Warto się na początku zastanowić czym było średniowiecze i rozważyć jego periodyzację. Sam termin średniowiecze ma wydźwięk negatywny, bowiem według jego twórców XV-XVI wiecznych humanistów miał określać czas oddzielający starożytność od odrodzenia lub według innego podziału epok czasów nowożytnych. Przyjmuje różne początki średniowiecza od upadku Cesarstwa Rzymskiego na zachodzie, czyli obaleniu ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa  (476 r. p.n.e.), inni podają za początek rok 509, czyli klęskę Ostrogotów we Włoszech. Jednak nie znaczy to, że średniowiecze zaczęło się konkretnie w tym dniu lub nawet w tym roku. Schyłek instytucji wywodzących się ze starożytności był widoczny już dużo wcześniej. Nadchodzące chrześcijaństwo coraz bardziej rozsadzało od środka ramy polityczne i kulturowe stworzone przez cesarzy rzymskich. Koniec epoki średniowiecznej zwiąże się z kilkoma wydarzeniami. Najwcześniejszym jest wynalezienie druku w 1450 roku, przez Jana Gutenberga, zaledwie 3 lata późniejszy upadek Konstantynopola pod nawałą turecką, czy wreszcie odkrycie Ameryki prze Krzysztofa Kolumba w 1492 roku. Jednak na przykład w Szwecji średniowiecze skończyło się dopiero w XVI wieku . Można jednak powiedzie, że nowa epoka - renesans zaczęła się już około sto kilkadziesiąt lat wcześniej we Włoszech Północnych (warto tu choćby wspomnieć o „Boskiej Komedii” Dantego z połowy XIV wieku). W Polsce średniowiecze zaczyna się wraz z chrztem Polski w 966 roku, zaś kończy mniej więcej wtedy gdy na tronie polskim zasiadł Zygmunt Stary.

Warto jeszcze przyjrzeć się wewnętrznemu podziałowi średniowiecza w Polsce pierwszy okres to wiek X-XII, okres rozkwitu kończy się w Pierwszej połowie XV wieku, zaś okres schyłkowy to przede wszystkim koniec XV i początek XVI wieku

  1. Kultura polska X- XIII wiek

Wzorce kulturalne jakie przenikają na ziemie polskie pochodzą z zachodu. Dostają się na ziemie Mieszka wraz z duchowieństwem, pielgrzymami, którzy wracają na przykład z zachodu lub wręcz przeciwnie pielgrzymują do grobu na przykład św. Wojciecha. Inne źródła to wyjazdy dyplomatyczne oraz misje dyplomatyczne głównie cesarstwa, przybywające na ziemie polskie. Jeszcze inne drogi kultury łacińskiej to wyprawy wojenne i to nie tylko te organizowane przez samych Polaków, ale na przykład te w których pomocy udzielają polscy książęta. Wreszcie ostatnie droga to małżeństwa dynastyczne lub możnowładców. Do czasów Miesza II ośrodkiem kulturalnym oddziaływującym na ziemie polskie będzie Wielkopolska, głównie z racji posiadania metropolii, a przede wszystkim funkcjonowania jako centrum polityczne kraju (aż do najazdu Brzetysława). Po 1039 roku centrum zarówno polityczne jak i kulturalne przenosi się na południe do Krakowa. Zniszczona Wielkopolska traci na znaczeniu. Duża w tym zasługa nowego władcy, czyli Kazimierza Odnowiciela, który wracając do Polski, właśnie Kraków obrał sobie za stolicę. Jednak warto zauważyć fakt, ze ludność wiejska, która przyjęła chrześcijaństwo robiła to bardzo powierzchownie. W zasadzie ceremoniał łaciński był dla nich tak samo tajemniczy, jak wcześniejsze pogańskie obrzędy. Nawet dość surowe represje grożące za czczenie starych kultów nie przeszkadzały ludności zwłaszcza wiejskiej (siec parafialna założona została była dopiero od XIII w.) na chodzenie pod stare święte dęby, czy składanie ofiar z miodu dla bożków pogańskich.

