Na Kongresie wiedeńskim zapadła decyzja o podziale ziem Księstwa Warszawskiego między Austrię, Prusy i Rosję. Punktem spornym był los Krakowa. W traktacie zawartym między trzema zaborcami Polski 3 maja 1815 r. przesądzono o przyszłości Krakowa i jego okolicy. Z Krakowa i najbliższej jego okolicy utworzono Wolne Miasto Kraków, którego obszar wynosił około 1150 km.

Wolne Miasto Kraków miało być tworem politycznym znajdującym się pod kontrolą trzech państw zaborczych - Rosji, Austrii i Prus. Jego samodzielność była zatem bardzo ograniczona. Rządy państw zaborczych miały w Krakowie swoich przedstawicieli - rezydentów.

Także zasady ustrojowe Wolnego Miasta zostały z góry określone przez trzech zaborców już w traktacie z 3 maja 1815 r. Pełny rozwinięty tekst konstytucji został wypracowany później i ogłoszony w 1818 r.

Postanowienia konstytucji ustanawiały liberalny i republikański ustrój. Nie był to jednak demokratyczny ustrój, ponieważ wprowadzono ograniczenia na przykład przy wyborze na wyższe urzędy (wysoki cenzus majątkowy oraz cenzus wykształcenia). Sprawiało to, że dostęp do władzy miała głównie szlachta i arystokracja. Udział w rządach zagwarantowano także ludziom nauki (profesorowie i pracownicy naukowi Uniwersytetu Jagiellońskiego). Z tymi warstwami rywalizowała burżuazja.

Na mocy konstytucji władzę wykonawczą sprawował Senat, w skład którego wchodziło12 senatorów oraz prezes, którego wybierało Zgromadzenie Reprezentantów. Połowa senatorów pełniła swe obowiązki dożywotnio. Choć teoretycznie prezesa miało wybierać Zgromadzenie Reprezentantów, praktyka wyglądała zupełnie inaczej. Rządy państw zaborczych starały się bowiem mieć wpływ na obsadę tego stanowiska. Stało się to szczególnie wyraźne od 1828 r., kiedy "państwa opiekuńcze" desygnowały na ten urząd swoich kandydatów. Z reguły godność tę powierzano ludziom wywodzącym się ze środowiska ziemiańskiego, takim jak m.in. Kasper Wielogłowski czy Stanisław Wodzicki. Do kompetencji Senatu należała obsada urzędów, a także odwoływanie urzędników. Senatorowie mieli też inicjatywę ustawodawczą, ponieważ każda uchwała zanim głosował nad nią Sejm (Zgromadzenie Reprezentantów) musiała uzyskać akceptację Senatu. Kompetencje Senatu ulegały zmianom, które szły jednak ku ich powiększeniu. Równolegle jednak rezydenci państw zaborczych zwiększali swą kontrolę nad Senatem.

Władzę ustawodawczą sprawowało Zgromadzenie Reprezentantów, w którym zasiadało 41 osób. Większość z nich było wybieranych przez zgromadzenia gminne. Resztę stanowili sędziowie pokoju (w liczbie 6), senatorowie delegowani przez Senat (w liczbie 3) oraz po trzech prałatów (delegowanych przez kapitułę katedralną) i profesorów uniwersytetu. Wszystkich członków Senatu poza deputowanymi zgromadzeń gminnych nazywano wirylistami. Zgromadzenie miało być zwoływane raz do roku. Uchwały podejmowane na jego sesjach nie mogły być sprzeczne z konstytucją, a przy ich podejmowaniu obowiązywała kwalifikowana większość głosów.

Historię Wolnego Miasta Krakowa, nazywanego także Rzeczpospolitą Krakowską, można podzielić na dwa okresy. Pierwszy obejmował lata od powstania Rzeczpospolitej Krakowskiej do wybuchu powstania listopadowego. Był to czas względnej samodzielności Krakowa i nie odczuwano wówczas bardzo obecności rezydentów państw zaborczych. W czasie powstania listopadowego mieszkańcy Wolnego Miasta wspierali powstańców na różne sposoby, a później przyjmowali uciekinierów z Królestwa Polskiego. Pierwsze oznaki ograniczania samodzielności instytucji Wolnego Miasta pojawiły się pod koniec lat 20-tych XIX w. W 1827 r. unieważniono wybór Józefa Nikorowicza na stanowisko prezesa Senatu; na jego miejsce rezydenci wskazali hrabiego Stanisława Wodzickiego, który do tamtej chwili pełnił tę funkcję.

Sympatia, jaką mieszkańcy Rzeczpospolitej Krakowskiej obdarzyli powstanie listopadowe sprawiła, że państwa zaborcze zmieniły swoją politykę wobec tego miasta-państwa. Zaczął kurczyć się zakres swobód politycznych, natomiast rosła rola rezydentów, których organem była Konferencja Rezydentów. Wolnemu Miastu nadano w 1833 r. nową ustawę zasadniczą, która przewidywała znaczne ograniczenie jego samodzielności. Zmieniła wiele w funkcjonowaniu władz, redukując liczbę członków Senatu oraz Zgromadzenia Reprezentantów; postanowiono także, że Zgromadzenie ma się zbierać co trzy lata. W 1836 r. do Krakowa wkroczyły wojska państw opiekuńczych i rozpoczęła się okupacja miasta; wojska pruskie, rosyjskie i austriackie opuściły miasto do 1841 r.

Rzeczpospolita Krakowska cieszyła się dużą swobodą w dziedzinie gospodarki. Liczne wolności gospodarcze sprzyjały rozwojowi handlu (nie obowiązywało cło przy imporcie). Zwiększała się również liczba mieszkańców Wolnego Miasta, w czym pewien udział mieli ludzie przybywający do Krakowa z ziem Galicji oraz Królestwa Polskiego. Status warstwy chłopskiej był dobry; chłopi cieszyli się wolnością osobistą (wolność tę posiadali od czasu Księstwa Warszawskiego). Musieli uiszczać świadczenia, albo jako rentę naturalną albo jako rentę odrobkową. Dla uregulowania sytuacji chłopów powołano specjalną Komisję Włościańską. Dążono do niesienia pańszczyzny i oczynszowania chłopów. Udało się to w majątkach kościelnych i państwowych; także ziemianie poszli za tym prądem i dokonywali zmiany we własnych majątkach.