Wszelkie podobieństwa nazw własnych, które pojawiają się w niniejszym tekście, do jakichkolwiek nazw rzeczywiście istniejących są przypadkowe. Tekst jest przykładowym opisem przyrodniczym fikcyjnego regionu.

1. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA POWIATU

Powiat złotoryjski leży w północno-wschodniej części historycznej Ziemi Chełmińskiej, a obecnie na południowo-zachodniej rubieży złotoryjskiego województwa warmińsko-mazurskiego. W skład powiatu wchodzą 4 gminy wiejskie (Biskupiec, Grodziczno, Kurzętnik i Złotoryja) i gmina miejska Złotoryja. Powierzchnia powiatu liczy złotoryjski69 208 ha, a ludność 45 192 mieszkańców (styczeń 2003 r.). Sieć osadnicza powiązana jest z lądowymi szlakami komunikacyjnymi i rzeką Drwęcą. Stolica powiatu leży nad Drwęcą na jej obydwu brzegach (stara część miasta na prawym). Przez Złotoryję przechodzi Złotoryjadroga krajowa nr 15. Średnia gęstość zaludnienia dla powiatu wynosi 62,6 osób/km2. Większość ludności stanowią mieszkańcy wsi. Ogólny stan środowiska przyrodniczego powiatu złotoryjskiego można określić jako dobry. Jest to atrakcyjny teren wypoczynku letniego o bogatej szacie przyrodniczej i cennych zabytkach. Atrakcyjność podnoszą znajdujące się na terenie powiatu rezerwaty, pomniki przyrody, pamiątki historyczne i relikty etnograficzne. Pod względem wykorzystania ziemi i zatrudnienia mieszkańców powiat należy do typowo rolniczych z większą od przeciętnej krajowej powierzchnią wodną. Udział gruntów ornych w całkowitej powierzchni wynosi 60%, lasy zajmują 20%, łąki i pastwiska zaś 10%. Wody powierzchniowe zajmują od około 1,3% (gmina Grodziczno) do 4,4% (Złotoryja). Pozostały teren obejmuje grunty zabudowane i nieużytki (5 - 8% pow.).

2. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE ZŁOTORYJSKI
2.1. Przyroda nieożywiona
2.1.1. Budowa geologiczna i rzeźba terenu

Podział Polski na krainy fizyczno-geograficzne lokalizuje omawiany teren w pasie pojeziernym na złotoryjskim pograniczu Pojezierza Chełmińskiego (na zachodzie), Iławskiego (na północnym wschodzie), Dobrzyńskiego (na południu) i Garbu Lubawskiego (na wschodzie). Pod względem geologicznym obszar leży na sztywnej platformie kambryjskiej, pozbawionej ruchów górotwórczych od setek milionów lat. W trzeciorzędzie obszar ten był pokryty zwrotnikowym lasem, w którym występowały tysiące gatunków roślin, liczne ptaki i ssaki (wielkie koty, kopytne, trąbowce, małpy). Około pięciu milionów lat temu klimat zaczął się ochładzać, po czym od północy czterokrotnie wkroczył lodowiec. Ostatni epizod lodowcowy zakończył się 10 tys. lat temu. Arktyczna tundra stopniowo ustąpiła miejsca lasom strefy umiarkowanej, dalsze zaś przekształcenia krajobrazu wiążą się neolityczną działalnością rolniczą człowieka. Dziedzictwem po okresach zlodowaceń są widoczne dziś na powierzchni polodowcowe gliny, żwiry, piaski i głazy narzutowe oraz osady eoliczne (less, pył) i osady rzeczne (piaski, muły, bagna). Garb Lubawski wyznacza linię ostatniego postoju lodowca (morena czołowa, Dylewska Góra 312 m. n.p.m.)

Krajobraz ma cechy pojezierne, młodoglacjalne, do których zaliczamy pagórkowate wysoczyzny morenowe, równiny sandrowe oraz rozcinające je rynny polodowcowe i pradoliny. Zagłębienia i rynny zajmują często jeziora i doliny rzeczne. Rzeki przez tysiące lat działalności naniosły żyzne mady i wycięły wielopoziomowe terasy, na których później rozlokowały się główne miejscowości regionu. Granice wysoczyzn mają charakter wyraźnych stopni o deniwelacji dochodzącej do 60 m.