Język jakim posługiwali się mieszańcy ziem polskich wykształcił się na bazie dialektu wielkopolskiego. Jednak nie oznaczało to początków piśmiennictwa. Twórczość pisarska była związana z dwoma ośrodkami kulturotwórczymi: państwem i kościołem. Dlatego tworzenie w języku innym niż łacina nie mogło mieć miejsca. Zaczęły się pojawiać roczniki, żywoty świętych, kroniki. Najstarszym polskim dokumentem funkcjonującym niestety tylko w odpisie w Watykanie jest Dagome iudex (990) Mieszko oddawał terytorium swojego księstwa pod opiekę papieżowi. Problem  z tym dokumentem to przede wszystkim owo tajemnicze Dagome. Jedni badacze twierdzą, że jest to chrzestne imię mieszka Dagobert, inni zaś wskazują na błąd kopisty przepisującego ten dokument, w którym prawdopodobnie na początku znajdowały się słowa Ego Mesco dux (ja Mieszko książę), zaś kopista źle przepisał i powstało Dagome iudex (Dagobert sędzia). W Polsce zaczyna się rozwijać także annalistyka. Zapiski czyniono na tzw. Tablicach paschalnych, czyli miejscach, które służyły za kalendarze. Pierwsze kalendarze chrześcijańskie operowały głównie świętami ruchomymi, czyli zależnymi od daty Wielkanocy. Do wyliczenia owej daty (pierwsza niedziela po pierwszej pełni księżyca po pierwszym dniu wiosny) była potrzebna tablica. Na tej tablicy z czasem zaczęły się pojawiać zapiski, niektóre mogę dziś śmieszyć, bowiem mówią o spalonych stodołach lub innych wydawałoby się błahych rzeczach, jednak trzeba pamiętać, ze świat ludzi średniowiecza to ich osada i możliwe, że to właśnie wydarzenie było ważne w danym roku dla tej osady.  Pierwsze zapiski są autorstwa biskupa Jordana (pierwszego biskupa gnieźnieńskiego) uzupełniane przez brata świętego Wojciecha Radzima Gaudentego również metropolitę gnieźnieńskiego. Niestey ten rocznik nie dotrwał do naszych czasów wraz z innymi łupami został wywieziony do Czech przez księcia Brzetysława w 1039 roku. Innym przykładem piśmiennictwa polskiego są żywoty świętych. Pierwszy z nich jest związany z postacią pierwszego męczennika polskiego św. Wojciecha. Już w 1000 roku przeprowadzano jego kanonizację, dlatego był potrzebny przebieg życia tego świętego. Cała pracę wykonał Jan Kanapariusz. Drugi żywot św. Wojciecha powstał w 1004 roku napisany przez Brunona z Kwerfurtu (autora także Żywotu Pięciu Braci Męczenników, czyli pięciu eremitów zamordowanych w okolicach Międzyrzecza). Jeszcze jedno dzieło związane z św. Wojciechem wykorzystał Gall Anonim do napisania fragmentu swojej kroniki. Jeszcze jeden gatunek piśmiennictwa rozwijający się Polsce to kronikarstwo. Przykładem najsłynniejszym, jest powstała w latach 1113-1119 Kornika Galla Anonima (zawierająca dzieje o czasów legendarnych do 1114 roku). Na temat tej kroniki powiedziano wiele, warto wspomnieć że Gall porusza wiele tematów do tej pory tajemniczych dla badaczy. Jednym z nich jest sprawa św. Stanisława ze Szczepanowa zamordowanego przez / na rozkaz Bolesława Szczodrego. Widać przy tej notce doskonale jaka presja ciążyła na kronikarzu, który opisując owe wydarzenia jest tajemniczy i jakby nie chciał wspomnieć dokładnie o tym co się zdążyło, żeby nie urazić przodka panującego ówcześnie księcia. Wraz z chrztem w Polsce zaczyna się rozwijać szkolnictwo.

