NAUKA, TECHNIKA I KULTURA NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU

Ostatnie lata wieku dziewiętnastego i początek wieku dwudziestego, to w długich dziejach ludzkości okres bardzo głębokich przemian, obejmujących dosłownie wszystkie dziedziny działalności człowieka – od nauki teoretycznej począwszy, a na sztuce i literaturze skończywszy. Czas ten, był osobliwym i bezprecedensowym okresem wzrostu liczebności ludzkości i czasem  wprost niewyobrażalnego postępu technicznego oraz rozwój kapitalizmu, wszelkich gałęzi przemysłu i powstania imponujących aglomeracji miejskich. Był to więc w dosłownym tych słów znaczeniu wiek „pary i elektryczności”.

W okresie tym, szczególnie w krajach Zachodniej Europy masowo powstawały liczne fabryki oraz różne zakłady produkcyjne i wyspecjalizowane kopalnie. Mocarstwa kolonialne budowały swoje rynki zbytu na innych kontynentach - w Ameryce Łacińskiej, Afryce i Azji, gdy za oceanem tymczasem, rosło w siły nowe światowe mocarstwo - Stany Zjednoczone Ameryki Północnej.

Następstwem dokonujących się w Europie doniosłych przemian było także narastanie wszelkich nagromadzonych antagonizmów – międzynarodowych, narodowych, społecznych, gospodarczych i politycznych.

W tym też okresie nastąpił bezprecedensowy wzrost produkcji przemysłowej. Tzw. „rewolucja przemysłowa” objęła przede wszystkim Europę Zachodnią i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, stając się odpowiednim bodźcem do rozwoju nowych technologii i prowadzenia nowatorskich prac w wielu dziedzinach nauki.

Ogromne znaczenie dla rozwoju światowej gospodarki miały zmiany, których dokonano w technologii obróbki rud żelaza, której dotychczasowy stop był zbyt kruchy  i podatny na korozję. Prace nad coraz nowszymi technikami wytopu pozwoliły jednak w końcu uzyskać stal o wyższej czystości, mniejszej podatności na kruszenie się i na korozję, a – dodatkowo – łatwiejszą do  poddania walcowaniu. Nowa stal wkrótce stała się więc podstawowym tworzywem, szeroko wykorzystywanym do produkcji maszyn. Przemianom tym towarzyszyło poszerzanie i rozwój fabryk, które zaczęły teraz gromadzić tysiące pracowników.

Industrializacja pociągnęła za sobą doniosłe i ważne zmiany w życiu społecznym. Przede wszystkim: znacznie wzrosła liczba ludności świata. Przyczyniły się do tego (w niebagatelnym stopniu): bezprecedensowy postęp medycyny i poprawa jakości higieny, które mocno obniżyły wskaźnik przedwczesnej śmiertelności wśród zachodnich społeczeństw.

W naukach medycznych szeregu doniosłych odkryć dokonał w tej epoce Louis Pasteur, który to zapoczątkował bakteriologię, (co w konsekwencji dosłownie zrewolucjonizowało całą farmakologię). Odkrycia Pasteura umożliwiły więc wyprodukowanie całego szeregu szczepionek, skutecznie chroniących przed wieloma epidemiami. Inni wybitni lekarze, chemicy i biolodzy nawiązali także ścisłą współpracę  z przemysłem farmaceutycznym, opracowując nowe, coraz to doskonalsze i bardziej wyspecjalizowane medykamenty.

Aleksander Fleming tymczasem poszukiwał skutecznych metod zwalczania groźnych bakterii, które infekują otwarte rany i w toku tych prac odkrył właściwości antybiotyku wytwarzanego przez grzyby pędzlaka. W ten sposób opracował penicylinę. Prace Aleksandra Fleminga pogłębiły też ogólną wiedzę o różnych chorobach zakaźnych i pozwoliły zidentyfikować drobnoustroje odpowiedzialne za wywoływanie poszczególnych chorób. Dzięki temu możliwe stało się więc opracowanie całkowicie skutecznych szczepień ochronnych i sukcesem zakończyła się długa kampania podjęta przeciw bardzo groźnej dotąd ospie.

