1. Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego (rozpoczynająca okres rozbicia dzielnicowego)

W październiku 1138 roku zmarł Bolesław Krzywousty. Mając na uwadze walki jakie musiał prowadzić z bratem o władzę w kraju, ustalił reguły następstwa władzy, które miały zapobiec wojnie domowej i zapewnić jedność państwa.

Ustawa sukcesyjna jest także inaczej zwana "Testamentem Bolesława Krzywoustego". Nie jest dokładnie ustalone kiedy została uchwalona, natomiast jej realizacja zaczęła się w 1138 roku.

Ustawę sukcesyjną przedstawiono do publicznej wiadomości na wiecu i została zatwierdzona przez możnych i wyższe duchowieństwo

Główną regułą ustawy była tzw. zasada senioratu. Oznaczała ona, że władzę zwierzchnią w kraju będzie dzierżył najstarszy przedstawiciel dynastii Piastów, który będzie miał uprzywilejowaną pozycję w stosunku do pozostałych książąt. Siedzibą seniora był Kraków wraz z Małopolską, która była dzielnicą senioralną. Książę senior prowadził politykę zewnętrzną, miał prawo inwestytury arcybiskupa i biskupów, był najwyższym sędzią, dowodził armią.

Inni książęta otrzymali w dziedziczne władanie (faktyczna dziedziczność zaistniała dopiero w późniejszym okresie) mniejsze dzielnice.

2. Państwo polskie w czasie rozbicia dzielnicowego.

Rozbicie dzielnicowe trwało od 1138 roku do 1320 roku. W tym samym czasie w niektórych europejskich państwach ma miejsce taki sam proces rozdrobnienia.

Władzę zwierzchnią po Bolesławie Krzywoustym wziął w swoje ręce jego najstarszy syn Władysław zwany później Wygnańcem. Jego rządy rozciągały się na dzielnicę senioralną, Pomorze, ziemię lubuską i Śląsk.

W innych częściach kraju rządy sprawowali:

  • Bolesław Kędzierzawy na Mazowszu
  • Mieszko III (Mieszko Stary) w Wielkopolsce
  • Kazimierz Sprawiedliwy (małoletni) z Salomeą (żoną Krzywoustego) w ziemi łęczyckiej
  • Henryk (pogrobowiec) w ziemi sandomierskiej

Pierwsze konflikty wybuchły już w rok po śmierci Bolesława Krzywoustego. Władysław stracił wtedy faktyczną władzę nad przypadającymi mu terenami, natomiast Bolesław Kędzierzawy umacnia się na Mazowszu, a Mieszko Stary w Wielkopolsce.

W 1142 r. wybuchła wojna pomiędzy Władysławem a juniorami. Władysław pragnął zdobyć Mazowsze. Skutkiem jego najazdu było złupienie dzielnicy mazowieckiej.

W 1144 r. zmarła żona Bolesława Krzywoustego - Salomea. Zarówno juniorzy jak i senior pragnęli przejąć jej ziemie. W lecie 1145 rozpoczęły się walki, w których brali udział również Rusini. Kampanię wygrał Władysław, który zdobył ziemię łęczycką, przez co oddzielił tereny Mieszka Starego od terytoriów będących pod rządami Bolesława Kędzierzawego. W 1146 r. wybuchły kolejne walki o władzę między Władysławem a juniorami. Na początku walk Władysławowi udało się odnieść kilka zwycięstw, jednak ostatecznie przegrywa z Mieszkiem Starym. Na wiosnę 1146 roku padł Kraków, a Władysław musiał udać się na wygnanie. Rządy seniora objął Bolesław Kędzierzawy przez co została złamana idea rządów senioralnych. W międzyczasie Władysław szukał za granicą sojuszników, którzy poparliby jego racje.

W 1157 r. - wyprawa niemieckiego cesarza Fryderyka Barbarossy (Rudobrodego). Cesarzowi towarzyszył Władysław Wygnaniec. W Krzyszkowie doszło do konfrontacji Władysława z braćmi. Okazało się że wszyscy zjednoczyli się przeciwko niemu. Cesarz nieoczekiwanie uznał władzę senioralną Bolesława Kędzierzawego, w zamian żądając hołdu lennego i powrotu Władysława na Śląsk. Ruch ten miał prawdopodobnie utrzymać zamieszanie w Polsce, przez co nie mogłaby ona rywalizować z Niemcami.