W 1000 roku zostaje założona pierwsza szkoła katedralna w Gnieźnie, która zapewne nauczała łaciny i greki oraz kanonu Pisma świętego. Wiele dobrego można także powiedzieć o naszym drugim królu – Mieszku II, który według tradycji znał dwa obce języki (łacinę i grekę) oraz wyróżniał się wielkim zamiłowaniem do książek. Wiadomo także, że nauki w klasztorze pobierał inny władca Polski – Kazimierz Odnowiciel. Inną dziedziną kultury jest muzyka. Do instrumentów używanych przez muzyków w tym czasie należały: gęśle, cytry, liry, piszczałki, rogi, lutnie, bębny. Bardzo wcześnie do Polski dotarł chorał gregoriański. Pierwszą polska znaną badaczom kompozycją była antyfona ku czci św. Wojciecha Męczennika. Powstałą za czasów Bolesława Śmiałego na okoliczność konsekracji katedry gnieźnieńskiej. Warto teraz przyjrzeć się architekturze. Pierwsze budowle powstawały w stylu preromańskim, który nawiązuje do kręgu bizantyjskiego, wzory przebywają z Czech. Kościoły budowane są w formie rotund, okrągłych budowli z półkolistymi absydami lub budowane na planie kwadratu czy prostokąta zakończonego półkolistą absydą. W 975 roku powstał w tym stylu kościół NMP na Wawelu oraz kościół św. Michała. W 990 roku Bolesław chrobry buduje na Wawelu kościół św. Wacława (który po 1000 roku staje się katedrą utworzonego biskupstwa). Na Wawelu powstaje tez wiele innych kościołów: św. Gerona rotunda świętych Feliksa i Adukta oraz 3 inne rotundy (czasu Mieszka II). Z budowli poza Krakowem, powstają palatium (rezydencja władcy najczęściej połączone z kaplicą i klasztorem) i rotunda w Ostrowie Lednickim oraz Gieczu, Przemyślu, Łęknie i Cieszynie. W połowie XI w. do Polski dociera styl romański. Kościoły murowane zbudowane na planie krzyża łacińskiego z rozwiniętym chórem wokół ołtarza głównego. Kościoły mają trzy nawy. Według tych założeń powstaje katedra w Krakowie (Wawel), Gnieźnie, Poznaniu, Płocku, Wrocławiu i Włocławku. W 1086 roku Sieciech ufundował pierwszy w Polsce kościół kanonicki (św. Andrzeja) Rzeźba romańska w Polsce jest reprezentowana przez wirydarz w Tyńcu (klasztor) kolumny kościoła w Żarnowie, płaskorzeźby opactwa ołbińskiego, posadzka w krypcie kolegiaty w Wiślicy.

Okres rozbicia dzielnicowego spowodował wielkie zmiany. Przede wszystkim powiększył się krąg mecenatu artystycznego. Poza księciem nad sztuką opiekę przejęli duchowni, świeccy – głównie możni, klasztory oraz miasta. Pojawili się prywatni fundatorzy kościołów: Piotr Włostowic (klasztor ołbiński, konwent kanoników regularnych na górze Ślęży), Mikołaj Pałuk (cystersi w Łęknie), Jaksa z Miechowa (Bożogrobcy w Miechowie). Na dworach książęcych pojawiły się odrębne kancelarie i pisarze. W XIII w powstała także siec szkół parafialnych (kształcenie według programu trivium- gramatyka, dialektyka, retoryka). W czasie rozbicia dzielnicowego powstaje pierwsza polska pieśń „Bogurodzica” oraz „Kazania Świętokrzyskie”, których tłumaczenie na język polski pochodzi z XIII w. okres rozbicia dzielnicowego przynosi także rozkwit annalistyki. Kroniki powstają w kapitułach poszczególnych dzielnic i w klasztorach. Najważniejszym przykładem jest Kronika Mistrza Wincentego Kadłubka (od czasów legendarnych do 1202 roku), w której idealnym władcą jest Kazimierz Sprawiedliwy. Drugą z ważnych kronik, jest „kronika wielkopolska” Baszka Godysława poszerzona przez Janka z Czarnkowa (był na dworze