Dobre rezultaty przyniosło też powszechne zastosowanie świeżo opracowanego proszku DDT, którego  po raz pierwszy użyto przeciw moskitom, wszom (roznoszącym tyfus) i w toku walki z malarią.

Nie bez znaczenia dla ludzkości były też badania nad racjonalnym sposobem odżywiania się oraz odkrycie i zdefiniowanie witamin. Niebagatelny postęp nastąpił także w dziedzinie położnictwa, pediatrii i w samej opiece pielęgniarskiej. Jednym z najważniejszych zjawisk w dwudziestowiecznej medycynie było także stopniowe upowszechnianie się opieki lekarskiej. Stanem zdrowia ludności w coraz większym stopniu zaczęły interesować się rządy państw i lokalne władze, co w konsekwencji doprowadziło do stworzenia w wielu europejskich krajach państwowej i powszechnej służby zdrowia.

Dla biologii (z kolei) ważne były tezy wysunięte przez Charlesa R. Darwina, który dowodził niezbicie, że cały świat ożywiony (tak roślinny, jak i zwierzęcy) powstał na długiej drodze przemian i stopniowego rozwoju organizmów prostych w coraz bardziej złożone. Charles Darwin stanął na rewolucyjnym stanowisku, że człowiek także podlegał tym prawom natury i wyewoluował z gatunku małp człekokształtnych. Tym samym Darwin sformułował naukową teorię ewolucji.

Niebagatelne znaczenie (tak w medycynie, jak i w naukach fizycznych) miało również odkrycie przez Wilhelma Roentgena tzw. „promieni X”.

Badania prowadzone w dziedzinach fizyki spowodowały też odrzucenie dotychczas powszechnie uznawanej teorii o niepodzielności atomu i zapoczątkowały rozwój badań nad pierwiastkami promieniotwórczymi, a prace Marie Skłodowskiej – Curie i jej męża – Piotra doprowadziły do odkrycia dwóch nowych pierwiastków promieniotwórczych: radu i polonu.

Dwóch innych uczonych wykazało wtedy natomiast, że Newtonowskie prawa dynamiki nie opisują wszystkich znanych zjawisk. Max Planck (uczony niemiecki) odkrył także, że rozchodzenie się energii (m.in. promieniowania słonecznego) nie odbywa się jednostajnie, lecz skokowo. Te skoki Max Planck nazwał „kwantami”, co stało się później nazwą dla całej dziedziny fizyki – tzw. fizyki kwantowej. Mniej więcej w tym samym czasie, Albert Einstein wysunął swoją hipotezę o kwantowym sposobie rozchodzenia się światła i wprowadził do nauki pojęcie fotonu. Jednak dopiero Erwin Schrödinger i Werner Heisenberg dokonali w fizyce prawdziwego przełomu, który umożliwił jednoznaczne wyjaśnienie owych zjawisk (sprzecznych zresztą z klasyczną teorią elektrodynamiki)  i dokonali ich wyczerpującego, matematycznego opisu. Narodziny fizyki i mechaniki kwantowej wywarły potem kolosalny wpływ na rozwój i dalsze postępy fizyki jądrowej.

W 1905 roku Albert Einstein sformułował swoją słynną teorię względności, modyfikującą rozumienie takich pojęć, jak: „przestrzeń” i „czas”. Dotychczasowy, trójwymiarowy obraz świata, Einstein zastąpił  więc „czterowymiarowym kontinuum”, czyli „czasoprzestrzenią”, w którym czwarty wymiar stworzył właśnie czas. Według tej teorii rozmiary „czasowe i przestrzenne”, tak, jak i sam podział na przestrzeń i czas, są względne i całkowicie uzależnione od ruchu, czyli od układu odniesienia. Własności przestrzeni i czasu zależą według Einsteina od gęstości i rozkładu materii. Bardzo trudna do zrozumienia dla laików teoria względności zyskała wkrótce jednoznaczne potwierdzenie w postaci pewnych zjawisk astronomicznych, których na gruncie dotychczasowej fizyki Newtonowskiej, jednoznacznie wyjaśnić się po prostu nie dało. Einsteinowi udało się także ostatecznie opracować matematyczną formułę do opisu związku występującego pomiędzy masą a energią. Jej słuszność i prawdziwość potwierdziły później badania przeprowadzone nad zastosowaniem energii jądrowej do praktycznych celów.

