W XVI w. rozwinęła się w państwach Europy Zachodniej monarchia absolutna, która była nowym typem feudalnego państwa. Władza polityczna króla została zwiększona. Otrzymał on także więcej przywilejów. Jednak rozszerzenie władzy nastąpiło kosztem poddanych. Głównym celem absolutnego króla było zdobycie nowych terytoriów, co budziło strach w Europie Środkowo - wschodniej.

Tymczasem w Polsce sytuacja kształtowa się odmiennie. Rzeczpospolita uzyskała nowy ustrój, ale był on daleki od monarchii absolutnej. Ustrój ten określa się mianem refundalizacji, co oznaczało wtórną pańszczyznę. Władza monarchy była stopniowo ograniczana, gdyż swoje wpływy rozszerzała szlachta, zyskując coraz więcej przywilejów. Szlachcice cieszyli się nietykalnością majątkową i osobistą a także posiadali jako jedyni prawa polityczne.

Szlachta domagała się kolejnych przywilejów od monarchy. W 1496r. Jan Olbracht wydał przywilej piotrkowski, w którym postanowił zwolnić szlachtę z opłat celnych oraz a także zwiększył ich władzę nad chłopami. Musieli oni odrabiać pańszczyznę i podlegali sądom szlacheckim. W wyniku postanowień przywileju piotrkowskiego skarb państwa stracił znaczną część dochodu, a znaczący instrument polityki gospodarczej (ustanawianie ceł).

Kiedy tron w Polsce miał objąć Aleksander Jagiellończyk (brat Olbrachta), to senat postanowił wymusić na nowym królu przywilej mielnicki, który zakładał, że rządy w państwie miał przejąć senat. Jednak szlachta zgłosiła swój sprzeciw w tej sprawie, gdyż obawiała się, że senat zdominuje władzę króla i usunie go w cień. Dlatego w 1505r. został przyjęta konstytucja Nihil Novi, czyli nic nowego. Zakładała ona, że bez zgody izby poselskiej i senatu nie można podjąć żadnej nowej decyzji. Obie izby miały decydować o projektach ustaw, o tworzeniu prawa i nadawaniu szlacheckich przywilejów. Aby uchwalić nowe prawo potrzebna byłą zgoda izb oraz monarchy, który jednak był uzależniony od ich stanowiska.

Król Zygmunt Stary starał się w sposób zdecydowany rządzić krajem, a wszystkie próby ograniczenia jego pozycji starał się hamować. Emu jedynemu udało się jeszcze za życia koronować na króla swojego syna Zygmunta Augusta. Sejm zaakceptował decyzję monarchy. Szlachta za panowania Zygmunta Starego zyskała mimo wszystko kolejne przywileje, gdyż król nie był w stanie sprzeciwić się decyzjo podejmowanym przez ruch egzekucyjny. W 1519r., gdy trwała wojna z Zakonem Krzyżackim król chciał pozyskać stan rycerski. Natomiast wyprawa wołoska w 1537r. zakończyła się rokoszem szlachty.

1504r. to początek ruchu egzekucyjnego w Polsce. Przyjęte Konstytucje Piotrkowskie wprowadzały zakaz wydzierżawiania i nadawania majątków koronnych przez króla bez zgody obu izb. Jedna osoba nie mogła sprawować kilku wyższych urzędów. Ruch egzekucyjny ograniczył także swobodę działania króla, ponieważ to sejm został najwyższym organem w państwie, którego głos był rozstrzygających w kwestiach polityki zagranicznej i wewnętrznej. Król Zygmunt August musiał najpierw wydać pozwolenie dla izby poselskiej, które umożliwiało jej egzekucję dóbr, czyli zwrot majątków królewskich, które znajdowały się w rękach wielkich rodów, aby izba poselska ustaliła wysokość podatków przeznaczonych na konflikt na Inflantach.

Działalność ruchu egzekucyjnego sprawiła, że zostały wyodrębnione prywatne dochody monarchy ze skarbu państwa, ale kontrolę nad tym sprawował sejm.

Po śmierci ostatniego Jagiellona w Polsce odbyła się w 1573r. wolna elekcja, czyli wybór króla przez szlachtę. Wybrano wówczas Henryka Walezego ze Francji. Jednak najpierw przyszły król musiał podpisać artykuły henrykowskie, które zabezpieczały dotychczasową pozycję szlachty. W artykułach henrykowskich zostały uregulowane następujące kwestie:

  • uprawnienia monarchy
  • zwoływanie sejmu raz na dwa lata
  • kontrola sejmu nad polityką zagraniczną i wewnętrzną
  • konsultowanie decyzji władcy z radą senatorów

Przyszły król musiał podpisać też pacta conventa, czyli swoje osobiste zobowiązania. Król zobowiązywał się do:

  • kształcenia szlacheckiej młodzieży w Paryżu
  • zbudowania loty
  • spłacenia długów zaciągniętych przez Zygmunta Augusta

Do zakończenia XVI w. ustanowione prawa nie zawsze były przestrzegane. Ponownie zaczęto rozdawać królewskie dobra, a jedna osoba mogła sprawować więcej urzędów.

Po ucieczce Henryka Walezego do Francji nowym królem został Stefan Batory. Podczas jego panowania utworzono Trybunał Koronny i Litewski. To do nich należała najwyższa władza sądownicza. Monarcha natomiast zajmował się sądami sejmowymi. Mógł on orzekać w sprawach dotyczących zdrady stanu i zabójstwa. Miał prawo wymierzenia najwyższej kary, czyli kary śmierci. Skazywał również na banicję. Reforma sądownictwa miała pozytywny wpływ na polski wymiar sprawiedliwości.

W okresie rządzenia Batorego drugą najważniejszą osobą w kraju był Jan Zamoyski, który wcześniej stał na czele ruchu egzekucyjnego. Niezgodnie z przepisami sprawował funkcję kanclerza koronnego oraz hetmana wielko koronnego. To do niego należała kontrola nad sejmikami. Wówczas to ponownie magnackie rodziny dysponowały większymi od królewskich dochodami i armią.

W Rzeczpospolitej toczyła się rywalizacja pomiędzy szlachtą i magnaterią o to, kto powinien kontrolować państwo. Monarcha nie był w stanie wzmocnić swojej pozycji, gdyż napotykał ciągły opór. Próby takie podjęli Władysław IV i Jan Kazimierz. Jan Kazimierz chciał znieść liberum veto, które służyło szlachcie do zrywania sejmików, i wprowadzić głosowanie większościowe w sejmie. Jednak opozycja z Lubomirskim na czele zagroziła wówczas królowi zbrojną interwencją. Monarcha skazał go na banicję i infamię, czyli ograniczył jego prawa. Ta decyzja monarchy doprowadziła do rokoszu, a następnie wojny domowej, która zmusiła Jana Kazimierza do abdykacji.

U schyłku XVII w. król sejm i trybunały praktycznie stracili swoja realną władzę na rzecz hetmanów, szlachty i magnatów. Hetmani utrzymywali się z państwowych pieniędzy, a magnaci hamowali obrady sejmu, gdyż stosowali ciągle liberum veto. Magnaci pobierali pieniądze ze skarbu państwa i prowadzili politykę nastawioną wyłącznie na realizację własnych interesów.

W okresie dwóch wieków (XVI - XVII) władza monarchy została znacznie ograniczona. Królowi nie odebrano jedynie prawa mianowania urzędników, nadawania ziemskich dóbr oraz inicjatywy ustawodawczej. Mógł on też zwoływać sejm, którego władza też była niewielka.