W 1173 r. zmarł Bolesław Kędzierzawy, a seniorem został Mieszko Stary. Pragnął on stworzyć własne państwo i emitować własny pieniądz. Polityka prowadzona przez nowego seniora nie przysporzyła mu zwolenników z uwagi na możliwość powstania inflacji w momencie wypuszczenia w obieg nowej monety. W 1177 r. w wyniku intrygi Mieszko stracił władzę. Seniorem został Kazimierz Sprawiedliwy. W 1180 r. - zjazd możnych i kleru w Łęczycy. Kazimierz Sprawiedliwy uzyskał aprobatę na objęcie władzy senioralnej w zamian za wprowadzenie prawa dziedziczności dóbr przez duchownych bez ingerencji księcia czy też feudałów oraz zgody na wybór biskupów przez kapituły kościelne (do tej pory władca osadzał biskupów).

3. Próby zjednoczeniowe dynastii Henryków Śląskich

a) Bolesław Wysoki

  • W 1168 roku syn Władysława Wygnańca (który wrócił do Polski towarzysząc ekspedycji Fryderyka Barbarossy w 1157 roku) - Bolesław Wysoki zaczął tworzyć państwo Henryków Śląskich.
  • Bolesław skoncentrował swoją uwagę na umacnianiu swoich terenów, szczególnie pod względem ekonomicznym. Wiedział, że nie ma sensu wdawać się w spory o charakterze politycznym. Książę posiadał duże doświadczenie, a dzięki swoim wojażom, podczas których zaobserwował jak rozwijały się inne państwa, wykorzystał swe obserwacje do mądrej rozbudowy własnego księstwa. Dzięki niemu dzielnica śląska prężnie się rozwijała (dzięki czemu w późniejszych czasach jego synowie liczyli się bardziej na arenie politycznej Polski).

b) Henryk Brodaty

  • Henryk Brodaty był jednym z późniejszych potomków Bolesława Wysokiego. Władzę sprawował od 1201 do 1238 roku.
  • Pierwszym krokiem o dość dużej wadze politycznej była wymiana terenów z Władysławem Laskonogim, dzięki czemu w 1205 roku Brodaty uzyskał władzę nad ziemią kaliską, oddając Laskonogiemu ziemię lubuską. Dla Henryka ziemia kaliska miała stanowić zaplecze do przeprowadzania wypraw związanych z pomorską polityką Brodatego.
  • W 1210 r. Henryk Brodaty poprosił papieża o wyrażenie zdania kto powinien sprawować rządy w Krakowie. Według prawa bowiem, miał to być najstarszy z dynastii Piastów. Przedsięwzięcie Henryka było zwrócone przeciwko księciu Leszkowi Białemu, który w tym czasie władał w Krakowie. Papież nie podjął jednak żadnych kroków przeciwko Leszkowi, w związku z czym działania Brodatego nie przynoszą skutków.
  • W 1222 roku sprzymierzeni władcy piastowscy podjęli się realizacji największego wspólnego projektu - wyprawy do Prus, którą przeprowadzono również w rok później. Nie osiągnięto jednak podczas tych krucjat spodziewanych wyników. Ustalono wtedy jednak sposób obrony terenów nadgranicznych, których strzec miały specjalne oddziały rycerzy.
  • Gdy zmarł Leszek Biały, władzę w Krakowie objął Władysław Laskonogi. Aż do jego zgonu w 1231 roku książę był popierany przez Henryka Brodatego, który był następnym księciem rządzącym w Krakowie. Stał się wtedy najsilniejszym z żyjących wtedy Piastów władcą. Jego silna pozycja wzmocniona była dodatkowo przymierzem z pomorskim rodem Gryfitów. W latach 1233-34 Henryk przeprowadził wraz ze swymi dawnymi rywalami wspólne ekspedycje do Prus.
  • Jeszcze gdy żył Henryk Brodaty miało miejsce wydarzenie o dużej wadze politycznej dla Henryków Śląskich. Tym wydarzeniem był wybór na księcia krakowskiego Henryka Pobożnego jeszcze gdy żył ojciec. Dzięki temu władza Henryków została zabezpieczona.
  • Henryk Brodaty zmarł w 1238 r. Nie udało mu się osiągnąć swego celu jakim była zdobycz korony monarszej dla swego potomka. Henryk Brodaty był władcą który umiejętnie kontynuował politykę jaką prowadził wcześniej jego ojciec. Dbał szczególnie o rozwój ekonomiczny ziem, którymi władał. Starał się intensyfikować kolonizację, zwiększyć rozwój miast poprzez nadawanie im przywilejów, dokonał reformy pieniądza.

