POWSTANIE LISTOPADOWE (1830-31) było to narodowe powstanie przeciw Rosji. Rozpoczęło się 29 XI 1830 a zakończyło w X 1831; objęło swym zasięgiem tereny zaboru rosyjskiego, ale też uzyskało pomoc od pozostałych zaborów. Wybuchło ono na fali rewolucyjnych ruchów europejskich. Jednak główną jego przyczyną była sytuacja wewnętrzna w Królestwie Polskim. Składało się na nią : łamanie przez cara, Wielkiego Księcia Konstantego oraz rząd Królestwa konstytucji z 1815; wzrost podatków, niewypełnienie obietnic dotyczących połączenia ziem zaboru rosyjskiego, wzmagające się represje. Przygotowania cara do użycia polskiej armii przeciwko belgijskiej i francuskiej rewolucji przyspieszyły wybuch działań zbrojnych. Spiskowcy rozpoczęli działania od zamachu na Wielkiego Księcia Konstantego, zaatakowali jego siedzibę w Belwederze. Pozostałe oddziały miały zająć rosyjskie koszary i rozbroić przebywających tam żołnierzy.

Noc listopadowa (29-30.11.1830).

W skutek nieporozumień i pośpiechu ten plan nie został w całości zrealizowany. Książe Konstanty zdołał uciec, zaskoczenie rosyjskich oddziałów również się nie powiodło. Spiskowcy pod dowództwem Piotra Wysockiego ruszyli na Stare Miasto, po drodze wzywając ludność Warszawy do walki. Do powstańców przyłączyli się rzemieślnicy i miejska biedota a także kilka oddziałów wojskowych, z których pomocą został zdobyty Arsenał.

W trakcie nocy oraz następnego dnia zbrojna ludność stolicy wraz z częścią polskiego wojska, która stanęła po stronie powstania, opanowały Warszawę. Pozostające przy Konstantym polskie wojsko oraz rosyjskie oddziały zmuszone były wycofać się do Wierzbna. Podczas gdy pierwsze rewolucyjne nastroje nieco osłabły, kierownictwo przejęła arystokracja, skłonna do pójścia na kompromis.

Z inicjatywy F.K. Druckiego-Lubeckiego Rada Administracyjna rozpoczęła rozbrajanie ludności i zaczęła mediacje z Konstantym. 1 XII 1830 w odpowiedzi na zaistniałą sytuację i kroki arystokracji powstało Towarzystwo Patriotyczne. Domagało się ono wszczęcia działań zbrojnych przeciw rosyjskim oddziałom stacjonującym w Królestwie.

Dyktatura Chłopickiego.

Pod naciskiem owego Towarzystwa został utworzony Rząd Tymczasowy, na jego czele stanął A. Czartoryski. Tymczasem 5 grudnia generał J. Chłopicki ogłosił się dyktatorem. Dyktator pod naciskiem konserwatystów zawiesił działalność Towarzystwa Patriotycznego a następnie rozpoczął rokowania z Petersburgiem odnośnie sposobów i warunków likwidacji powstania.

Car zażądał natychmiastowej i bezwarunkowej kapitulacji. Widział w istniejących wydarzeniach dogodny pretekst do ograniczenia autonomii Królestwa. Wzrost negatywnych nastrojów sprawił, że gen. Chłopicki złożył urząd dyktatora, natomiast 25 I 1831 sejm zdetronizował cara Mikołaja I wraz z całą dynastią Romanowów. Tym samym wojna z caratem była nieunikniona.

Władza państwowa w tym czasie spoczywała w rękach nieprzerwanie obradującego sejmu. Podporządkowany mu był Rząd Narodowy, w jego składzie było po dwóch członków z kaliszan i konserwatystów a także J. Lelewel jako przedstawiciel Towarzystwa Patriotycznego. 4 II 1831 armia rosyjska pod wodzą feldmarszałka I.Dybicza wkroczyła do Królestwa Polskiego.

Początkowe zwycięstwa powstańców.

