- Wybuch powstania:
W zaborze rosyjskim już w roku 1862 ukształtowały się stronnictwa niepodległościowe. Organizacja czerwonych, opowiadająca się za zbrojnym powstaniem utworzył Komitet Centralny Narodowy (dalej KCN) i przygotowywała się do powstania.
W styczniu 1863 roku rząd cywilny Królestwa Polskiego próbował rozbić obóz czerwonych, organizując przymusowy pobór do wojska (12 tysięcy osób wytypowano imiennie). Branka została zbojkotowana i 22 stycznia wybuchło w Warszawie powstanie. KCN został przekształcony w Tymczasowy Rząd Narodowy, który wydał manifest wzywający do powstania całą ludność i obiecujący zniesienie różnic stanowych po zwycięstwie. By pozyskać poparcie chłopów wydał dwa dekrety uwłaszczeniowe. Gwarantowały:
- uwłaszczenie chłopów na uprawianych przez nich ziemiach
- trzy morgi ziemi dla chłopów bezrolnych
- odszkodowania dla ziemian
Tymczasowym dowódcą naczelnym powstania został Ludwik Mierosławski.
Powstańcy nie zdołali nigdzie wprowadzić dekretów Rządu Narodowego, gdyż nie udało im się opanować żadnego większego obszaru. Większe oddziały poniosły do marca 1863 klęski pod Wągrowcem i Siemiatyczami. Powstanie trwało jednak w niezliczonych potyczkach partyzanckich, mimo przewagi wojsk rosyjskich nie zostało od razu stłumione.
- Rząd Narodowy. Włączenie się do powstania stronnictwa białych.
Tymczasowy Rząd Narodowy nie zdołał wprowadzić zwierzchnictwa nad żadnym obszarem. Dekret uwłaszczeniowy został przyjęty przez chłopów obojętnie, gdy został wprowadzony w życie przez Stefana Bobrowskiego (naczelnika Warszawy).
Sytuacja zmieniał się od marca, kiedy do powstania dołączyli biali. Skłoniły ich do tego patriotyczne nastroje wśród ludności oraz zmiana sytuacji międzynarodowej. W lutym Rosja zawarła z Prusami konwencję zezwalająca Rosjanom na przekraczanie granic zaboru pruskiego dla celów walki z Polakami (zwana konwencją Alvenslebena). Biali liczyli na to, iż państwa zachodnie, Anglia i Francja poprą powstańców zaniepokojone tym niebezpiecznym układem. Rozpoczęła działalność dyplomacja z kręgu Hotel Lambert i biali przystąpili do powstania, uzyskując przewagę w TRN. Udało im się obsadzić stanowisko dowódcy naczelnego postacią M. Langiewicza.
W maju została TRN nadana oficjalna nazwa Rządu Narodowego. Stworzono pięć podległych resortów: spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, wojska, skarbu i prasy. Rząd zdominowali biali (tylko dwa razy przewagę uzyskali czerwoni, ale ostatecznie w czerwcu 1863 K. Majkowski zrekonstruował przewagę białych). Pod wpływem białych oczekiwano na pomoc zachodnią, podejmowane działania miały raczej charakter zbrojnej demonstracji.
3. Wojna partyzancka
Rosjanie posiadali ogromną przewagę liczebną. Jak widzieliśmy, duże oddziały szybko zostały pokonane. Langiewicz poniósł porażki pod Staszowem i Grochowiskami. Wojna przybrała charakter partyzancki, tak, że dziś trudno zliczyć potyczki polsko-rosyjskie. Większe odbyły się m.in. pod Birżami, Żninem.
Wśród 20 tysięcy powstańców znaleźli się ochotnicy z Włoch, Francji, Niemiec, Węgier oraz Czech. Najsłynniejszy z nich to Włoch - Francesco Nullo.
4. Dyktatura R. Traugutta. Upadek powstania
Nowy naczelnik Królestwa Polskiego - Berg - rozpoczął akcję terroru wobec ludności. S. Murawjow stłumił krwawo powstanie na Litwie, zachodnie państwa zawiodły - w tej sytuacji jesienią 1863 biali praktycznie wycofali się z powstania.
Romuald Traugutt został dyktatorem powstania w październiku i zreorganizował powstańców. Przygotowywał uderzenie wspólnymi siłami z chłopstwem dlatego walczył o wprowadzenie dekretów uwłaszczeniowych. Jego działania osłabiają aresztowania, tak że Polacy znowu ponoszą klęski: pod Opatowem zostaje pokonany gen. J. Hauke-Bosak.
O ostatecznej klęsce planów Traugutta zadecydowało wydanie przez cara dekretu uwłaszczeniowego 2 marca 1864. Chłopi nigdy dotąd nie mieli wspólnych interesów z ziemiaństwem. Teraz również pod wpływem propagandy (mit ziemianina polskiego - ciemiężyciela) tracą zainteresowanie walką z carem spełniającym ich żądania.
W tej sytuacji powstanie dogorywa. Traugutt został aresztowany wraz ze współpracownikami 11 kwietnia. 5 sierpnia zostali powieszeni na stokach warszawskiej cytadeli.
5. Skutki powstania:
Oprócz strat w ludziach, powstanie doprowadziło do ostatecznej likwidacji resztek autonomii Królestwa Polskiego. Zakończyło się represjami ludności polskiej, wywozami i przesiedleniami do Kazachstanu i na Syberię. Pragnący tego uniknąć znowu decydowali się na emigrację. Rozpoczęły się konfiskaty majątków na masową skalę.
Rozpoczął się okres rusyfikacji w administracji i kulturze, prowadzonej w brutalny sposób.
W polskim krajobrazie kulturowych przybyło nowych symboli, ale porzucono myśli o walce zbrojnej.