c) Henryk Pobożny

  • Henryk był wyłącznym dziedzicem Henryka Brodatego. Władzę sprawował przez 3 lata od 1238 roku. Czas jego rządów charakteryzował się ciężką sytuacją wewnątrz kraju. Niezbyt optymistycznie wyglądała także sytuacja międzynarodowa. Henryk Pobożny nie miał takiego prestiżu jak jego ojciec.
  • Centrum władzy Henryka znajdowało się we Wrocławiu. Henryk Pobożny znajdował się w obozie papieskim.
  • Istniało dość duże prawdopodobieństwo, że Henryk mógł zostać królem Polski i dokonać integracji ziem polskich. Natomiast sytuacja została skomplikowana przez gwałtowny atak Mongołów w 1240 roku. Dzikie hordy Mongołów dotarły do terenów Polski znad Morza Czarnego. Polska nie była najważniejszym celem armii mongolskiej. Atak na Polskę miał generalnie charakter dywersyjny i miał zapobiec pomocy ze strony rycerstwa polskiego i niemieckiego Węgrom, na których spadł główny rzut najazdu.
  • W 1241 r. Mongołowie skierowali się na Sandomierz, Kraków i Wrocław. Henryk spalił Wrocław i uszedł pod Legnicę, gdzie spodziewał się otrzymać posiłki, które jak się okazało nie przybyły w obiecanym terminie. Henryk zdecydował się uderzyć na wojska mongolskie i zginął w walce z nimi podczas bitwy pod Legnicą. Armia mongolska spustoszyła południową część Polski, a następnie udała się na Węgry. Atak Mongołów spowodował, że przez kolejne 40 lat Polska trwała w stanie rozbicia dzielnicowego.

d) Henryk Probus (Henryk IV Prawy)

  • W 1273 r., w wieku 16 lat Henryk Probus przejął we własne ręce władzę w księstwie wrocławskim.
  • W 1281 r. Henryk zmusił innych książąt do ustępstw na swoją rzecz. W 1282 roku zmienił się kierunek ekspansji księcia wrocławskiego - planował opanowanie Wielkopolski. Zdobył Kalisz, który niebawem został wymieniony na ziemię ołobocką. Tereny zajęte przez Probusa odzyskał w 1287 roku Przemysł II.
  • W 1285 roku Henryk zawiązał przymierze z Wacławem II, królem Czech. Stosunki między tymi dwoma władcami były tak dobre, że istniała możliwość, że Henryk Probus mógł zostać królem Czech po śmierci Wacława.
  • Nie wiadomo dokładnie jak układały się relacje Henryka z Leszkiem Czarnym. W 1280 roku Henryk próbował opanować Kraków (co mogło otworzyć mu drogę do koronacji), jednak szybko zaprzestał realizacji planu. Po śmierci Leszka Czarnego Henryk zajął Kraków. Walki o utrzymanie swojej władzy nad miastem zajęły mu ostatnie 2 lata życia.
  • Henryk Probus zmarł w 1290 roku. Nie udało mu się uzyskać korony królewskiej.
  • Czynnikami jednoczącymi państwo były:
  • Rządy jednej, tej samej dynastii -> Piastów
  • Wspólne: język, kultura, poczucie więzi
  • wzrost poczucia zagrożenia z zewnątrz (wzrost znaczenia państw ościennych)
  • ambicje różnych warstw społecznych - szczególnie możnowładztwa i mieszczaństwa (aspekty ekonomiczne)
  • Kościół - powiększenie roli kleru polskiego + aspekt legendarny: zrośnięcie się członków biskupa Stanisława w jedną całość (aluzja do złączenia się w jedną całość ziem polskich)