2.1.2. Sieć hydrograficzna

Sieć rzek i strumieni Złotoryjskiego jest bardzo urozmaicona. Główną arterią wodną jest rzeka Drwęca, prawobrzeżny dopływ Wisły. Jej łożysko na dużym odcinku biegnie pradoliną (powstało wcześniej niż sama rzeka). Dolina rzeki w rejonie Złotoryi jest tarasowato wycięta, szeroka i zabagniona. Stare zakola rzeczne tworzą malownicze starorzecza, pokryte roślinnością torfowiskową. Źródła Drwęcy znajdują się w rejonie Dylewskiej Góry. Spadek rzeki wynosi 0,04% pomiędzy Złotoryją a Brodnicą, zaś średni przepływ 20 ml wody/sekundę. Do zlewiska Drwęcy zaliczono 676 cieków stałych i okresowych. W pobliżu miejscowości Bratian na północ od N. M. L. uchodzi największy dopływ Drwęcy, Wel. Rzeka ta spływa z morenowych wysoczyzn, zyskując miejscami charakter rzeki górskiej (spadek pow. 0,15%, przepływ 4,8 ml/s; długość 95,8 km). Posiada liczne odcinki z kamienistym dnem, odwadnia wiele jezior i mokradeł. Dopływy Welu (Katlewka, i Prątniczka) również mają charakter strumieni górskich, osiągając spadek do 0,60%. Na terenie samego już Złotoryido Drwęcy wpada niewielki ciek Groblica (długość 10 km długości, szerokość 1-2 m). Pozostałe rzeki powiatu to: wpadająca do Wisły Osa, biorąca początek w jeziorze Perkun, Młynówka, Skarlanka, Radomka, Czerwonka (Struga Krzemieniecka), Struga Rynek, Mroczanka, Laka (Kakaj), Babka, Gać i Kanał Łąkorek. Do ciekawych hydrologicznie obiektów należą źródła, których najwięcej znajduje się w rejonie uroczyska "Piekiełko" i w dolinie rzeki Wel. Nieodłącznym elementem krajobrazu Złotoryjskiego są jeziora polodowcowe, z których największym jest jez. Wielkie Partęczyny (pow. 338 ha, głębokość maksymalna 28 m) o ciekawej linii brzegowej, z wyspą Wieka Syberia o pow. 0,4 ha (rezerwat przyrody) i drugą mniejszą; jez. Skarlińskie (pow. 294 ha, głębokość śr. 7,5 m, głębokość maks. 15 m), leżące 4 km od Nowego Miasta, zasilane wodami rzeczki Skarlani i źródłami; jez. Łąkorz (Łąkorek, 168 ha); jez. Radomno (110,6 ha); jez. Rynek (Kiełpińskie, 80 ha). Przeważają jednak małe zbiorniki (np. jez. Trupel (Szwarcenowo), jez. Karaś, jez. Głowińskie; kilkunastohektarowe zbiorniki: jeziora Biedaszek, Gryźliny, Gil, Jakubkowo, Kutel, Rupkowo, Studa, Kociołek, Kakaj, Księże, Tylickie Fabryczne, Tylickie Środkowe, Tylickie Górne, Lubek, Moszyska, Dębno Małe, Prątynia (Kamienny Most), Linowiec, Lekarty, Mierzyn, Mierzyńskie, Mozedel, Mroczno, Osetno, Pawłówek, Ostrowite, Piotrowice, Przedsień, Płociczno, Płociczenko, Kuligi, Wielki Staw, Wólka. Większość stanowią zbiorniki eutroficzne. Istotną rolę w sieci hydrograficznej odgrywają obszary bagien i mokradeł, zwłaszcza w dolinie Drwęcy. Ze względu na charakter zarybienia przeważają jeziora typu linowo-szczupakowych (np. Lekarty Kakaj,), leszczowe (Wielkie Partęczyny, Skarlińskie), nieliczne mają najcenniejszy dla rybaków charakter sielawowych (Łąkorz).

2.1.3. Gleby

Gleby powiatu złotoryjskiego powstały na bazie piasków i glin polodowcowych, nieliczne mają charakter żyznych madów rzecznych. Na utworach glacjalnych wytworzyły się typowe dla Polski nizinnej gleby płowe (pseudobielice) i brunatne o umiarkowanej żyzności. Gleby gliniaste są atrakcyjniejsze rolniczo niż piaszczyste lub żwirowe. Gleby najsłabsze zalesiono. Dużą powierzchnię (40%) zajmują gleby dwu najniższych klas bonitacyjnych V i VI. Grunty lepszych klas leżą na obszarze gminy Biskupiec. Wiele gruntów nie nadaje się do celów rolniczych ze względu na umiejscowienie (zabagnienie lub nachylenie). Ze względu na duże nachylenie terenu znaczne obszary gruntu nie nadają się do uprawy rolnej. Wskaźnik przydatności rolniczej gleb powiatu kształtuje się w granicach 43,7 (Grodziczno) do 49,7 (Biskupiec; średnia dla województwa 50,1). Wartość punktowa przestrzeni produkcyjnej wynosi od 55-60 (Grodziczno, Kurzętnik) do 60-65 (Biskupiec, Złotoryja; śr. woj. złotoryjskiego 65,5)

