Systematyka
Typ: Pierścienice (Annelida) dzieli się na 3 gromady:
- Pijawki (Hirudinea), np. pijawka lekarska
- Wieloszczety (Polychaeta), np. nereida japońska
- Skąposzczety (Oligochaeta), np. dżdżownica ziemna
Pierścienice posiadają wydłużone ciało, które zachowuje symetrię dwuboczną. Składa się ono z segmentów (inaczej pierścieni) na granicy których znajdują się przegrody poprzeczne, tzw. septy. Obecna jest tu także celoma, czyli wtórna jama ciała - wyściela ją nabłonek zbudowany z mezodermy. Jama ciała wypełnia całe wnętrze pomiędzy narządami a mięśniówką. Jest ponadto wypełniona płynem, który nadaje całemu ciału kształt (dzięki ciśnieniu). W płynie tym zachodzi także wymiana gazowa i pokarmowa. Generalnie nie występują tu żadne narządy oddechowe, bo proces ten zachodzi na całej powierzchni skóry. Natomiast niektóre gatunki żyjące w wodzie mogą wykształcać na zewnątrz ciała skrzela. Niektóre pierścienice posiadają parapodia - są to wypustki tworzące się ze ścian członów. Są one pomocne w poruszaniu się - po lądzie, jak i w wodzie.
Występujący u pierścienic układ krążenia jest już typu zamkniętego - krew nie wylewa się do jam ciała i płynie tylko w naczyniach krwionośnych. Dwa główne naczynia krwionośne to grzbietowe i brzuszne - między nimi leży przewód pokarmowy. Dodatkowo w części przedniej ciała występuje pięć naczyń okrężnych, których praca powoduje tłoczenie krwi do naczynia brzusznego (odpowiadają one sercu u organizmów wyżej uorganizowanych). Krew z naczynia brzusznego płynie ku tyłowi ciała i dostarczana jest do wszystkich narządów wewnętrznych. Naczyniem grzbietowym natomiast wraca do przodu. Krew, dzięki obecności barwników oddechowych, może mieć barwę czerwoną lub zieloną. Czasami bywa również bezbarwna. Zdarza się, że u niedużych pierścienic nie ma w ogóle układu krwionośnego.
Metameria przejawia się także w budowie układu nerwowego, który ma kształt drabinki. Drabinkę tą tworzą dwa zwoje: pod- i nadprzełykowy, które łączą się ze sobą - powstaje w tym miejscu tzw. obrączka okołoprzełykowa, która pełni rolę mózgu. Od niej wychodzą dwa zwoje ciągnące się przez całe ciało. Zwoje te łączą się spoidłami. Każdy człon zawiera ponadto zwoje segmentalne - które unerwiają mięśnie każdego segmentu.
Ogólna postać układu pokarmowego wygląda podobnie u wszystkich pierścienic. Występuje w nim otwór gębowy, gardziel, przełyk oraz jelita (przednie, środkowe i tylne). Jednak w zależności od trybu życia mogą następować pewne modyfikacje. W gardzieli mogą się wykształcić szczęki lub zęby - służące do chwytania i zabijania zwierząt. Również drapieżność stała się przyczyną wyodrębnienia części głowowej, na której powstały wyspecjalizowane narządy zmysłowe w postaci np. oczu.
Wydalanie odbywa się poprzez układ metanefrydiów. Każde metanefrydium składa się z lejka otoczonego rzęskami, które napędzają metabolity do środka. Taki lejek zbiera produkty przemiany materii z jednego członu, a wydala je za pomocą kanalika, mającego ujście na zewnątrz w sąsiednim segmencie. Poza wydalaniem metabolitów, metanefrydia usuwają z organizmu także wodę i sole mineralne - dbając o właściwe ciśnienie osmotyczne.
Budowa układu rozrodczego jest skomplikowana i złożona. Wśród przedstawicieli pierścienic możemy znaleźć zarówno obojnaki, jak i formy rozdzielnopłciowe. Również rozwój może być różny - prosty albo złożony. W tym drugim przypadku jest stadium larwalne (trochofora).
PRZEGLĄD GROMAD:
Ciało pijawek tworzą pierścienie (segmenty lub metamery) - jest ich 34. Charekterystyczne jest tutaj grzbieto-brzuszne spłaszczenie oraz posiadanie przyssawek - jednej lub dwóch, które umieszczone są na końcach ciała. Służą głównie do przemieszczania się oraz do przyczepiania się do żywiciela. Ciało pokrywa naskórek, w którym zatopione są gruczoły śluzowe. Natomiast na nim leży warstwa oskórka. Pod nabłonkiem znajdują się trzy warstwy mięśni. Jama wtórna jest tutaj silnie zredukowana. Występuje tylko jako kilka zatok. Jest to spowodowane zwiększeniem masy mięśniowej i tkanki łącznej.
