Narodziny baroku.
Okres baroku w dziejach kultury przypada na wiek XVII i początek wieku XVIII. Niektórzy historycy sztuki podają precyzyjne ramy czasowe: 1590-1740. W okresie tym renesansowa dostojność, harmonia kształtów, rys i kolorów oraz klasyczna piękność została zastąpiona dynamiką, ruchem, ekspresją oraz realistycznym przedstawieniem postaci. Już sama nazwa epoki, wywodzi się od słowa z języka włoskiego barocco - czyli perła o nieregularnych kształtach. Barok w przeciwieństwie do renesansu odwoływał się nie do rozumu, lecz do uczuć i emocji pojedynczego człowieka. Etapem przejściowym między pełnym renesansem a pełnym barokiem był manieryzm. Nazwa tego kierunku w dziejach sztuki pochodzi od słowa maniera. Jego charakterystycznymi cechami było wierne naśladownictwo mistrzów renesansu, głównie Michała Anioła (przez niektórych uważanego za prekursora baroku). Uważano bowiem, że dzieł tych nie sposób nawet doścignąć w swym pięknie i arcydziele, tak więc jedyną drogą dla artysty jest jak najwierniejsza i jak najpiękniejsza ich rekonstrukcja.
Na pograniczu dwóch epok, a więc renesansu i baroku przypada twórczość Andrei Palladia (1508-1580), włoskiego architekta. Zaprojektował on wiele kościołów, pałaców i rezydencji miejskich. W 1570 roku wydał on traktat pod tytułem "Cztery księgi o architekturze", gdzie przedstawił cechy najważniejsze swojej koncepcji architektury. Łączył on z jednej strony zamiłowanie do prostoty i klasycznych kształtów, charakterystycznych dla renesansu, z drugiej zaś przepych dekoracji, charakterystyczny dla baroku. Jego największe dzieło to Villa Rotunda koło Vicenzy.
Począwszy od twórczości A. Palladia, ustalił się podział baroku na dwie podstawowe gałęzie: tzw. barok klasycyzujący (nawiązujący do renesansowego klasycyzmu) oraz barok barokowy, a więc charakteryzujący się wszelkimi cechami charakterystycznymi tylko dla tego nurtu. Podział ten dał się szczególnie zauważyć w latach 1570-1630. Barok można także podzielić na tzw. barok kościelny, barok świecki oraz barok mieszczańsko-protestancki. Każdy z tych trzech rodzajów baroku pozostawał pod olbrzymim wpływem kościoła.
Barok kościelny.
W sztuce baroku, jak w żadnej innej, widać bardzo dobrze ofensywę kontrreformacji. Kościół bowiem posiadał bowiem pełną kontrolę nad niemal całą działalnością artystyczna tamtego okresu. Po soborze trydenckim to właśnie Kościół stał się głównym mecenasem każdego rodzaju sztuki. Nie miało to tak naprawdę wiele wspólnego z walorami artystycznymi. Chodziło o pozyskanie wiernych i utrzymanie ich przy Kościele za pomocą sztuki, która stała się tak naprawdę narzędziem propagandy. Sztuka, zarówno literatura, malarstwo, rzeźba i architektura miały wpływać na wyobraźnię, wzbudzać podziw i wielkość u wiernych. By pozyskać szerokie grono odbiorców, a tym samym zwolenników, należało odwołać się do tematów bliskich każdemu człowiekowi. Dlatego też postacie świętych zaczęły być przedstawiane bardzo realistycznie, często jako prości, zwykli, ciężko pracujący ludzie. Nastąpił odwrót od idealnej piękności renesansu, a do szczytu urósł realizm oraz dynamiczność i ekspresja. Środkiem była wielkość i monumentalizm, przepych różnorodnych form plastycznych oraz złoto. Z drugiej strony wielkie budowle barokowe powstawały w bardzo szybkim tempie. Często niedociągnięcia maskowano właśnie ozdobami i elementami dekoracyjnymi. Najpełniejszy prototyp kościoła barokowego to zbudowany na potrzeby zakonu jezuitów (Towarzystwa Jezusowego) kościół IL Gesu w Rzymie. Był on wzorem dla wszystkich świątyń wznoszonych przez jezuitów w Europie i Ameryce. Jego wnętrze po raz pierwszy zaprojektował Giaconno Barozzi da Vignola, a twórcą fasady był Dalla Porta.
Najpełniejszy wyraz twórczości artystycznej baroku kościelnego odnajdujemy u Giovanni Bernini (1598-1680) oraz jego głównego rywala Francesco Borromini. Jedna z jego najsłynniejszych rzeźb, to "Ekstaza św. Teresy", która jest arcydziełem w oddawaniu uczuć i psychiki przedawnionych postaci. Berniniemu zawdzięcza się też przepiękną kolumnadę wokół placu św. Piotra w Rzymie oraz San Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie. Papież Urban II polecił mu także dekorację wnętrza bazyliki św. Piotra. Nie beż przesady można stwierdzić, iż to właśnie Bernini kierował całą sztuka papieskiej stolicy. Do jego najbardziej znanych rzeźb należą: "Dawid", "Grupa Eneasza", "Apollo i Dafne" oraz "Ekstaza św. Teresy" w kościele Santa Maria w Rzymie.