2.2. Przyroda ożywiona
2.2.1. Lasy jako najcenniejsze zbiorowiska roślinne

Urozmaiceniu krajobrazu towarzyszy niezmierna różnorodność szaty roślinnej. Szczególnie wyraźnym akcentem krajobrazu są lasy. Posiadają one najwyższy stopień zróżnicowania gatunkowego, które jak wiadomo jest miernikiem miernik wartości przyrodniczej i krajobrazowej. Jednostką klimaksową rejonu są lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej. Większe obszary leśne ciągną się od około 3-5 km na północ od stolicy powiatu w kierunku Iławy, gdzie łączą się z większymi kompleksami lasów zachodnio mazurskich. Na zachód od miasta (ok. 10 km) rozpoczynają się lasy Pojezierza Brodnickiego. Lesistość powiatu sięga 19,5% i jest niska zarówno w skali kraju (28,5%), jak województwa (29,3%). Lasy prywatne zajmują kilka procent, właścicielem większości lasów jest państwo. W składzie lasów dominuje sosna (ok. 80%), znaczny jest też udział dębu (5,5%). Domieszką jest modrzew europejski. Bory sosnowe przyjmują postać boru świeżego, boru suchego, boru mieszanego świeżego, boru wilgotnego i ich modyfikacji. W lasach mieszanych przeważają drzewa liściaste. Są to np. płaty buczyny z jaworem i klonem. Tereny wilgotne porasta olcha, zaś gatunkiem wszędobylskim jest brzoza (3,7% powierzchni leśnych). Lasy są formacją naturalną dla naszej strefy klimatycznej. Właściwie jedynymi naturalnymi biocenozami nieleśnymi są bagna i torfowiska. Doniosła jest ich funkcja tworzenia mikroklimatu, gospodarcza, kulturowa i estetyczna. Poprzez zatrzymywanie wilgoci stanowią naturalny bufor zapobiegający zarówno podwoziom, jak suszom. Poprawiają jakość rolniczą okolicznych terenów. Są źródłem cennych gatunków drewna, płodów leśnych i zwierzyny.

2.2.2. Charakter geobotaniczny rejonu

Teren powiatu ma pod względem geobotanicznym charakter przejściowy pomiędzy Pomorzem Zachodnim o charakterze bardziej atlantyckim i Pomorzem Mazurskim, nawiązującym do krain północnej części kontynentu (borealnym). Przebiega tędy granica zasięgu takich drzew, jak buk (północno - zachodnia), jawor (północny), jarząb brekinia, cis, paklon. W okolicach Welu zachowały się cenne fragmenty naturalnych fitocenoz o charakterze grądów (buk), brzezin bagiennych, łęgów źródliskowych i mszystych zbiorowisk nisko- i przejściowo torfowiskowych.

2.2.3. Flora

Występuje wiele cennych roślin chronionych, wśród których wyróżniają się paprotniki (widłak jałowcowaty, widłak goździsty, widłak spłaszczony, skrzyp olbrzymi), nagonasienne (cis pospolity), okrytonasienne (pomocnik baldaszkowaty, bażyna czarna, pluskwica europejska, turówka niska, storczyki: listera jajowata i sercowata, lipiennik Loesela, kruszczyk błotny, wyblin jednolistny, kruszczyk szerokolistny, storczyk szerokolistny, s. krwisty, s. Fuchsa, gnieźnik leśny). Ma tu swoje stanowiska wiele gatunków reliktowych, a mianowicie arnika górska i gwiazdnica grubolistna (relikty zlodowaceń). Wiele gatunków należy do rzadkich, jak spotykane w dolinie Welu nerecznica grubolistna, ciemiężyk białokwiatowy, rutewka orlikolistna, dziurawiec skąpolistny, borówka bagienna. Porost brodaczka świadczy o najwyższej jakości powietrza. Większość roślin chronionych reprezentują rośliny zielne. Szczególnie ciekawe są te związane z terenami podmokłymi i torfowiskami niskimi. Przykładem są torfowiska w dolinach rzek i rzeczek, Skarlani, Welu i Drwęcy oraz w bezodpływowych zagłębieniach śródleśnych. Inny charakter roślinności przedstawiają zbiorowiska wodne i szuwarowe. Ciekawostką są biocenozy źródliskowe, częste na brzegach rynien jeziornych; ich skupiskiem jest zwłaszcza dolina rzeki Wel.