Ogromny postęp dokonał się także w dziedzinie chemii - Dymitr Mendelejew doprowadził do opracowania tablicy pierwiastków chemicznych, (nazwanej jego imieniem), a Ludwik Gay - Lussac sformułował nowe prawo dotyczące objętości gazów.

Lepiej poznać świat pozwoliły też doniosłe odkrycia astronomii – przede wszystkim odkrycia nowych planet naszego Układu Słonecznego (Uranu i Neptuna).

Wynalazki i wszystkie osiągnięcia nauk ścisłych szybko znalazły zastosowanie we wszelkich gałęziach produkcji przemysłowej i doprowadziły do wprowadzenia bardzo wielu udogodnień technicznych. Gwałtownemu rozwojowi uległ więc dzięki nim przemysł hutniczy, chemiczny i maszynowy. Doniosłym wydarzeniem stały się: oczyszczenie (czyli rafinacja) ropy naftowej, destylacja i opracowanie metody otrzymywania koksu z węgla.

W rolnictwie, osiągnięcia te, przełożyły się na nowe, coraz doskonalsze maszyny rolnicze i wprowadzenie do powszechnego użytku nawozów sztucznych, co w konsekwencji doprowadziło do wzrostu ilości plonów otrzymywanych z jednego hektara, stałego powiększenia się obszarów przeznaczonych pod uprawę i do bezprecedensowego rozwoju hodowli zwierząt.

Na początku dwudziestego wieku naukowcy swe wysiłki skoncentrowali także na wyhodowaniu wydajniejszych i bardziej odpornych na choroby roślin, na wyprodukowaniu lepszych nawozów, które mogłyby lepiej chronić glebę przed wyjałowieniem oraz zlikwidować szkodniki niszczące plony i dziesiątkujące trzodę. Rezultatem tych działań był przeogromny wprost wzrost produkcji rolnej.

Wszystkie te innowacje techniczne, nowe, wydajniejsze odmiany roślin, a także coraz lepsze metody nawożenia, stworzyły szansę na wyżywienie coraz liczniejszej ludzkości świata. Cenna okazała się też bardziej sprawna służba weterynaryjna, ulepszone narzędzia  i maszyny oraz bardziej wydajna i bardziej racjonalna hodowla zwierząt.

Rewolucja nastąpiła też w dziedzinie budownictwa, gdyż zaczęto w nim powszechnie stosować stal i żelazobeton, co pozwoliło na wznoszenie coraz to wyższych i trwalszych budowli, symbolem których wkrótce stała się wieża Eiffla.

Skonstruowanie przez Siemensa prądnicy elektrycznej, z kolei dało początek wykorzystaniu energii elektrycznej do oświetlania domów i ulic. W parze z wynalazkiem Siemensa szła skonstruowana przez Tomasza Edisona pierwszą żarówka elektryczna. Konsekwencją przewrotu w dziedzinie energetyki było zastąpienie małych i lokalnych elektrowni,  dużymi zakładami energetycznymi. Elektryczność na zawsze odmieniła życie ludzkości i wpłynęła na niemal wszystkie sfery aktywności ludzkiej. Zmieniła wygląd „prawdziwie nowoczesnego” miasta i wpłynęła na zmiany urbanistyczne - ludność miejska już nie musiała skupiać się tak ściśle wokół centrum administracyjnego i przemysłowego, miasta zaczęły się rozrastać, fabryki powstawały w większym oddaleniu od osiedli mieszkalnych, dróg i linii kolejowych (bo energia elektryczna uniezależniła je od dostaw węgla). Zastosowanie energii elektrycznej dało też poszczególnym domom ciepło, światło  i nowoczesne sprzęty codziennego użytku - zmechanizowany sprzęt gospodarstwa domowego (najpierw odkurzacz, a potem lodówkę).

