Już od początków chrześcijaństwa asceza, czyli idea życia w skrajnym ubóstwie, umartwianiu się i w modlitwie znajdowała gorliwych zwolenników. W latach 540 - 547 św. Benedykt z Nursji spisał regułę, która ukazała drogę do doskonałości duchowej poprzez pokorę, posłuszeństwo, panowanie nad sobą i milczenie. Reguła benedyktyńska stała się podstawą, na której funkcjonowanie swe oparły takie zakony jak: benedyktyni, kameduli, kartuzi, czy cystersi. Powstanie zakonu cystersów wiąże się z ruchami reformatorskimi w jedenastowiecznym Kościele. Zapoczątkował ja papież Mikołaj II (zm. 1061), a kontynuował papież Grzegorz VII (zm. 1085 r.). Reforma okazała się konieczna, gdyż w XI wieku okazało się, że życie klasztorne całkowicie odbiega od surowych norm zawartych w regule benedyktyńskiej. Klasztory otrzymywały wówczas bogate nadania oraz hojne darowizny i ofiary. Spowodowało to zmiany w dotychczasowym stylu życia mnichów, którzy teraz mogli się modlić w bogato zdobionych kościołach i celebrować nabożeństwa w pięknych i drogich szatach liturgicznych. Liturgie stawały się coraz dłuższe i były coraz bardziej rozbudowane. Życie mnichów nie było już tak surowe i restrykcyjne, jak wcześniej. Napływ gości i pielgrzymów spowodował wzrost obowiązków administracyjnych, a zarazem brak czasu na medytację, czy modlitwę w ciszy. Mijało się to całkowicie z celem idei monastycznej (czyli klasztornej). Należało zatem odnaleźć i ocalić sens powołania klasztornego.