2.2.2. Fauna

Pod względem zoogeograficznym rejon zalicza się do krainy południowobałtyckiej. Zwierzęta mogą swobodnie przemieszczać się wzdłuż cieków wodnych, kompleksów leśnych i przez rozległe przestrzenie pastwiskowo - rolnicze. Większość zwierząt tu występujących jest więc charakterystyczna dla obszaru całej Polski. Należy do nich łoś, jeleń szlachetny, daniel, sarna, dzik. Drapieżniki reprezentują lisy, tchórze, jenoty, kuny domowe (kuna kamionka) i leśne, gronostaje, łasice, borsuki. Częsty jest zając szarak. W ostatnim czasie zwiększyła się populacja reintrodukowanego w dolinach rzek bobra. Tamy bobrowe mogą powodować podtopienia gruntów rolnych i pastwisk w dolinach rzek. Zwiększa się też populacja wydry, która może zagrozić rybostanom jezior i rzek. Bardzo ekspansywna jest zbiegła z hodowli norka amerykańska, zagrażająca również rybom i ptactwu wodno-błotnemu. Wśród gryzoni wymienić należy mysz polną, nornicę rudą, polnika, wiewiórkę, karczownika i piżmaka. Około połowa nietoperzy krajowych ma swoich przedstawicieli zwłaszcza w borach (borowiec wielki i mały), lasach i starych budowlach (wieże kościelne, baszty). Godne uwagi są drobne ssaki owadożerne - jeż, kret, ryjówka aksamitna i malutka, nadwodny rzęsorek rzeczek. Świat ptaków to obok pospolitych (kaczki: krzyżówka, czernica, podgorzałka, cyraneczka, cyranka, tracz płaskonos, nurogęś) także rzadziej spotykany gągoł, świstun czy lodówka. Spotyka się gęś gęgawę, białoczelnę i podczas przelotów gęś zbożową. Nad jeziorami występuje kormoran, liczne są mewy (śmieszka, pospolita, żółtonoga). Listę ptactwa wodnego zamykają: brodziec krwawodzioby, rybitwa czarna, łabędź niemy, perkoz, żuraw, zimorodek, sieweczka rzeczna, czajka, bocian biały i czapla siwa. Z ptaków polnych należy wymienić kuropatwy, bażanty (na terenach bardziej przekształconych przez człowieka) i przepiórki (na obszarach o mniejszej ingerencji człowieka). Świat ptaków drapieżnych przedstawia błotniak stawowy, jastrząb gołębiarz, krogulec, myszołów, rybołów, sokół pustułka, kania ruda i czarna; gatunkiem zimującym jest myszołów włochaty. Świat sów reprezentowany jest przez sowę uszatą, pójdźkę, płomykówkę i dużego puszczyka. Leśne ptactwo to przede wszystkim liczne dzięcioły (zielony, czarny, duży i dzięciołek), gil, dziwonia, sikorka bogatka, sosnówka i in. Szczególnie w miastach gnieżdżą się gołębie (sierpówka, grzywacz i turkawka). Są też duże osobliwości ornitofauny, jak kryjący się na polanach leśnych bocian czarny, nad wodami - nur czarnoszyi, pluszcz (strumienie, zwłaszcza o charakterze górskim), orlik krzykliwy, orzeł bielik (dolina Welu i Skarlanki). W dolinach można znaleźć zimorodka. Gromadę gadów licznie reprezentują jaszczurki (zwinka, żyworodna i padalec) i węże (zaskroniec i żmija zygzakowata). Jaszczurki i żmije preferują siedliska odkryte i nasłonecznione, zaskrońce polują na drobne zwierzęta w pobliżu cieków wodnych i rowów. Wszystkie gady i płazy często padając ofiarą samochodów na szosach i drogach polnych. Z płazów należy wymienić żaby (trawna, moczarowa, koncertujące w jeziorach żaby: zielona, jeziorkowa i śmieszka), ropuchy (szara, zielona i paskówka), rzadkiego kumaka nizinnego, grzebiuszkę ziemną, rzekotkę i traszki (zwyczajną i grzebieniastą). Ropuchy trzymają się blisko siedzib ludzkich, często przepędzając zimę w piwnicach. Rzeki Drwęca i Wel mają dobre warunki dla występowania ryb łososiowych (czysta woda i wartki bieg), pstrąga potokowego, troci wędrownej i zagrożonego wymarciem w Polsce łososia. Z rzadkich reprezentantów ichtiofauny wymienić należy lipienia, klenia, głowacza białopłetwego (Cottus gobio), strzeblę potokową (Phoxinus phoxinus), kozę (Cobitis cobitis). Piekielnica (Alburnoides bipunctatus) i minóg strumieniowy (Lampetra planeri) znalazły się w Czerwonej Księdze Zwierząt. Powodem do dumy jest populacja piekielnicy w rzece Wel, należąca do najsilniejszych w kraju. Minóg jest ginącym gatunkiem smoczkoustych, nie należącej do ryb gromady kręgowców, których skrzela mają postać siedmiu okrągłych szczelin; osiąga do 25 cm długości. Niepewne jest natomiast występowanie w tej rzece dalszych gatunków chronionych: głowacza pręgopłetwego (Cottus poecilopus) i śliza (Barbatula barbatula). Obrazu ichtiofauny dopełniają pospolite i chętnie łowione ryby takie jak cierniczek, ciernik, jazgarz, jaź, karaś, karp, kleń, krąp, leszcz, lin, miętus, okoń, sandacz, słonecznica, szczupak, płoć, ukleja, węgorz i wzdręga. Głębsze jeziora znane są z siei i sielawy. Spotyka się różankę (Rhodeus sericeus), będącą pod ścisłą ochroną. W niektórych jeziorach sztucznie zaprowadzono w latach 60. karpia, tołpygę i amura. Liczebność ich nie jest jednak wielka. Z hodowli ucieka nieraz do zbiorników pstrąg tęczowy, co jest zjawiskiem niepożądanym. Czebaczek amurski (Pseudorasbora parva) stwierdzony jest w Prątniczce i jest gatunkiem zawleczonym.