Układ krążenia, w przeciwieństwie do innych pierścienic, jest typu otwartego. Krew krąży także poza naczyniami, w jamie ciała. W skład tego układ wchodzi wiele naczyń oraz zatok, m.in. zatoka brzuszna, grzbietowa oraz poprzeczne. Krew jest czerwona, dzięki zawartości hemoglobiny. Wymiana gazowa następuje poprzez powierzchnię skóry.
W skład układu nerwowego wchodzi pierścień okołoprzełykowy oraz łańcuszek po brzusznej stronie ciała. Pierścień złożony jest z połączonych ze sobą dwóch zwojów nad- i dwóch podprzełykowych. Głównymi narządami zmysłowymi są foto-, termo- i chemo- oraz mechanoreceptory.
Układ pokarmowy złożony jest z podstawowych części. Dodatkowo pijawki posiadają specjalne gruczoły w gardzieli i przełyku, które wytwarzają hirudynę - ma ona właściwości przeciwkrzepliwe. Otwór gębowy jest zaopatrzony w dodatkowe mięśnie oraz szczęki. Ten aparat gębowy został wytworzony, aby umożliwić pijawce zdobycie pożywienia - aby tego dokonać musi ona dostać się do krwi zwierzęcia i przeciąć jego skórę. Ponadto występuje tu także wole - będące magazynem pożywienia. Znajduje się w nim kilkanaście kieszeni.
Narządami wydalniczymi są parzyste metanefrydia. Każde metanefrydium składa się z nefrostomu i nefrydium. Nefrostomem nazywamy lejek z rzęskami, a nefrydium - kanalik wyprowadzający. W nefrydium zachodzi filtracja i absorpcja soli mineralnych.
Pijawki są hermafrodytami - oznacza to, że jeden osobnik posiada narządy rozrodcze obu płci. Jednak zapłodnienie musi być krzyżowe - więc potrzebne są do tego dwa osobniki. Narządami żeńskimi są parzyste jajniki oraz jajowody kończące się pochwą. Natomiast męskimi narządami są jądra (aż dziewięć par) - leżą koło metanefrydiów.
Zwierzęta te żyją w morzu. Ich ciało - tak jak i u innych pierścienic - zachowuje metamerię (podział na segmenty). Mogą posiadać wyodrębniony odcinek głowowy, który tworzą zlane ze sobą człony. Na nim zlokalizowane są ważne ośrodki układu nerwowego oraz aparat gębowy. Większość wieloszczetów prowadzi drapieżczy tryb życia (np. nereida). Są także tu przedstawiciele będące geotrofami morskimi - połykają piasek i muł denny.
Wieloszczety charakteryzują się dobrze wykształconym układem krążenia - nawet do tego stopnia, że w krwi mogą występować barwniki oddechowe. Układ pokarmowy jest dobrze rozwinięty. Oprócz podstawowych dla pierścienic części - wyróżnia się w nim gardziel, którą mogą wysuwać na zewnątrz. Na wszystkich segmentach - oprócz części głowowej i odbytowej - występują po bokach ciała przynóża, czyli parapodia - służą do zwiększenia powierzchni wymiany gazowej oraz do poruszania się.
Wieloszety są rozdzielnopłciowe. Układ rozrodczy jest prosto zbudowany. W rozwoju występuje stadium larwy - trochofory. Zaś układ wydalniczy standardowo złożony jest z metanefrydiów.
- SKĄPOSZCZETY
Wśród nich najwięcej gatunków jest roślinożerna. Pokarm ich stanowią głównie zgniłe części roślin oraz butwiejące drewno. Najlepszym przykładem skąposzczeta żyjącego na lądzie jest dżdżownica ziemna. Jej ciało jest wydłużone, o charakterystycznym beżowo-czerwonym kolorze. Oczywiście zbudowane jest ono z pierścieni (metamerów) - występuje tu tzw. metameria homonomiczna. Głowa jest słabo wykształcona.
Narządami lokomotorycznymi są u skąposzczetów szczecinki - choć ich praca jest mniej wydajna niż parapodiów czy odnóży. Służą one również jako narząd zmysłu dotyku. Same narządy zmysłu nie są zbytnio wykształcone. Występują jedynie prymitywne foto-, mechano- i chemoreceptory.