Latem 1097 r. św. Robert (zm. 1111), opat benedyktynów z Molesme, wraz z ekipą dwudziestu współbraci opuścił założony przez siebie (w roku 1075) klasztor w Molesme. Było to miasto położone przy głównym trakcie z Paryża do Lyonu. Jako dość znana miejscowość, Molesme cieszyło się sporym zainteresowaniem i przybywały do niego tłumy średniowiecznych turystów. Taka sytuacja nie odpowiadała św. Robertowi i części zakonników (wśród nich byli Alberyk i Stefan Harding). Pragnęli oni ciszy i spokoju, niezbędnych do kontemplacji i pogłębiania życia duchowego. Św. Robert pragnął w sposób doskonały wypełnić wszystkie polecenia wynikające z reguły św. Benedykta. W tej sytuacji zadecydowali oni przenieść się w inne, bezludne miejsce. Wybór padł na położone w okolicach Lyonu Citeaux (łac. Cistercium), obecnie noszące nazwę Saint - Nicolas - lès - Cîteaux. Mnisi uzyskali pomoc od kuzyna św. Roberta - Rajnarda (odstąpił on polanę pod zabudowę wśród lasów) i księcia Burgundii Odona (wsparł budowę). Zgodnie z tradycją klasztor w Citeaux został kanonicznie erygowany (z łac. erigo - 'wznoszę' = wzniesiony, ufundowany, założony) przez władze kościelne w dzień św. Benedykta (czyli 21 marca) 1098 roku. Na znak pasterskiego posługiwania biskup Gauthier z Chalon wręczył założycielowi zakonu cystersów (nazwa od nazwy miejscowości - Cistertium) pastorał. Pierwszym opatem tego zakonu został Robert z Molesme. Niespełna rok później św. Robert, z polecenia Stolicy Apostolskiej (papieża Urban II), powrócił do klasztoru Molesme, gdzie pozostał aż do śmierci. W 1099 r. opatem mianowany został św. Alberyk, który rządy nad klasztorem sprawował aż do swojej śmierci w 1109 r. To właśnie wtedy powstały solidne fundamenty życia zakonnego. W pochodzącym z tego okresu dokumencie "Instituta" Abelryk podkreślił wierność regule św. Benedykta (ubóstwo, prostota i życie ascetyczne). To właśnie drugi opat wprowadził (dla odróżnienia od benedyktynów) charakterystyczny dla cystersów biały habit z czarnym szkaplerzem. Początki wspólnoty nie były łatwe. Zakonnicy zrezygnowali z wielu drugorzędnych praktyk liturgicznych, modlitw, litanii, czy też procesji, które przez wieki dodawane były do reguły. Na przykład benedyktyńskim opactwie Cluny odmawiano przeciętnie w ciągu dnia około 200 psalmów. Powodowało to, że mnisi byli znużeni i nie mieli czasu na prywatną medytację i modlitwę. Tymczasem cystersi rozłożyli całość 150 psalmów na cały tydzień. Reguła nakazywała też prostotę, która wyrażała się w rezygnacji z dekoracyjnego wystroju wnętrz (barwnych witraży, czy rzeźb) oraz ze zdobnych naczyń liturgicznych. Nieodłącznym elementem życia zakonnego stała się dla cystersów praca. W roku 1100 papież Paschalis II oddał Citeaux pod opiekę Stolicy Apostolskiej. Trzecim z "ojców założycieli" (obok św. Roberta i św. Abelryka) był, Anglik z pochodzenia, Stefan Harding (1060 - 1134). Jako kolejny opat był on twórcą pierwszych konstytucji zakonnych zawartych w tak zwanej "Charta Charitatis" ("Karta Miłości") i autorem formy sprawowania władzy nad zakonem przez Kapitułę Generalną. Instytucja Kapituły Generalnej została potem przejęta przez większość zgromadzeń i zakonów. Za rządów Stefana Hardinga powstawały liczne nowe zakony. "Charta Charitatis" określiła stosunki między klasztorami i sposób życia zakonników. "Karta" została aprobowana w 1119 r. przez papieża Kaliksta I, a cystersi zostali zatwierdzeni jako nowy zakon Kościoła. Rozpowszechniali się szybko. W latach 1113-15 powstały protoopactwa La Ferté, Pontigny, Clairvaux i Morimondo, które następnie dały początek nowym opactwom. W roku śmierci św. Stefana (czyli w 1134 r.) żyli w 65 opactwach, a w chwili śmierci św. Bernarda (w 1153 r.) opactw było już 343. Św. Bernard (1091-1153) był jednym z najwybitniejszych ludzi XI wieku. Urodził się w zamku Fontaines pod Dijonem jako syn rycerza Tescelina z rodu hrabiów szampańskich. Przed Wielkanocą roku 1112 pobożny młodzieniec przybył do Citeaux. Wraz z nim w progach opactwa stanęło trzydziestu, pochodzących z możnych rodów, towarzyszy (w tym jego bracia, wujowie i kuzyni). Okazało się, że opactwo w Citeaux jest za małe na taką ilość zakonników. Już w 1115 r. młody Bernard został opatem klasztoru cystersów w Clairvaux. Bernard dokonał reformy macierzystej reguły, kładąc większy nacisk na kontemplację. Zasłynął jako charyzmatyczny kaznodzieja, posiadający olbrzymi dar przekonywania. Oprócz tego był także wybitnym teologiem i filozofem. Służył radą książętom i biskupom. Uczestniczył w krucjacie przeciwko Albigensom. Był filozofem, uczonym i teologiem. Przypisywano mu liczne cuda i już w 20 lat po swojej śmierci został kanonizowany. W 1830 r. ogłoszono go doktorem Kościoła. Za życia Bernarda z Clairvaux nastąpił szybki rozrost zakonu w całej Europie (także w Polsce) Klasztory cystersów powstawały przede wszystkim z dala od ludzkich osiedli, w lesistych i wilgotnych dolinach. Inaczej niż opactwa benedyktyńskie, które wznoszono zwykle na szczytach gór lub wzniesień. Zakon miał być samowystarczalny i utrzymywać się z pracy własnych rąk. Miejsca pod lokalizację wybierano tak, by wspólnoty znajdowały się odludziach. Miało to stwarzać zakonnikom warunki dogodne do medytacji. Zgodnie z regułą miała ona zajmować zakonnikom większość dnia. W związku z tym mnisi nie mieli zbyt wiele czasu na pracę. Dlatego powstała grupa braci bez święceń kapłańskich tzw. konwersów (bracia laicy), która obsługiwała mnichów. Instytucję konwersów wprowadził św. Alberyk. Bracia laicy, z wyjątkiem prawa uczestniczenia w kapitule, byli pełnoprawnymi członkami wspólnoty. Podobnie jak mnisi odbywali roczny nowicjat, w trakcie którego trwania uczono ich zasad wiary, a także przyuczano zawodu i zapoznawano z dyscypliną zakonu. Do ich obowiązków należała m. in. obsługa młynów, uprawa ziemi, bezpośrednie zarządzanie tworzonymi z, przekazywanych na rzecz klasztoru, wsi folwarkami. Sprawowali także opiekę nad podróżnymi i rozdawali pożywienie biednym przy bramie klasztornej. Przy zakonach powstawały osady o charakterze świeckim. Z czasem niektóre z nich przekształciły się w miasteczka. Cystersom przypisuje się wprowadzanie nowoczesnych metod rolniczych, głównie w dziedzinie upraw roślin. Przy klasztorach hodowano też ogromne stada owiec, kóz i krów. Hodowla była niezbędna w związku z intensywną pracą klasztornych skryptoriów, w których mnisi przepisywali w dużej ilości księgi liturgiczne, ascetyczne, naukowe, czy literackie oraz teksty kazań i zbiory praw. A jak należy zaznaczyć księgi wytwarzane były z pergaminu, czyli z odpowiednio wyprawionych skór zwierzęcych. Przy klasztorach powstawały zasobne w zbiory biblioteki a opactwa stały się centrami rozwoju myśli religijnej i naukowej.