Polacy wobec znacznej przewagi wroga postanowili skoncentrować swoje siły. Zadecydowano o odwrocie w kierunku Warszawy, tam powstańcy chcieli stoczyć decydującą potyczkę. W czasie odwrotu miało miejsce kilka bitew i starć. 14 II 1831 polska jazda generała J. Dwernickiego pod Stoczkiem pobiła brygadę rosyjskiej kawalerii. Do głównej bitwy doszło w dniach 24 i 25 II 1831na przedpolach Grochowa.

W wyniku ciężkich strat jakie podczas bitwy odniosło wojsko rosyjskie gen. Dybicz nie podjął się szturmu na Warszawę. Po zwycięskiej bitwie pod Grochowem dowództwo naczelne zostało powierzone generałowi J.Skrzyneckiemu. Wykorzystano też przerwę w działaniach zbrojnych aby wzmocnić armię. Do polskiego wojska napływało wielu ochotników z pozostałych zaborów.

Pod koniec marca 1831r. na Żmudzi wybuchło powstanie. Wkrótce objęło ono znaczne tereny Białorusi i Litwy. W marcu polskie wojska przystąpiły do ofensywy, odniosły zwycięstwa w bitwach pod Dębem Wielkim (31 marca) i Iganiami (10 kwietnia). Dużo gorzej rozstrzygnęła się polska akcja przeciw carskim gwardiom w rejonie Łomży.

Bitwa pod Ostrołęką (26.05.1831).

Rosyjskie wojska wycofały się w porę, zostawiły Polaków na pastwę natarcia Dybicza. 26 maja doszło pod Ostrołęką do bitwy, zakończyła się ona na skutek nieudolnego dowodzenia klęska wojsk polskich. Ta przegrana pod Ostrołęką wywołała załamanie się gen. Skrzyneckiego, który stracił wiarę na sukces i chciał natychmiastowego podjęcia układów z carem.

Bezczynność naczelnego wodza dała możliwość rosyjskiej armii (dowodzonej po śmierci gen. Dybicza przez I.F.Paskiewicza) na spokojny marsz przez północne Mazowsze, przejście Wisły oraz podejście od zachodu pod Warszawę. Zachowanie naczelnego wodza spowodowało wzburzenie. 15 sierpnia w Warszawie doszło do dużych demonstracji, w czasie których lud i żołnierze domagali się zaprowadzenia zmian w rządzie a także przejęcia przez lewicę kierownictwa powstania. Doszło do licznych rozruchów, rząd nie panował nad wydarzeniami w Warszawie.

Oblężenie Warszawy oraz upadek powstania.

W zaistniałych warunkach przejął władzę generał J. Krukowiecki, on też nie wierzył w powodzenie powstania. Krukowiecki zaczął urzędowanie od surowej rozprawy z uczestnikami warszawskich manifestacji. Zaś wobec dwukrotnej liczebnej przewagi Rosjan zamierzał skapitulować. Dopiero pod zdecydowanym naciskiem sejmu podjął obronę Warszawy. Szturm stolicy rozpoczął się dnia 6 IX 1831, główne uderzenie zostało skierowane na Wolę.

Pomimo postawy polskiego wojska pełnej poświęcenia i bohaterstwa pierwsza linia umocnień znalazła się pod panowaniem wroga (zginął wówczas generał J. Sowiński). Krukowiecki podjął rokowania z Paskiewiczem a następnie poddał stolicę. Polskie wojsko, wraz z rządem i sejmem wycofało się do Zakroczymia. Sejm przekazał naczelne dowództwo M. Rybińskiemu, potem J.N. Umińskiemu. Jednak już nie miało to większego znaczenia, bo faktycznie powstanie upadło razem z upadkiem Warszawy.

Większość polskiego wojska, jak również cywilne kierownictwo przekroczyło pruską granicę i udało się na emigrację (Wielka Emigracja). Najdłużej broniły się twierdze w Modlinie (9 października) i Zamościu (21 października). Przegrana powstania listopadowego doprowadziła do ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego oraz zwiększenia ucisku narodowego w pozostałych zaborach.