W okresie włoskiego baroku kościelnego powstały podziwiane do dziś tzw. "Schody hiszpańskie" oraz przepiękna fontanna di Trevi, jedna z wielu wzniesionych w tamtym okresie. Wielka budowla Baldassore Longhena S. Maria della Salute w Wenecji, charakteryzowała się dwiema potężnymi kopułami oraz wielkimi schodami. Upowszechnił się także nowy typ budownictwa kościołów, tzw. kościół ścienno-filarowy. Odznaczał się on wielką dość przygnębiającą przestrzenią, ogromną ilością ołtarzy i bocznych kaplic, dość rozbudowanym gzymsem, który często dzielił na dwie części fasadę, załamaniami, kantami oraz iluzją w postaci malowanych na ścianach okien.
Mimo, iż kolebką sztuki barkowej były Włochy, a właściwe Rzym, nowe ośrodki powstawały także w wielu innych krajach katolickich, takich jak Hiszpania, Francja (słynna fasada Saint Gervais, przed główną częścią budynku), Austria (katedra w Salzburgu), Flandria, czy w tej części Niemczech, która nie przeszła na luteranizm (monachijski kościół Teatystów). Wraz z rozwojem architektury kwitło także malarstwo. Do głównych przedstawicieli barokowego malarstwa kościelnego należy zaliczyć Michelangelo Carravagio (1574-1610), twórcę obrazów "Złożenie do grobu" (w Watykanie) oraz "Śmierć Matki Boskiej" (w Paryżu w Luwrze). Kolejnym wielkim malarzem specjalizującym się w tematyce religijnej był Flamandczyk Piotr Paweł Rubens (1577-1610). Do jego najważniejszych dzieł należą: "Połów ryb", "Zdjęcie z krzyża", "Perseusz uwalniający Andromedę". Słynny obraz hiszpańskiego malarza El Greco (1541-1610), pod tytułem "Ekstaza św. Franciszka", znajduje się w Polsce.
Barok świecki (dworski).
Rozwijał się równolegle z kościelno-katolickim. Ojczyzną jego, analogicznie jak baroku kościelnego był Rzym. Zerwano z tradycyjnym typem budowli zamkniętej na środku z dziedzińcem, na rzecz budowli otwartej z bocznymi skrzydłami. Powstają wówczas przepiękne rezydencje - pałace. Liczyła się ich reprezentatywność, przepych, a nie wygoda i komfort ich mieszkańców. Na pierwszym piętrze takiego pałacu znajdowało się wiele przepięknych pomieszczeń, do których prowadziły monumentalne, bogato zdobione schody. Nie było widać pomieszczeń gospodarczych, a więc kuchni, spiżarni itd. Taki układ sprzyjał wielkim balom i uroczystościom. Carlo Moderna (1556-1639), dokonał ostatecznej przebudowy katedry św. Piotra, przekształcając ją na wzór IL Gesu. We Francji, ta odmiana baroku dworskiego przeszła do historii pod nazwą stylu Ludwika XIV. Wiąże się ona bezpośrednio z przepiękną rezydencją "króla Słońce", a mianowicie z Wersalem. Tworzyło wtedy wielu wybitnych architektów, m.in. Mansard, Perrault, Blondel, Hardouin. Mansard, był także twórcą kopuły Inwalidów. Najsłynniejszym malarzem francuskim tamtego okresu był Poussin, a rzeźbiarzem Puget. Oczywiście należy zdawać sobie sprawę z tego, iż sztuka taka stała na zasadzie absolutyzmu, była poniekąd jego symbolem. Dwór francuski zaczął kształcić własnych artystów, uniezależniając się od artystów zagranicznych. Powstał wtedy charakterystyczny element okienny (okna francuskie), a więc ogromne okna podzielone na mniejsze części. Przy pałacach znajdowały się najczęściej przepiękne ogrody, w których obok przeróżnych form architektury zieleni, położone były ogromne fontanny, altanki, baseny oraz rzeźby. W środku pałacu dominował marmur, obrazy i złote dekoracje. Głównym architektem wielkiego pałacu królewskiego w Wersalu był Luis de Van. Najbardziej znane pomieszczenia wewnątrz pałacu to tzw. Sala Lustrzana, składająca się z 17 wielkich okien i 17 wielkich luster, odbijających światło oraz Salon wojny i pokoju z wielkimi reliefami.
Malarstwo baroku dworskiego reprezentował między innymi hiszpański, nadworny malarz Filipa IV, Diego Velsguez (1599-1660), twórca takich obrazów jak: "Kucharka", "Prządki", czy "Bibosze".