W tym samym czasie trwały prace nad udoskonaleniem lokomotywy parowej i nad zastąpieniem silnika parowego analogicznym silnikiem elektrycznym. Zastosowanie silnika elektrycznego w transporcie, spowodowało nagły rozwój kolei oraz to, że na ulice angielskich miast wyjechały pierwsze elektryczne tramwaje.

Rozwój kolei zrewolucjonizował cały transport. Podobna rewolucja czekała też telekomunikację. Wkrótce z Europy nadano do Ameryki pierwszy telegram, który zabrzmiał: „Europa i Ameryka zostały połączone telegraficznie. Chwała Bogu na wysokościach. Pokój na Ziemi ludziom dobrej woli”.

Rozwój sieci komunikacyjnych i ułatwienie międzynarodowej wymiany informacji przyczyniły się do dokonania nowych odkryć geograficznych. Dzięki nim udało się dotrzeć do serca Afryki, znaleźć źródła Nilu oraz podjąć badania Syberii i obszarów biegunowych. Polski podróżnik, geograf i geolog (Edmund Strzelecki) zdobył wkrótce najwyższy szczyt Australii i odkrył w niej pokaźne złoża złota.

Udoskonaleniu uległy również okręty i statki dalekomorskie, które zwiększyły swoje rozmiary, wyporność oraz szybkość i komfort żeglugi.

Narodziły się wreszcie nowe środki lokomocji – samochód i samolot. Karol Benz  i Gotlib Daimler stworzyli pierwszy samochód wyposażony w silnik spalinowy, a bracia Wilbur i Orville Wright wykorzystali silnik spalinowy jako napęd do budowy samolotu.

Dążąc do przyspieszenia i ułatwienia produkcji samochodów opracowano też w przemyśle pierwszą taśmę montażową, która po raz pierwszy została zastosowana w fabryce Henry’ego Forda.

W tym samym czasie narodził się również telefon (wynalazek Guglielmo Marconiego).

Ważne względy militarne miały też wpływ na rozwój radiolokacji. Podjęto próby określania pozycji samolotu z wykorzystaniem fal radiowych, odbitych od lecącego obiektu. W ten sposób powstał system radiolokacyjny, zwany „radarem”. To (między innymi) dzięki niemu Brytyjskie Siły Powietrzne  mogły później wygrać „bitwę o Anglię”. Po wojnie systemy radiolokacji nalazły zastosowanie także w komunikacji cywilnej, (zarówno powietrznej, jak i morskiej), przyczyniając się w znacznym stopniu do zwiększenia bezpieczeństwa tego rodzaju podróży.

W pierwszej połowie dwudziestego wieku podjęto także prace nad budową pierwszych komputerów, początkowo używanych tylko przez służby specjalne do łamania zaszyfrowanych wiadomości.

Doniosłe odkrycia naukowe miały wpływ na zmianę poglądu człowieka na świat i na upowszechnienie się oświaty. Jej rozwojowi sprzyjało też bogacenie się społeczeństw i przejęcie zarządzania szkolnictwem przez organizacje państwowe. W wielu europejskich krajach na początku dwudziestego wieku wprowadzono obowiązkową naukę w szkołach szczebla podstawowego. To w oczywisty sposób przyczyniło się do znacznego zmniejszenia się poziomu analfabetyzmu. Upowszechnieniu oświaty na poziomie podstawowym towarzyszył także rozwój szkolnictwa szczebli średniego i wyższego.

Zarówno gwałtowny rozwój przemysłu, jak i nowe wynalazki, w ogromnym stopniu przysłużyły się nowemu spojrzeniu na samego człowieka. Rozwinęły się zainteresowania jego miejscem we wszechświecie, przeszłością, psychiką i stosunkami ze społeczeństwem. Rozkwitły więc nauki społeczne, takie jak: ekonomia, psychologia, socjologia, pedagogika, filozofia, czy historia.