4. Przemysł II

  • W 1273 roku Przemysł II obwieścił się księciem poznańskim
  • W 1279 r. zmarł Bolesław Pobożny, a Przemysł został jednym z najbardziej liczących się ówczesnych władców z dynastii Piastów.
  • W 1282 roku rozpoczął się konflikt księcia poznańskiego o koronę polską z Henrykiem Probusem. Po stronie Henryka były Śląsk i Małopolska, natomiast po stronie Przemysła Wielkopolska i związany z nim układami Mszczuj II z Pomorza, z którym w 1282 roku podpisał dodatkowy układ o przeżycie. W wyniku tego układu Przemysł II objął władzę na Pomorzu po śmierci Mszczuja w 1294 roku.
  • Walka o władzę w tym czasie nabierała tempa, a sytuację starał się ustatkować arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka. W wyniku negocjacji Henryk i Przemysł zawarli układ o przeżycie. Henryk Probus zmarł przez Przemysłem II, jednak pretensje do ziem będących wcześniej we władaniu księcia wrocławskiego zgłosił Wacław II, król Czech, który miał licznych zwolenników zarówno w dzielnicy śląskiej jak i w Małopolsce.
  • Dzięki poparciu Kościoła Przemysłowi II udaje się koronować na króla Polski 25 czerwca 1295 roku. Koronacji dokonał arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka w katedrze gnieźnieńskiej. Uroczystość koronacji nawiązywała do tradycji wczesnopiastowskich.
  • Królestwo Przemysła II faktycznie ograniczone było do ziem wielkopolskich i pomorskich. Wyrazem dość dużych ambicji Przemysła była emisja pieniędzy upamiętniających koronację oraz utworzenie pieczęci majestatycznej z obrazem króla.
  • W tym okresie nie dało się jednak dokonać realizacji planów. Przemysł II rządził krótko, bowiem już w 1296 roku został porwany przez Brandenburczyków i wkrótce zamordowany.
  • bilans okresu rozbicia dzielnicowego
  • Polska z uwagi na podział kraju na dzielnice nie mogła się rozwijać w takim tempie jak inne kraje Europy. Z jednej strony braku było poczucia jedności, z drugiej strony rozwój kraju hamowany był przez walki wewnętrzne o władzę nad poszczególnymi dzielnicami. Dodatkowe ataki Mongołów czy też zagrożenie od strony Niemiec pogarszały sytuację w Polsce. Okres rozbicia dzielnicowego charakteryzował się brakiem porządku i ogólnym zamętem. Konflikty wewnętrzne rozstrzygane były zwykle za pomocą siły, co rujnowało kraj. Najbardziej istotnym minusem tego okresu było złamanie zasady senioratu, które spowodowało walki wewnątrz kraju.

5. Państwo polskie w okresie rządów Władysława Łokietka.

  • Władysław Łokietek po 1300 roku wyruszył do Rzymu, na Węgry i do Wiednia by szukać poparcia dla swoich racji. Dzięki tej podróży udało mu się zawrzeć znajomości, które zaowocowały później. Dzięki pomocy węgierskiej, którzy nie byli przychylni czeskim Przemyślidom, w 1304 roku Łokietek wyruszył do Polski. Nie udało mu się zająć Krakowa, ale przejął władzę w ziemi sieradzko-łęczyckiej, zajął także Wiślicę i ziemię sandomierską. Sojusznicy Łokietka zajęli w tym czasie całe Kujawy.
  • Największe poparcie Czesi mieli w Wielkopolsce. Wacław III chciał odzyskać władzę w Polsce za pomocą siły, jednak podczas wyprawy do Polski został zamordowany. Po śmierci Wacława władza Łokietka rozciągała się na Małopolskę, ziemię sieradzko-łęczycką, Kujawy, Pomorze i część Wielkopolski. Łokietek ogłosił się dziedzicem Królestwa Polskiego, tak samo jak jego konkurent - panujący w Wielkopolsce Henryk Głogowski.
  • W 1311 roku przeciwko Władysławowi Łokietkowi występuje mieszczaństwo Małopolski. Buntownicy mieli nadzieję, że pomocy udzieli im niedawno koronowany na króla Czech Jan Luksemburski. W 1312 roku rozpoczął się nowy etap sporu. Kraków nie popiera Władysława Łokietka. Władzę w mieście próbował przejąć Bolesław Opolski, jednak jego starania zakończyły się fiaskiem. Łokietek odzyskał miasto, a rebelianci zostali skazani na więzienie lub śmierć. (Łokietek uważał, że bunt wywołali Niemcy. Dlatego postanowił najbardziej ich ukarać. Według hipotezy, karany miał być każdy kto nie umiał poprawnie wypowiedzieć słów: "soczewica, koło, miele, młyn")