Barok mieszczańsko-protestancki.
Miał on charakter realistyczny, dokumentujący życie codzienne mieszczan. Rozwinął się między innymi w Holandii, czy Niderlandach. Specjaliści niderlandzcy, malowali głównie portrety indywidualne i zbiorowe, wprowadzili do malarstwa europejskiego martwa naturę i pejzaż jako samodzielne motywy. Do najwybitniejszych przedstawicieli należeli Frans Hals, autor zbiorowych portretów: "Bractwo św. Jerzego", "Żołnierze Samochwały", "Niańka z dzieckiem". Sztukę powszechna uprawiał także Rembrandt van Rijan (1606-1669), mistrz światła i cienia. Najbardziej znane do dziś obrazy to: "Saskię jako Danae", "Saskię jako Florę", "Rembrandt z żoną", "Lekcja anatomii doktora Tulpa", "Straż nocna", "Zuzanna i starcy", "Szymon w świątyni", czy "Portret starca w czerwieni". Także Rubens oprócz tematyki religijnej, zajmował się także tematyką protestancko-mieszczańską. Świadczą o tym takie obrazy jak: "Kiermasz", "Okropności wojny", "Venus przed lustrem" (uwielbienie piękna ciała kobiecego) czy "Trzy Gracje".
Polski barok (1620-1760).
Budownictwo sakralne.
Początków baroku na ziemiach polskich należy upatrywać w reformie kościoła po Soborze Trydenckim i związanej z nią działalności jezuitów. To właśnie oni upowszechnili typ kościoła wzorowanego na rzymskim IL Gesu. Do najbardziej znanych należy kościół jezuitów w Krakowie po wezwaniem św. Piotra i Pawła, zbudowany w latach 1605-1619. Ufundowany on został przez króla Zygmunta III Wazę. Autorem projektu był Jan Trevano. Powstawały wtedy także liczne świątynie, domy dla zakonników oraz bardzo drogie założenia kalwaryjskie. Były to zespoły kaplic upamiętniających Drogę Krzyżową i Mękę Pańską na Golgocie. Pierwszą w Polsce kalwarię ufundował Mikołaj Zebrzydowski. W ślad za nim powstawały liczne kalwarie zakładane przez magnatów świeckich i duchownych, m.in. w Wejherowie, pod Wilnem i pod Warszawą. Jeśli nie było potrzebnych funduszy pieniężnych na zbudowanie od podstaw nowych świątyń, to przebudowano stare. Przebudowa polegała w głównej mierze na dostawieniu do starych fasad nowych, dobudowaniu wieży dzwonniczych, a we wnętrzu wprowadzenie bogatego wyposażenia w postaci zdobionych ołtarzy, organów, czy konfesjonału. Do cech charakterystycznych architektury baroku polskiego należy zaliczyć także: różną wysokość poszczególnych części bryły wraz z oddzielnym dachem, wielkie okna zazwyczaj w kształcie prostokąta lub kwadratu, ołtarz główny wraz z wieloma bocznymi, mniejszymi ołtarzami. Do takich przebudowywanych kościołów należy m.in. kościół św. Anny w Warszawie.
Budownictwo świeckie.
Z dworu Wazów sztuka promieniała na cały kraj. Była ona wzorem dla wielu rezydencji magnackich. Zygmunt III Waza patronował przebudowie Zamku na Wawelu w latach 1599-1619. Zebrał on także wiele cennych kolekcji malarskich, które przetrzymywał w swoich siedzibach w Warszawie i Krakowie. Do najpiękniejszych wzniesionych wówczas budowli świeckich należy zaliczyć pałac w Wilanowie, według projektu spolonizowanego Włocha Augusta Locji. Pałac ten był królewską rezydencją wiejską. Miał kształt prostokątnej podkowy, cztery narożne alkierze, ogromne ogrody, łuki triumfalne, rzeźby, rozbudowane fontanny i altanki. Powstał w latach 1677-1692. Skrzydła pałacu okala przepiękny dziedziniec.
Syn Zygmunta III Wazy, Władysław IV ku pamięci ojca ufundował mu piękna kolumnę, która dziś jest symbolem Warszawy. Znajduje się ona przed Zamkiem Królewskim, który był rezydencja monarchy i zarazem siedzibą parlamentu. Jest to postać króla odlana w brązie, wzniesiona w 1644 roku. Umiejscowienie zamku w centrum miasta miało świadczyć także o kontroli całego społeczeństwa. Szkołę malarstwa w Polsce stworzył m.in. sprowadzony specjalnie z Włoch Tomasz Dolabella. Wazowie ufundowali także na Wawelu w katedrze, kaplicę grobową obok mauzoleum ostatnich Jagiellonów. Czasy dwóch pierwszych Wazów to także okres powstawania magnackiej architektury rezydencjonalnej. W Warszawie powstało wówczas wiele tego typu budowli, m.in. pałac Koniecpolskich.