Dobrze poznana jest fauna bezkręgowców. Dotychczas znaleziono około 1800 gatunków motyli, co stanowi ok. 60% ich gatunków polskich. Lepidopterofauna okolic Welu ma charakter quasi-górski. W entomofaunie lasów (zwłaszcza dębin) wyróżnia się okazały jelonek rogacz, rohatyniec nosorożec i kozioróg dębosz. Z mięczaków należy wymienić ślimaki zatoczka gładkiego i przytulika strumieniowego, częste są bezmuszlowe pomrowy. Malakofaunę jezior i spokojnych rzek reprezentują błotniarka stawowa i małże (skójki, szczeżuje i racicznice).

2.2.4. Parki wiejskie

Parki wiejskie są swoistymi, bogatymi na tle otaczających terenów zabudowanych zbiorowiskami zieleni, obfitującymi w gatunki drzew, kwiatów i ptaków. Zimą są schronieniem tych ptaków, które zdecydowały się pozostać, żyjąc "na łasce" dokarmiającego człowieka. Ze zwierząt chronionych są ostoją owadożernych, nietoperzy i gryzoni (wiewiórek). Parki o średniej powierzchni kilku ha posiadają miejscowości Wonna Wielka, Wólka, Wardęgowo, Tymawa, Słupnica, Sędzice, Podlasek Mały, Ostrowie, Osówko, Montowo, Łąkorz, Łąkorek, Linowiec, Kurzętnik, Katlewo, Jagielnik, Jakubkowo, Gwiździny, Grodziczno, Czachówki, Biskupiec, Bielice, Bagno i Babalice. Stare, zabytkowe parki spotkamy w Jakubkowie, Ostrowitem i Sędzicach.

2.3. Ochrona przyrody

Pojęcie ochrony przyrody zawiera w sobie zarówno bierną ochronę jej zasobów przed zniszczeniem (nieingerencję, grodzenie, wystawianie mandatów) jak i czynne działania polegające na reintrodukcji gatunków wytrzebionych, naprawie i wzbogacaniu siedlisk. Do klasycznych form ochrony przyrody należy od końca XIX w. zakładanie obszarów chronionych. W Polsce pojawiły się po odzyskaniu niepodległości w r. 1918. Te współczesne można podzielić na parki (narodowe, krajobrazowe), rezerwaty ścisłe i częściowe, pomniki przyrody, zabytkowe parki wiejskie i miejskie, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt. W roku 1991 zmodernizowano system ochrony przyrody w Polsce, wprowadzając takie formy jak zespół przyrodniczo - krajobrazowy, stanowisko dokumentacyjne i użytek ekologiczny. W powiecie złotoryjskim obszary chronione zajmują 36 012,96 ha (52% powierzchni), z czego na parki krajobrazowe przypada 24% (8 516 ha), na rezerwaty przyrody 1,3% (466,86 ha), OCK 56% (ok. 20 000 ha, po zmniejszeniu z 27 678 ha przez wojewodę w kwietniu 2003 r.), użytki ekologiczne 0,12% (41,2 ha) i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe 0,04% (15,1 ha).