Polska a Zakon Krzyżacki

  • Do Polski Krzyżacy zostali sprowadzeni przez Konrada Mazowieckiego w 1226 roku, w celu pomocy podboju Prus. Była to dla nich bardzo korzystna sytuacja, w tym czasie zostali bowiem wygnani z Węgier. Konrad oddał zakonowi w czasowy zarząd ziemię chełmińską, którą Krzyżacy w późniejszym okresie sobie bezprawnie przywłaszczyli, fałszując również odpowiednie dokumenty.
  • Początek sporów polsko - krzyżackich:
  • W 1308 roku przeciwny Łokietkowi ród Święców, który rządził Pomorzem nakłonił Brandenburczyków do ataku na północ Polski. Brandenburczycy wykorzystali ciężką sytuację Łokietka i zaatakowali Gdańsk, w wyniku czego opanowali miasto. Święcowie współpracowali z Brandenburczykami, dzięki czemu przejęli w całkowite władanie lub w lenno część z zajętych przez ich sojuszników ziem.
  • Gdańszczanie poprosili o pomoc Władysława Łokietka, który nie mogąc w tym czasie angażować się na Pomorzu (był zajęty w Małopolsce), zwrócił się do Krzyżaków. Ci zgodzili się zaatakować Brandenburczyków. Jak się okazało zapłatą za ową "pomoc" była rzeź mieszkańców Gdańska, zajęcie miasta przez Krzyżaków, a następnie opanowanie Tczewa.
  • W kwietniu 1309 roku Władysław Łokietek spotkał się z mistrzem pruskim krajowym. Na spotkaniu dyskutowano o sprawie Pomorza Gdańskiego. Krzyżacy są skłonni oddać Gdańsk, jednak pod warunkiem zapłacenia im olbrzymiej ilości pieniędzy, w wyniku czego Łokietek nie zgadza się na tę propozycję. W lipcu tego samego roku Krzyżacy zaatakowali zamek w Świeciu, który zajęli we wrześniu. W ciągu niewielkiego okresu czasu zajęli prawie całe Pomorze Gdańskie.
  • Konflikt polsko-krzyżacki do 1333 r.:
  • Opanowanie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków oznaczało wybuch nowej wojny, do której Łokietek potrzebował sprzymierzeńca. W 1309 roku w Grabiach książę zaskarżył Zakon do papieża. Całą tę sprawę zaczęła badać komisja papieska, która chciała dokonać kasacji wszystkich zakonów rycerskich. Krzyżacy czując ewentualne zagrożenie przenieśli swą główną siedzibę z Wenecji do Malborka. Papież jednak nie zdecydował się na to, aby dokonać kasaty Zakonu Krzyżackiego. W 1319 roku Polacy złożyli drugą skargę na Zakon. Doprowadziła ona do wybrania przez papieża 3 arbitrów, którzy mieli zająć się rozwiązaniem konfliktu. Jednak każdy z nich pochodził z Polski, co stwarzało możliwość, że Krzyżacy nie pogodzą się z wyrokiem. Proces trwał od 1320 do 1321 roku. Sąd wydał wyrok, który był dla Polski bardzo korzystny i który mówił, że Krzyżacy mają oddać Pomorze Gdańskie oraz uiścić kwotę 30 000 grzywien w ramach odszkodowania i pokrycia kosztów sprawy. Krzyżacy uważali, że wyrok jest stronniczy, dlatego też złożyli apelację. Sprawa pozostała nierozstrzygnięta, ze względu na to że Stolica Apostolska miała w tym czasie inne problemy. Okazało się więc, że sytuację rozstrzygnąć może tylko konflikt zbrojny, do którego chwilowo ani Polacy ani Krzyżacy nie byli przygotowani.