Na dziedzinę filozofii i nauk społecznych istotny wpływ wywarli Marks i Engels, którzy ogłosili, że to warunki bytowe człowieka kształtują jego świadomość i uznali, że ludzkość ciągle się rozwija, co realizuje się w toku ostrej walki przeciwieństw, a nie na drodze spokojnej ewolucji.

Europejską myślą filozoficzną wstrząsnął także filozof Fryderyk Nietzsche, który odrzucił chrześcijańską moralność (uznawszy ją za ideologię ludzi słabych i niewolników) i wysunął tezę wrodzonej człowiekowi siły. Ludzi obdarzonych tą siła uznał za rasę „panów”, predestynowaną do sprawowania władzy nad innymi ludźmi. Teoria ta została później wykorzystana przez ideologów faszyzmu.

Rozkwit nie ominął także literatury. Poszerzenie się horyzontów mentalnych społeczeństw, lepsza edukacja i większa wiedza o otaczającym człowieka świecie – to wszystko sprzyjało powstawaniu nowych dzieł literackich, zróżnicowanych, tak co do formy, jak i co do treści.

Młoda literatura zaczęła zauważać nadchodzące zagrożenia dla indywidualizmu jednostki ludzkiej. Ludzie pracujący masowo w ogromnych, bezimiennych fabrykach, ubrani w jednakowe uniformy, korzystający z powszechnej, taniej i masowej informacji, świadomi tego, że człowiek (w świetle najnowszych odkryć nauki) jest jednak „zwykłym zwierzęciem”, musiał przecież inaczej spojrzeć na siebie i na otaczający go świat. Zatopienie w tłumie przyniosło mu niepewność i poczucie przeciętności. Dodatkowych lęków dostarczył mu rozpoczynający się nowy wiek.

Częstą wśród artystów i inteligencji postawą był więc dekadentyzm, przejawiający się pesymistyczną, bardziej indywidualistyczną postawą oraz poczuciem bierności, słabością i niekiedy także buntem.

Najczęstszym wśród tematów podejmowanych przez ówczesnych pisarzy stały się więc problemy społeczne w realistycznym, bądź naturalistycznym wręcz ujęciu. Znalazły one wyraz w twórczości między innymi: Emila Zoli, Marcela Prousta i Geroge’a Bernarda Shawa, Gerharta Hauptmanna, Fiodora Dostojewskiego, Lwa Tołstoja, Antona Czechowa, Henryka Ibsena, Josepha Conrada, Marka Twaina, Honoriusza Balzaca, Henryka Stendhala, Gustawa Flauberta, Karola Dickensa, Otto Ludwiga i Tomasza Manna.

Naturalizmowi przeciwstawił się symbolizm, który był zdania, że literatura powinna wprowadzać czytelnika w świat niepoznawalny poprzez rozum i ludzkie zmysły. Do najsłynniejszych symbolistów należeli: Maurycy Maeterlinck i Paul Verlain.

Literatura (wszelka) zaczęła odtąd odgrywać kluczową rolę w procesach kształtowania się świadomości społeczeństw oraz ich nastrojów i poglądów. Jej upowszechnieniu się sprzyjał postęp technologiczny. Ułatwienie i poszerzenie produkcji książek (poprzez zwiększenie efektywności pracy drukarni) pozwoliło obniżyć ich ceny.

Jeszcze szybciej jednak rozwijała się prasa, co miało miejsce dzięki zmniejszaniu się liczby analfabetów i rozkwitowi życia politycznego. Prasa codzienna (wydawana przez powstające właśnie ogromne koncerny prasowe) docierała coraz szybciej i do coraz szerszego grona społeczeństwa, a to z kolei przyczyniało się większego na nią zapotrzebowania i do wzrostu nakładów. Najpopularniejszymi w tamtym czasie wydawnictwami periodycznymi były: „The Times”, „Daily Telegraph”, „New York Herald” oraz „Die Woche”.

