Określenie "renesans" zazwyczaj używa się na opisanie wielkiego prądu umysłowego, który płynął w Europie w XV i XVI wieku. Ten renesansowy nurt kulturowy był wynikiem kryzysu średniowiecznej mentalności i ówczesnego poglądu na świat, dał wyraz nowo kształtującej się ideologii mieszczańskiej. Prąd ten podważył znacząco autorytet Kościoła, zwrócił umysły ludzi na sprawy codzienne, przyziemne, a odwrócił od niebiańskich, w centralnym punkcie zainteresowań znalazł się człowiek i jego indywidualność, piękno przyrody oraz literatura

i sztuka antyczna. Żaden z tych elementów nie pojawił się w renesansie karolińskim, choć opierał się on na wzorach klasycznych, to jednak stawiał przed sobą inne cele, inne zadania.

Cesarz Karol Wielki był nie tylko uważany przez mu współczesnych za znakomitego wodza, nieustraszonego pogromcę plemion barbarzyńskich, nieugiętego obrońcę Kościoła oraz sprawiedliwego i szlachetnego pana, ale i za głównego inicjatora i odnowiciela nauki i sztuki, niezastąpionego mecenasa kultury. Czasy panowania Karola Wielkiego i sukcesorów jego charakteryzowały się niespotykanym dotąd ożywieniem umysłowym i kulturalnym. Okres ten nawiązywał ściśle do wzorów i ideałów starożytności, które przetrwały jeszcze w niektórych ośrodkach poza terenem Galii. Sam cesarz uważany był za głównego pomysłodawcę

i inicjatora reform tamtego okresu.

We wszystkich dziedzinach swej działalności cesarz wykazywał duży zmysł praktyczny oraz daleko idący konsekwencjonizm; tak też było i w przypadku reformy szkolnictwa. Przeprowadzając reformy w oświacie Karol Wielki chciał zapewnić odpowiedni poziom wykształcenia wszystkim swym poddanym, a szczególnie duchowieństwu, które należało do elity państwa Franków. Cesarz wiele miejsca w swej polityce poświęcał właśnie stanowi duchownemu, który był podstawą ustroju. Karol Wielki zachęcał dzieci możnych do pilniejszej nauki i do zdobywania gruntowniejszego wykształcenia, zagroził też magnatom, że jeśli ich dzieci nie będą się uczyć, to najbardziej dochodowe opactwa i biskupstwa obsadzi tylko najzdolniejszymi uczniami, choćby pochodzili z niskiego stanu. Do przeprowadzenia reformy szkolnictwa cesarz ściągnął do kraju wielu wybitnych cudzoziemców, głównie

z Hiszpanii, Italii i Brytanii. Zajmowali się oni organizacją szkolnictwa, układaniem programów, a także nauczaniem.

Zmiany w oświacie rozpoczął Karol Wielki od wydania w 789 roku dekretu nakazującego zakładanie szkół kościelnych. Cesarz apelował, by do stanu duchownego dopuszczać wszystkich chłopców, nawet niewolnych. Działalność cesarza natrafiła jednak opory ze strony środowisk zachowawczych i konserwatywnych. Program nauczania oraz sama organizacja szkolnictwa była oparta na szkole w Yorku, gdzie nauczał Alkuin. Po przybyciu na dwór Karola Wielkiego, Alkuin jako minister oświaty, wykorzystał swe bogate doświadczenie, został nauczycielem samego cesarza, a potem jego dzieci. Napisał też podręcznik do nauki

w trivium, czyli do gramatyki, dialektyki i retoryki. Cykl nauczania został podzielony na dwa stopnie: pierwszy właśnie trivium, zaś drugi - quadrivium, czyli nauka arytmetyki, astronomii, geometrii i muzyki.

Renesans karoliński został poparty tylko przez nielicznych duchownych, chociaż za cele stawiał sobie zmiany w życiu kościelno-religijnym. Według reformatorów tradycja antyczna była jedynym środkiem do odpowiedniej interpretacji słów zawartych w Piśmie Świętym, była instrumentem do przyswojenia sobie biblijnej "prawdziwej mądrości". W okresie tym zaczęło rozwijać się zainteresowanie przeszłością, rozwijano kartografię oraz dziejopisarstwo. Początkowe notatki na marginesie ksiąg paschalnych, stopniowo przekształciły się w krótkie relacje o najistotniejszych wydarzeniach z danego roku, czyli w roczniki. Za najbardziej znaczące uważano roczniki spisywane na dworze cesarskim, gdyż zawierały one oficjalne opinie i najważniejsze dla państwa zdarzenia. Prócz roczników, zaczęto też spisywać biogramy słynnych ludzi. Wzorem i przykładem dla późniejszych pokoleń stała się biografia Karola Wielkiego napisana przez znakomitego historyka, Erharda. Równocześnie

z dziejopisarstwem rozwijała się i sztuka nawiązująca do najlepszych tradycji i wzorów antyku, dążyła jednocześnie do stworzenia swego oryginalnego style.

Sztuka renesansu karolińskiego opierała się na miejscowych tradycjach i lokalnych artystach, rzemieślnikach i mistrzach. Najważniejszym osiągnięciem karolińskiego malarstwa była miniatura, charakterystyczna dla całej epoki średniowiecza. Prócz motywów czysto ozdobnych i dekoracyjnych, które znamienne były dla klasztorów irlandzkich, zaczęła się rozwijać tendencja do przedstawiania postaci ludzkich.

W sztuce okresu karolińskiego wyraźnie widoczne jest nawiązanie do klasycznych wzorców starożytności. Twórcy specjalizowali się przede wszystkim w rzeźbie z kości słoniowej oraz w produkcji wyrobów metalowych. Zaczęły pojawiać się drewniane posążki, pokryte metalem, które służyły za relikwiarze, a także rzeźby postaci z brązu. Sztuka odrodzenia katolickiego stała się początkiem i preludium do powstania sztuki romańskiej. Renesans karoliński był ogniwem łączącym sztukę barbarzyńską ze sztuką romańską.

W Akwizgranie, siedzibie cesarza, z wielkim przepychem zbudowano kaplicę pałacową, podniesioną potem do godności katedry. Jednak ten typ budowli na planie koła nie przyjął się w ogóle na zachodzie Europy, a budownictwie kościelnym nadal dominowała podłużna bazylika trzynawowa. Tam też powstał niebywale obszerny kompleks pałacowy z komnatami dla cesarza i jego rodziny, łaźniami i salami audiencyjnymi oraz osobnym skrzydłem

z biblioteką i szkołą. Pałace, jak i kaplice oraz kościoły ozdabiane były malowidłami ściennymi. Freski o tematyce wyłącznie religijnej zostały wytarte przez malowidła biblijne czy historyczne, natomiast motywy geometryczne zostały wyparte przez figuralne.