod Dębem Wielkiem
- 10.04.1831 - pod Iganiami
- 26.05.1831 - pod Ostrołęką (szarża artylerii konnej Józefa Bema)
- 6.09.1831 - obrona Woli (gen. Józef Sowiński)
Skutki powstania:
1. zniesienie konstytucji z 1815 r.
2. car Mikołaj I wprowadził na miejsce konstytucji tzw. Statut Organiczny. Likwidował on polityczną odrębność Królestwa, a pozostawiał tylko resztki odrębności administracyjnej (województwa zamieniono na gubernie): Rada Administracyjna, Rada Stanu, odrębny Skarb
3. polskich żołnierzy wcielano do armii rosyjskiej
4. konfiskowano dobra przywódców
5. wprowadzono stan wojenny, który trwał 25 lat
6. wybudowano nowe więzienia w Cytadeli, Modlinie i Dęblinie
7. narzucono kontrybucja oraz obowiązek finansowania okupacyjnej armii rosyjskiej
8. zlikwidowano Kościół unicki
9. wprowadzono rusyfikację
10. papież Grzegorz XVI w 1832 potępił powstanie
11. Rosja i Austria w 1833 zawarły układ dotyczący tłumienia rewolucyjnych ruchów
12. od 1832 wprowadzono tzw. granicę celną
13. wzmożona cenzura, represje, obowiązkowym przedmiotem język rosyjski
14. zamknięto Uniwersytet Warszawski i Towarzystwo Przyjaciół Nauk
15. w latach 40-tych został wprowadzony rosyjski kodeks karny oraz system monetarny (ruble)
16. nastąpiła Wielka Emigracja
Znaczenie:
1. wzrost narodowej świadomości
2. współpraca między trzema zaborami
3. wzrost politycznej aktywności, głównie na emigracji
4. popularność wśród europejskich państw
5. uratowanie Belgii i Francji od militarnej interwencji Rosji
6. idea romantyczna
7. powstanie listopadowe było powstaniem głównie szlacheckim. Nie potrafiono zaangażować mas chłopskich, gdyż nie doszły do skutku próby przeprowadzenia reformy rolnej, jakie podejmowali przede wszystkim "Kaliszanie".