Ważną funkcję pełni kilka segmentów tworzących tzw. siodełko. Jest on odpowiedzialne za produkcję substancji budulcowej na kokony. Całe ciało skąposzczetów pokrywa nabłonek zbudowany z jednej warstwy komórek. Nabłonek ten na wytwarza na zewnątrz oskórek. Leżące w nabłonku gruczoły wydzielają na powierzchnię skóry śluz, który tworzy warstwę ochronną oraz zmniejszającą tarcie podczas przemieszczania się.
W układzie pokarmowym charakterystyczną częścią jest wole, w którym skąposzczety przechowują pokarm. Jest to przekształcona część przełyku. Dodatkowo obecne są tam gruczoły wapienne, pomagające w trawieniu. Z kolei narządów oddechowych jako takich nie ma. Oddychanie zachodzi poprzez skórę. Tlen wnika bezpośrednio do naczyń krwionośnych. Krew zawiera barwniki oddechowe, które przenoszą tlen dalej oraz nadają jej kolor czerwony. Krew nie wylewa się do jam ciała - jest to zamknięty układ.
Wydalanie zachodzi dzięki obecności parzystych metanefrydiów w każdym członie ciała. Zbierają one metabolity i wyprowadzają na zewnątrz przez ujście znajdujące się w kolejnym segmencie. Skąposzczety są obojnakami, stąd posiadają narządy rozrodcze obu płci. Zapłodnienie musi być krzyżowe - potrzebne są do tego dwa osobniki. Rozwój jest prosty, bez larw. Osobniki są zdolne do samodzielnego życia zaraz po wylęgnięciu się.
SKORUPIAKI (Crustacea)
Skorupiaki można podzielić na 2 grupy: skorupiaki niższe oraz wyższe.
Skorupiaki niższe to:
- Liścionogi
- Małżoraczki
- Splewki
- Wąsonogi
- Widłonogi
Skorupiaki wyższe to:
- Dziesięcionogi
- Równonogi
- Obunogi
- Eufauzje
Skorupiaki są stawonogami. Ich ciało charakteryzuje symetria dwuboczna. Występuje tu metameria - metamery budują części ciała: głowę, tułów i odwłok lub głowotułów i odwłok (podobnie jak u pajęczaków). Jak wszystkie stawonogi, skorupiaki posiadają odnóża zbudowane z członów, złączonych stawami. Nie posiadają one szkieletu wewnętrznego, natomiast występuje u nich szkielet zewnętrzny. Tworzy go powłoka ciała zbudowana z chitynowego oskórka wysycone dodatkowo solami wapnia. Całość ta buduje mocną i wytrzymałą skorupę - stąd też nazwa: skorupiaki. Niekiedy występuje pancerz złożony z dwóch klapek. Odnóża kroczne znajdują się na tułowiu.
Układ krążenia jest tu typu otwartego - krew wylewa się do jamy ciała. Serce położone jest po stronie grzbietowej. Drobne skorupiaki nie posiadają narządów oddechowych - wymiana gazowa zachodzi przez powierzchnię ciała. Inne posiadają skrzela, skrzelotchawki (formy wodne) lub płucotchawki i tchawki (formy lądowe). Układ nerwowy nie ma skomplikowanej budowy - typu drabinkowatego lub jako łańcuch brzuszny. Na głowie występują czułki (zmysł chemiczny i dotyku) oraz dobrze wykształcone oczy (zmysł wzroku). Na układ wydalniczy składają się gruczoły: czułkowe (ujścia u podstawy czułek), szczękowe (ujścia u podstawy drugiej pary szczęk) oraz biodrowe. Niektóre skorupiaki mogą mieć cewki Malpighiego. U skorupiaków istnieje rozdzielnopłciowość, a rozwój odbywa się z larwą.
CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH PRZEDSTAWICIELI SKORUPIAKÓW
LIŚCIONOGI (Phyllopoda)
Posiadają dwie pary czułek: pierwsza z nich - słabo rozwinięta, natomiast druga - bardzo dobrze wykształcona. Na tułowiu występują odnóża podzielone na dwie gałęzie. Nazwa pochodzi od odnóży o kształcie liści, które zwiększają powierzchnię wymiany gazowej oraz ułatwiają pływanie. Liścionogi odżywiają się materią organiczną i planktonem.
WIDŁONOGI (Copepoda)
Dlugość ich ciała dochodzi najwyżej do 1 cm. Składa się z głowotułowia oraz odwłoka. Pancerz zbudowany jest z chityny. Na przedzie głowy zlokalizowane jest specjalne oko naupliusowe (od nazwy larwy), które zachowuje się do końca życia. Czułki na głowie spełniają funkcje jako narząd zmysłu dotyku. Odnóża na tułowiu pełnią rolę przy poruszaniu się w toni wodnej. Samce mają piątą parę zmienioną w bardzo chwytne odnóża - są one pomocne w czasie kopulacji (aby przenosić spermatofory i przytrzymać samicę). Samica składa jaja, które nosi potem w charakterystycznych workach na odwłoku. Widłonogi mają larwy - pływiki (inaczej naupliusy). Zazwyczaj widłonogi żyją w toni wodnej, ale występują też pasożyty. Znanym przykładem jest tu oczlik, który pasożytuje na rybach, wielorybach. Inne pasożyty mogą żyć na wieloszczetach, skorupiakach czy mięczakach.