Również w sztukach plastycznych zaznaczył się rozkwit i rozwój wielu kierunków. Realiści nadal starali się jak najwierniej odzwierciedlać oglądaną rzeczywistość. Impresjoniści starali się zwrócić uwagę na wrażenie i nastrój, budowane dzięki światłu  i barwie. Jeszcze inne wizje rzeczywistości i malarstwa realizowali symboliści, moderniści, kubiści, a także zwolennicy futuryzmu. Do sławnych malarzy tych lat należeli: Gustaw Courbet, Honoriusz Dauimier, Jan Franciszek Millet, Adolf Menzel, Wilhelm Leibl, Ilia Riepin, Klaudiusz Monet, Edward Manet, August Renoir, Edgar Degas, Paweł Gauguin, Paweł Cezanne i Vincent van Gogh.

W architekturze królowała „secesja”, czyli kierunek eklektyczny, charakteryzujący się bogatym i bardzo urozmaiconym zdobnictwem.

W muzyce natomiast, romantyzm (Ryszarda Wagnera, Piotra Czajkowskiego i Edwarda Craiga) zaczął ustępować impresjonizmowi Klaudiusza Debussy’ego i ekspresjonizmowi w wykonaniu Aleksandra Skriabina.

Zmiany w kulturze światowej przyniosły też pomyślnie zakończone próby fotograficznego sposobu przedstawiania ruchu i wynalezienia kinematografu przez braci Lumiere. Rozpoczęto więc produkcję aparatów filmowych i urządzeń do kopiowania (a także wywoływania) filmów. Zaczęły też powstawać pierwsze wytwórnie filmowe i doszło do pierwszych prób udźwiękawiania filmów. Sztukę filmową bez ustanku udoskonalano tak pod względem technicznym, jak również pod względem artystycznym. W następnym etapie rozwoju kinematografii podjęto doświadczenia nad produkcją filmu kolorowego i poprawiono płynność obrazu. Skonstruowano także kamery ręczne i podjęto kręcenie filmów reporterskich o wydarzeniach na świecie.

Osiągnięcia te nie były jednak jedynymi. Do mniej głośnych, ale nie mniej potrzebnych wynalazków tamtych lat należały też: opona pneumatyczna, płyta gramofonowa, mikroskop, wiertarka dentystyczna, drut kolczasty i mechaniczna kosiarka zbożowa. Na rynku towarów pojawiły się również sztuczne tworzywa zastępujące surowce naturalne -  – najpierw „rayon”, z którego produkowano tańszą, ale atrakcyjną wizualnie odzież, a potem „nylon”. Tworzywa sztuczne znalazły masowe zastosowanie w produkcji pończoch, szczoteczek do zębów, sieci, dywanów i tkanin.

W dwudziestym stuleciu zaczęły się więc zacierać granice między poszczególnymi naukami i dziedzinami wiedzy, zwłaszcza pomiędzy fizyką, biologią, chemią, matematyką, astronomią i geologią. Obraz nauki stał się zagmatwany, ale przez to jeszcze bardziej fascynujący.

Cały ten postęp technologiczny, którego doświadczył wtedy świat, mocno przyczynił się do poprawy bytowych warunków ludności. Większość ówczesnych wynalazków znajduje też zastosowanie po dziś dzień. Słusznie więc okres ten nazywany był niekiedy „Belle Epoque” -  „piękną epoką”. Potęga jej nauki była rezultatem długiego, mającego swój początek jeszcze w prehistorii procesu opanowywania środowiska naturalnego przez człowieka. Przełom wieków dziewiętnastego i dwudziestego, był więc czasem rozwoju dosłownie wszystkiego – nauki, kultury, sztuki, literatury, teatru, prasy, szkolnictwa, przemysłu, filozofii i społeczeństw.

Wynalazki końca dziewiętnastego i pierwszej połowy dwudziestego wieku dały co prawda człowiekowi do ręki także broń, w tym najbardziej śmiercionośną broń atomową, ale przede wszystkim jednak dały człowiekowi postęp i wybór, jaki nigdy wcześniej nie był jego udziałem.