Przemysła II). Kronika obejmuj okres od czasów najdawniejszych do 1272 roku. Z innych przykładów można jeszcze podać Kronikę polsko-śląską i Księgę Henrykowską. Zauważalny rozwój przezywa także hagiografia. Wincenty z Kielc pisze „Żywot św. Stanisława”, powstają także żywoty św. Jadwigi Śląskiej, Wojciecha, błogosławionej Kingi i Jacka. Jeśli chodzi o architekturę to najlepiej widać ją w kościołach. Kościoły spełniają funkcje obronne, są miejscami zjazdów książąt i biskupich synodów. Widać wpływy różnych kręgów kulturowych ówczesnej Europy. W bazylice w Opatowie – wpływy alzackie, klasztor w Strzelnie wpływy środkowoeuropejskie, Czerwińsk – francusko mozańskie. Zaczyna się nieśmiało na terenach Polski pojawiać gotyk. Wprowadzany głównie przez cystersów małopolskich w Sulejowie, Jędrzejowei, Koprzywnicy i Wąchocku. Charakteryzują się trójnawowymi bazylikami z prostokątnym prezbiterium (styl romański) wzbogacone o gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe. Cystersi śląscy również wprowadzają swój ryt architektoniczny. Klasztory w Trzebnicy, Henrykowie, Rudach pojawiają się budowle z cegieł charakterystyczne dla gotyku. Poza tym pojawiają się także kościoły halowe z równymi nawami. Rzeźba nadal pozostaje bardziej zbliżona do stylu romańskiego. Jej przykładami są portale w Tumie pod Łęczycą, Czerwińsku, tympanony w Ołbinie i Strzelnie oraz fryzy arkadowe (Prandocin, Zagość, Lubiń). Charakterystycznym i bardzo znanym przykładem sztuki tego okresu są drzwi gnieźnieńskie wykonane w latach 1173-1177 przez Piotra (z pochodzenia Włoch lub Francuz).  Warto się jeszcze przyjrzeć kulturze Polski XIV wieku. Podstawą budownictwa jak zresztą we wszystkich budowlach gotyckich była cegła. Zdecydowanie więcej powstaje budownictwa „cywilnego” (głównie dzięki interwencji króla). Budowle gotyckie w Polsce: Katedra wawelska, Kościół Najświętszej Marii Panny w Krakowie, katedry w Poznaniu, Gnieźnie i Włocławku, kolegiaty w Wiślicy i Sandomierzu, kościół św. Jakuba w Toruniu, Kościół Najświętszej Marii Panny w Gdańsku, katedra we Wrocławiu, bazyliki we Wrocławiu, katedra św. Jana w Warszawie. Zamki z tego okresu powstały między innymi w Będzinie, Kruszwicy, Bolesławcu. Najsłynniejsze rzeźby: ks. Salomea w kolegiacie głogowskiej, poza tym triumfy święci rzeźba nagrobna i drewniana (Madonny w Szaflarach i Czchowie, krucyfiksy min w Krakowie (krucyfiks królowej Jadwigi), statua Kazimierza Wielkiego w kolegiacie wiślickiej czy dużo późniejszy ołtarz Wita Stwosza w Krakowie. Jeśli chodzi o malarstwo, zaczyna się rozwijać polichromia (św. Jan w Gnieźnie, Bożogrobcy w Miechowie), witraże we Włocławku i u dominikanów w Krakowie. Zaczyna się rozwijać także złotnictwo, przykładem mogą być insygnia grobowe oraz kielich dla kolegiaty kaliskiej. Znacznie wzrasta rola pisma (powstaje na przykład Zwierciadło saskie dla Sądu Najwyższego Prawa Niemieckiego). Język polski wchodzi do użycia powstaje kronika Janka z Czarnkowa (do 1384 roku) kroniki książąt polskich do 1382 roku Kronika krakowska (1202-1377), w rocznikach porusza się także sprawy lokalne (Rocznik Traski (Kraków kościół franciszkanów), Rocznik miechowski, Rocznik Świętokrzyski, Rocznik Małopolski). Wśród dzieł hagiograficznych powstają żywoty św. Salomei, Jacka Jadwigi Śląskiej, bł. Kingi, cuda św. Wojciecha, Kazania świętokrzyskie i Psałterz floriański oraz Psałterz puławski.