Cysterskie. Podstawowym obowiązkiem cystersów było wcielanie w życie zasady św. Benedykta "Ora et labora", czyli "Módl się i pracuj".

Szczytowy rozwój osiągnął zakon w wieku XIV, kiedy to cystersi tworzyli jednolitą i zdyscyplinowaną społeczność, posiadającą jednakowy charakter i wspólne cele. Jednolitość utrzymywano za pomocą corocznych zebrań Kapituły i poprzez wizytacje klasztorów. Zgodnie z założeniami "Charta Charitatis" corocznie (14 września) zbierała się w Citeaux Kapituła Generalna. Posiadała ona władzę ustawodawczą i sądowniczą w zakonie. Przysługiwało jej prawo karania i usuwania przełożonych winnych zaniedbań. "Karta" nakazywała także by każdy klasztor był raz w roku wizytowany przez opata klasztoru "macierzystego". Z takiej wizyty sporządzano sprawozdanie, które potem opaci składali na Kapitule. Opat Citeaux nie uzyskał żadnych specjalnych uprawnień. W połowie XVII w. dokonał się podział zakonu - w jego wyniku wyodrębnił się tzw. zakon trapistów. Nazwa pochodzi od klasztoru La Trappe, gdzie najwybitniejszą postacią był Armand J. B. Rance (zm. 1700).

Cystersi w Polsce

Do Polski cystersi zostali sprowadzeni w połowie XII wieku. Pierwsze klasztory na ziemiach Polskich powstały w Jędrzejowie (w 1139 r. jako filia burgundzkiego klasztoru Morimond) i w Lubiążu. Kolejne powstały w Łeknie, Sulejowie, Wąchocku, Koprzywnicy, Kołbaczku na Pomorzu. Ta ostatnia wspólnota założona została w roku 1174 przez mnichów z duńskiego Esrom. Sprowadził ich książę pomorski Subiesław. W latach 80tych XII wieku do Oliwy cystersów zaprosił książę gdański - Sambor. Kolejne opactwa powstawały w Krakowie na Mogile, w Henrykowie i w wielu innych miejscowościach. W XIX wieku nastąpił upadek zakonu cystersów, kiedy to zaborcy zaczęli likwidować opactwa. Najbardziej ucierpiał klasztor w Jędrzejowie. Do dnia dzisiejszego czynne są opactwa cysterskie w Krakowie Mogile, Jędrzejowie, Szczyrzycu i w Wąchocku, a także parafie w Oliwie, Henrykowie, Krzeszowie i Sulejowie (cystersi zostali tu sprowadzeni w 1176 r. przez Kazimierza II Sprawiedliwego).