2.3.1. Parki narodowe

Ta forma obejmuje obszary o największej i unikalnej w skali kraju wartości przyrodniczej, o zasadniczo nienaruszone ingerencją człowieka, zatem reprezentatywne dla danej krainy przyrodniczej. W powiecie złotoryjskim nie ma obszarów parkowych, jednak w pobliżu ma niebawem powstać Mazurski Park Narodowy o charakterze przyrodniczym zbliżonym do naszego. Istotnym ograniczeniem w tworzeniu PN jest konieczność ograniczenia działalności gospodarczej i turystycznej, a raczej jej przebudowa, jak też wymóg przeprowadzenia wnikliwych badań biologicznych, hydrologicznych, gleboznawczych itd.

2.3.2. Rezerwaty

Rezerwat jest małoobszarową formą ochrony przyrody ożywionej i/lub nieożywionej. Rezerwat ścisły jest czymś w rodzaju "miniaturki" parku narodowego: na obszarze tym nie wolno przebywać ludziom, ruch turystyczny jest "skanalizowany" i odbywa się np. ścieżkami dydaktycznymi, zabronione jest sytuowanie uciążliwych dla środowiska zakładów i przedsiębiorstw w najbliższej okolicy. Ze względu na mały obszar rezerwat nie zawiera zwykle dużego, urozmaiconego płata roślinności, lecz jakiś jego wycinek, relikt czy element (skałka, las, bagno) cenny przyrodniczo lub naukowo. Istnieją rezerwaty lądowe, wodne, bagienne, torfowiskowe i in. Rezerwat częściowy ustanawiany jest w celu ochrony jednego tylko obiektu, np. form morfologicznych, danego gatunku rośliny czy zwierzęcia. Wstęp człowieka jest możliwy pod warunkiem niebieszczenia wartości obiektów objętych ochroną, przy czym oczywiście nie wolno zrywać, zbierać innych gatunków objętych ochroną w całym kraju. Na obszarze powiatu złotoryjskiego znajdują się następujące rezerwaty przyrody:

- rezerwat florystyczny "Wyspa na jeziorze Wielkie Partęczyny". Fragment grądu niskiego o pow. 0,38 ha, w nim stanowisko rzadkiego storczyka obuwika pospolitego, niestety zanikającego, zapewne z powodu nadmiernego zadrzewienia.

- rezerwat torfowiskowy "Kociołek". Dystroficzne (zanikające) jeziorko leśne o pow. 7,02 ha. Na części jeziora pokrytej torfowiskiem niskim stanowiska roślin chronionych: bagna zwyczajnego, turzycy bagiennej i torfowej, owadożernej rosiczki okrągłolistnej i charakterystycznego dla borów widłaka jałowcowego.

- rezerwat torfowiskowy "Łabędź". Torfowisko przejściowe otaczające jezioro o bardzo pierwotnym charakterze, pow. 13,1 ha. Stanowiska turzycy bagiennej i bagnicy torfowej (jedyne w północnej Polsce)

- rezerwat torfowiskowy "Żurawie Bagno". Torfowisko przejściowe i wysokie, bez tafli wody, pow. 5,84 ha. Licznie występująca rosiczki okrągłolistna i przygiełka biała. Mszar kępkowo-dolinkowy należy do najlepiej wykształconych w regionie. Ostoja żurawi i innych cennych przedstawicieli świata zwierząt

- rezerwat ichtiofaunistyczny "Rzeka Drwęca". Obejmuje cały bieg rzeki wraz z częścią dopływów, w tym rzekę Wel z 5-metrowym pasem przybrzeżnym, pow. 1 248 ha. Chroni unikalne w skali Europy biocenozy, w których bytują rzadkie gatunki ryb, zwłaszcza łososia, certy i troci wędrownej

- rezerwat ornitofaunistyczny "Jezioro Karaś". Akwen o pow. 234,19 ha jest ostoją ptactwa wodno-błotnego. Niedostępny ze względu na grząski teren. Największe rzadkości to hełmiatka, kropiatka, zielonka, wodnik, perkoz rdzawoszyi, świstun, zausznik, bąk, bączek, ptaki drapieżne (kania czarna, błotniak stawowy). Ostoja ma znaczenie międzynarodowe i wpisana jest na listę konwencji RAMSAR 71.

- rezerwat leśny "Bagno Mostki" chroni kompleks torfowiskowy typu przejściowego o pow. 35,18 ha, zawierający niewielki dystroficzny akwen. Dominującym zespołem jest mszar kępkowo-dolinkowy. Występuje z roślin żurawina błotna, wełnianka pochwowata

- rezerwat leśny "Uroczysko Piotrowie". Obejmuje torfowiska porośnięte borem bagiennym, w którym występuje reliktowa bażyna czarna, pow. 47,09 ha. Inne rzadkości florystyczne: turzyca bagienna, wełnianka pochwowatej, fitocenoza jeżogłówki najmniejszej.