WIOŚLARKI (Cladocera)
Są to bardzo małe skorupiaki, które mogą osiągać do 1 cm długości. Ich pancerz jest charakterystyczny - składa się z dwóch części. Ponadto posiadają dobrze rozwinięte oko złożone - składa się ono z 20 - 300 oczek prostych. Innymi narządami zmysłowymi są oczywiście czułki - pierwsza para funkcjonuje jako zmysł dotyku, a druga jest narządem lokomotorycznym. Odnóża kroczne oprócz funkcji lokomotorycznych pełnią jeszcze rolę przy oddychaniu i łapaniu pokarmu. Występują tu zarówno formy roślinożerne, a także mięsożerne (drapieżniki). Rozmnażanie nie polega na kopulacji (jak u innych skorupiaków), ale na zasadzie dzieworództwa. Samce są bardzo rzadko spotykane. W rozwoju nie pojawia się żadna larwa. Jeśli występują pory roku - to wioślarki zmieniają wygląd swojego ciała w zależności od pory.
RÓWNONOGI (Isopoda)
Charakteryzują się spłaszczeniem grzbietobrzusznym ciała. Posiadają małe czułki, żuwaczki niekiedy są zmienione w kleszcze. Odwłok i tułów mają po 6 członów. Na każdym członie na odwłoku znajdują się parzyste odnóża. Na końcu odwłoka zlokalizowana jest charakterystyczna płytka ogonowa. Są bardzo dobrze przystosowane do warunków zewnętrznych - potrafią zmieniać kolor ciała i w razie potrzeby zwinąć się w kłębek. Występuje tu rozdzielnopłciowość. Odżywiają się roślinami, ale też innymi szczątkami, a niektóre aktywnie polują na pożywienie - drapieżność.
OBUNOGI (Amphipoda)
Jest to bardzo liczna grupa skorupiaków, licząca prawie 7 tysięcy gatunków. Długość ich ciała w zależności do gatunku może dochodzić nawet do 25 cm. Występuje u nich spłaszczenie boczne. Charakterystyczne jest też zlanie się pierwszego członu tułowia z głową. Posiadają również szczękonóża. Pozostałe człony tułowia, które nie są zrośnięte z głową mają po parze odnóży - chwytnych i krocznych. Na odwłoku także obecne są odnóża, które służą do pływania i skakania. Samice posiadają specjalne komory, w których wylęgają się młode osobniki. Żywią się one martwymi szczątkami organicznymi. Obunogi można spotkać zarówno w morzach, jak i w wodach słodkich. Obunogi często stanowią pożywienie dla ryb i ptaków. Najbardziej znanym gatunkiem obunogów występującym w naszym kraju jest kiełż zdrojowy.
EUFAUZJE (Euphausiacea)
Są to skorupiaki żyjące w morzach. Ich ciało jest przezroczyste. Na głowie znajdują się oczy na słupkach. Z kolei odnóża na tułowiu pełnią funkcje związane z aktywnym poruszaniem się w wodzie. Posiadają jednolity, mocny pancerz zbudowany zazwyczaj z chityny. Odwłok jest wydłużony i kończy się płytką ogonową. Cechą charakterystyczną jest to, że pływają one całymi stadami i świecą. Jest to możliwe dzięki posiadaniu tzw. narządów świetlnych. Bardzo znanym jest gatunek - kryl antarktyczny , występujący w zimnych morzach dookoła Antarktydy.
DZIESIĘCIONOGI (Decapoda)
Do dziesięcionogów należą chyba najbardziej znane skorupiaki - raki. Głowa zrasta się tu z kilkoma członami tułowia, tworząc głowotułów, który pokryty jest mocnym, jednolitym pancerzem. Cechą charakterystyczną jest także posiadanie przez nich dużych szczypiec, powstałych z przekształcenia pierwszej pary odnóży krocznych. Na odwłoku zachowana jest wyraźna metameria. Odżywiają się one drobnymi bezkręgowcami oraz kręgowcami, a także ich szczątkami. Polują zazwyczaj nocą. Do najbardziej znanych w naszym kraju gatunków należą: rak rzeczny i rak stawowy