Architektura

Zawarta w regule zakonu zasada prostoty obowiązywała także w architekturze cystersów. Budynki miały być przede wszystkim funkcjonalne, a zarazem użyteczne. W budowlach stosowano najnowsze zdobycze techniki. Architekturę cystersów cechuje brak gmachów służących celom reprezentacyjnych. Kościoły pozbawione są wież (brak dzwonów) i odznaczają się surowością, co upodabniało je do budynków gospodarczych. Rygor ten złagodzono dopiero pod koniec XII wieku. Wtedy też zaczęły się pojawiać gmachy służące celom reprezentacji. Opactwo cysterskie stanowiło zamknięty zespół architektoniczny - kościół i zabudowania klasztorne stanowiły powiązaną ze sobą całość i zwykle otoczone były murem. Przy bramie głównej znajdowała się kaplica oraz zajazd, w którym schronienie znajdowali podróżni, ubodzy, czy też goście. Te dwa obiekty dostępne były tylko z zewnątrz - na terenie klasztoru nie mogły bowiem przebywać osoby świeckie klasztor zamieszkany był przez zakonników i konwersów). Właściwe zabudowania klasztorne skupione były wokół wirydarza, czyli prostokątnego dziedzińca. Wiele spośród budowli stanowiły budynki gospodarcze (czyli stodoły, obory, młyn, kuźnica, garbarnia, warsztaty rzemieślnicze, wytwórnia wina itp.). Ponadto w obrębie opactwa znajdowały się także ogrody i cmentarz (jedynie dla zakonników), który umieszczony był zazwyczaj przy prezbiterium. Architektura cysterska cechowała się funkcjonalizmem. Budynki miały służyć konkretnym celom, a ich wygląd był w dużej mierze zależny od sytuacji lokalnej, czyli na przykład od dostępności budulca. Było to tzw. założenie bazylikowe, co oznaczało, że świątynia wybudowana była na planie krzyża łacińskiego.

Cystersi przyczynili się do rozpowszechnienia się w całej europie takich wczesnogotyckich form, jak sklepienie krzyżowo - żebrowe, ostrołukowe arkady oraz skarpy. Jako jedni z pierwszych zaczęli stosować w budownictwie cegłę. Kościoły cysterskie posiadały trzy nawy oraz nawę poprzeczną, tak zwany transept. Był on zamknięty linią prostą prezbiterium i przedsionkiem. Każda nawa miała swój dach, ponieważ nawy boczne były niższe od nawy głównej. Nawę główną wypełniały stalle, gdzie odbywały się śpiewy chorałowe Cystersów. Nowością bazylik cysterskich było przesklepienie całego kościoła, przeprowadzone w oparciu o system sklepień krzyżowo - żebrowych. Był to nowy system budowlany, który pojawił się we Francji i Lombardii w końcu XI w. Dał on podstawę nowym konstrukcjom kościołów klasztornych oraz gotyckich katedr. Wnętrza prostych kościołów cysterskich były surowe i piękne, a sklepienia rozstrzygały o ich ukształtowaniu. Do wschodnich ramion transeptu przylegały dwie bliźniacze kaplice. Fasadę zachodnią zdobiło duże okrągłe okno, tzw. rozeta. Ponieważ w cysterskich kościołach nie było wież, dzwon umieszczano na przecięciu nawy głównej z porzeczną, w drewnianej wieżyczce, tzw. sygnaturce. Początkowo, zgodnie z regułą zakonną, od roku 1134 istniał zakaz stosowania w kościele cysterskim rzeźb i malowideł przedstawiających ludzi i zwierzęta (wyjątkiem był wizerunek ukrzyżowanego Chrystusa). Dopiero od XIII wieku zaczęły pojawiać się rzeźbione detale architektoniczne, a z czasem, malowidła ścienne i witraże. Najdoskonalszym, pod względem architektonicznym, wnętrzem klasztornym był kapitularz, czyli sala zebrań kapituły. Kapitularz opactwa cysterskiego w Wąchocku jest jednym z najpiękniejszych wnętrz romańskich w Polsce. W ścianie zachodniej, na osi nawy głównej kościoła, znajdował się portal wejścia głównego do świątyni. Drugi portal znajdował się w ścianie nawy bocznej, przylegającej do części klasztornej. W ścianach naw znajdowały się niewielkie, typowe dla stylu romańskiego, okna. W ścianie wschodniej prezbiterium w dolnej części znajdowały się trzy okna, a nad nimi rozeta (zwykle umieszczano ją w ścianach szczytowych transeptu i na osi ściany zachodniej).