- rezerwat leśny "Piekiełko nad Welem", obejmuje 26,19 ha przełomowego odcinka doliny rzeki Wel. Odcinek rzeki ma charakter górski, malowniczy, o głęboko wciętym kamienistym dnie i licznych bystrzach. Roślinność leśna obejmuje ciekawe grądy zboczowe, których niedostępność stwarza dogodne warunki rozwoju liczby gatunkom roślin chronionych. Na kamieniach rzadko spotykany glon - krasnorost Hildenbrandia rivularis. Fauna reofilna (prądolubna) z odpowiadająca tzw. krainie pstrąga, typowe dla takich miejsc ptaki nadwodne (pluszcz, zimorodek).

2.3.3. Pomniki przyrody

Są to pojedyncze obiekty - drzewa, skały, głazy narzutowe, ogrody i parki, o cennej wartości pamiątkowej, przyrodniczej lub naukowej (ze względu na wiek, okazałość). W powiecie naliczono 34 pomniki przyrody. Są wśród nich pojedyncze drzewa w liczbie 16 pojedynczych (4 dęby, 2 buki, 2 lipy, 2 modrzewie, 2 jabłonie płonki, po jednej sośnie, jaworze, klonie srebrzystym, żywotniku zachodnim), skupienia drzew (66 okazałych daglezji na terenie leśnictwa Lipowa Góra - drzewa północnoamerykańskie; aleja 780 sędziwych dębów i innych drzew wzdłuż drogi Piotrowie - Biskupiec), 1 głaz narzutowy. Gmina Nw Miasto Lubawskie posiada 5 pomników przyrody, Grodziczno 3, Kurzętnik 1, pozostałe skupiają się w gminie Biskupiec. Pomnikową lipę i dwa buki w leśnictwie Tylice usunięto ze względu na zły stan.

2.3.4. Parki krajobrazowe

Park krajobrazowy jest to obszar o niższych walorach przyrodniczych, niż park narodowy, objęty jednak ochroną ze względu na naturalny charakter, malowniczość, walory estetyczne i poznawcze. Zabronione są pewne formy gospodarowania (m. in. przemysł), poza tym osadnictwo jest dozwolone, lecz powinno być podporządkowane zachowaniu walorów przyrodniczo - krajobrazowych. Grunty orne są pozostawione do użytkowania, przy czym preferuje się tradycyjne formy rolnictwa (zwł. agroturystykę). Na terenie Złotoryjskiego znajdują się fragmenty dwóch PK:

1) Brodnicki Park Krajobrazowy. Pow. 4336 ha; r. utworzenia 1985; tereny gmin: Biskupiec, Kurzętnik. Siedziba Grzmięca; pow. brodnicki. Znajdują się tu formy rzeźby polodowcowej (moreny, kemy, jeziora rynnowe - Wielkie Partęczyny (324 ha), Łąkorek (162 ha), Głowin (131 ha)). Licznie występują zbiorowiska torfowiskowe, szuwarowe, na- i nadwodne. Atrakcją turystyczną jest szlak kajakowy rzeki Skarlanki. W Łąkorzu znajduje się ciekawy zespół budownictwa wiejskiego, w innych miejscowościach na uwagę zasługują obiekty sakralne.

2) Welski Park Krajobrazowy. Pow. 4180 ha, r. utworzenia 1995, rozszerzony 1996 roku, teren gminy Grodziczno. Siedziba Jeleń, pow. działdowski. Na wysoką wartość przyrodniczo - krajoznawczą parku składają się licznie przebiegające przezeń granic krain florystycznych, faunistycznych, hydro- i geologicznych oraz klimatycznych. W szacie roślinnej zwracają uwagę grądy zboczowe oraz unikatowa w skali krajowej reofilna ichtiofauna rzeki Wel. Duże powierzchnie torfowiskowo - bagienne co prawda nie zachęcają turystów, lecz raczej wykwalifikowanych przyrodników i są dodatkowym atutem parku.