  • W 1325 roku Polska znalazła sprzymierzeńca przeciwko Krzyżakom w Litwie. Umocnieniem przymierza był ślub Kazimierza, syna Władysława Łokietka z Aldoną - córką Giedymina, władcy Litwy. W tym samym czasie Zakon porozumiał się z Warcisławem - władcą Pomorza Zachodniego, księciem ruskim Jerzym II Bolesławem oraz książętami mazowieckimi. Krzyżacy mieli także niezłe relacje z Janem Luksemburczykiem, co stwarzało możliwość zagrożenia dla Polski od strony południowej.
  • Odpowiedzią Władysława Łokietka na traktaty krzyżacko-mazowieckie było przymierze z Pomorzanami, którzy do tej pory wspierali Zakon Krzyżacki. W 1326 roku Polacy wspierani przez wojska litewskie najechali Brandenburgię, pustosząc prowincję i uprowadzając licznych jeńców.
  • W 1328 roku Jan Luksemburczyk wybrał się do Prus, w celu wsparcia Krzyżaków w wojnie z Litwinami. Mając na uwadze przymierze, Łokietek postanowił pomóc Giedyminowi i zaatakował ziemię chełmińską. Zostało to poczytane w Europie jako pomoc dla pogan, co wydatnie nadwerężyło pozycję polityczną Polski. Tylko Węgrzy nadal udzielali Polsce poparcia. W 1329 roku wykorzystując swoje pretensje do korony polskiej, Jan Luksemburczyk nadał Krzyżakom Pomorze Gdańskie. Ci niebawem zajęli ziemię dobrzyńską.
  • W 1330 roku król Polski wspierany przez wojska węgierskie, litewskie i ruskie próbował odzyskać zajętą rok wcześniej przez Krzyżaków ziemię dobrzyńską. Jego wyprawa jednak zakończyła się fiaskiem, a co więcej Krzyżacy w odwecie najechali Kujawy i Wielkopolskę i bardzo spustoszyli obydwie prowincje. Natomiast 27 września 1331 roku miała miejsce bitwa pod Płowcami zakończona sukcesem Polaków. Krzyżacy w wyniku dużych strat wycofali się do Torunia.
  • W listopadzie 1331 roku Krzyżacy znów zaatakowali, tym razem ten kawałek ziemi dobrzyńskiej, który został odzyskany w 1330 roku. Niebawem Krzyżacy zajęli Brześć Kujawski, Inowrocław i Kruszwicę. W 1332 roku podpisano rozejm, a spór miał być rozstrzygnięty przez arbitrów, którymi wybrano króla Czech i króla Węgier. W 1333 roku zmarł jednak Łokietek. W ostatecznym bilansie tego etapu sporu polsko-krzyżackiego stwierdzić więc można, że inicjatywę mieli Krzyżacy. Natomiast mimo niewielkich zwycięstw Polska utraciła ziemię dobrzyńską i tereny aż po Łęczycę.
  • Dużą część polityki wewnętrznej Władysława zajmowała Wielkopolska, w której do 1314 roku władał następca Przemysła II, Henryk Głogowski.

Koronacja Władysława Łokietka

  • 20 stycznia 1320 roku Władysław został koronowany w katedrze krakowskiej przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława. Polacy uważali, że Władysława koronowano na króla Polski, natomiast w Europie uważano , że Władysław został koronowany na króla Krakowa. W tym czasie księstwo krakowskie wzniosło się do rangi królestwa. Formalny tytuł króla polski nadal dzierżył Jan Luksemburczyk.
  • Władysław Łokietek był władcą posiadającym duże ambicje. Był jednak konsekwentny, i dało mu się dokonać zjednoczenia ziem polskich i uzyskać koronę królewską. Przez dużą część swego panowania musiał o coś walczyć z wieloma przeciwnikami, z których najgroźniejszymi byli Przemyślidzi i Krzyżacy. Wpierw walczył o władzę, później o ziemie. Jest oceniany jako jeden z lepszych polskich władców.