2.3.5. Obszary chronionego krajobrazu (OCK)

Pewne uboższe partie krajobrazu chroni się ze względu na wartość pomocniczą w stosunku do sąsiadujących z nimi obszarów o dużych wartościach, parków narodowych i krajobrazowych, często jako tzw. otulinę. Postępująca degradacja sąsiedztwa parków i rezerwatów doprowadziłaby w końcu do zubożenia ich samych, z drugiej strony należy wyznaczyć miejsca dla intensywniejszej działalności gospodarczej, skoro "wyrzuca się" ją z obszarów parkowych. OCK chronią więc naturalne banki nasion roślin, jakimi są zbiorowiska leśne, łąkowe, pastwiskowe itp., korytarze ekologiczne, którymi zwierzyna może się swobodnie przemieszczać, odbywać gody lub poszukiwać pożywienia. Stanowią niecałe 40% powiatu i z reguły są dobrym miejscem dla zrównoważonej agroturystyki.

OCK Doliny Dolnej Drwęcy: zajmuje 17 472,4 ha, w pow. złotoryjskim obejmuje część gmin Złotoryja, Kurzętnik i gm. miejskiej Złotoryja. Na tym terenie znajdują się klasyczna formy pradolinne, w tym rozwinięty system wielopoziomowych terasów. Strefy zboczowe wykazują silne urzeźbienie. Drwęca malowniczo meandruje po szerokim dnie pradoliny, która rozszerza się do kilku kilometrów. Wskutek głębokiego wcięcia pradoliny mniejsze dopływy wpadają doń z dość dużej wysokości, przyjmując charakter quasi-górski. Obszar obejmuje jedno większe jezioro Radomno.

OCK Doliny Rzeki Wel: zajmuje 5 254,1 ha, w pow. złotoryjski obejmuje obszary gmin Złotoryja i Grodziczno. Wyróżnia go Charakterystyczna rzeźba polodowcowa z dużą zmiennością form krajobrazu. Występują tu też obszary torfowiskowo-bagienne, a na nich ciekawa fauna i flora. Rzeka Wel stanowi jakby oś OCK. Posiada kilka odcinków o charakterze górskim. Stanowi atrakcyjny szlak wodny, a jej obrzeże - ważny korytarz ekologiczny.

Buchnowski OCK: zajmuje 196,5 ha, w pow. złotoryjskim obejmuje obszary gminy Grodziczno. Znajduje się tu kompleks leśny i obrzeże jez. Grądy.

Skarliński OCK zajmuje 6 349 ha, w pow. złotoryjskim obejmuje obszary gmin Złotoryja i Biskupiec. Stanowi go cenny, rozległy kompleks leśny z jeziorem Skarlińskie i jego północnym rynnowym przedłużeniem. Walory krajobrazowe predestynują ten obszar do rozwoju rekreacji.

2.3.6. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

Zespoły takie wyznacza się dla ochrony wartości estetyczno kulturowych pewnych partii krajobrazu, zwłaszcza tzw. krajobrazu kulturowego. Taką formę ochrony w pow. złotoryjskim przeznaczono dla lasu "Oz Tymawski" (oz polodowcowy o powierzchni 13,75 ha) i "Las Słupnicki" (pow. 1,37 ha), obydwa ustanowione w 1998 r.

2.3.7. Użytki ekologiczne

146 miejsc w powiecie złotoryjskim zakwalifikowanych zostało jako użytki ekologiczne. Są to podobnie jak OCK obszary o znaczeniu pomocniczym (służebnym) w stosunku do cenniejszych przyrodniczo rejonów, z reguły o małej powierzchni. Mogą to być np. wodopoje zwierząt, zagajniki, zadrzewienia śródpolne, oczka wodne. Z racji na otoczenie przez antropomorficzne formy krajobrazowe (pola uprawne, drogi) zasługują na tym większą ochronę i utrzymanie w czystości i porządku. Żyjące w nich organizmy stanowią fragment puli genowej gatunków, które decydują o wartości przyrodniczej PK, PN i rezerwatów. W Złotoryjskiem są to głównie odosobnione powierzchnie lasów i torfowisk, w większości skupione w gminie Biskupiec.

2.3.8. Inne formy ochrony przyrody

Poza krajowym systemem form ochrony przyrody fragmenty powiatu weszły w skład globalnej sieci ekologicznej NATURA 2000 (w zgodzie z Dyrektywą Ptasią oraz Dyrektywą Siedliskową). Sieć jest dopiero wdrażana w poszczególnych krajach Unii Europejskiej. Wiąże się z tym konieczność ustalenia określonego statusu ochronnego wskazanych cennych przyrodniczo obszarów. Dyrektywy obejmują wymóg integracji zagospodarowania ochronnego z turystycznym i gospodarczym w myśl prospołecznej koncepcji ochrony bioróżnorodności, przy czym wymagane jest zwiększenie obszarów zalesień i utrwalenie naturalnych ostoi zwierząt. Jest to tzw. prospołeczna koncepcja ochrony różnorodności przyrodniczej. Na dziś dzień wdrożenie systemu NATURA 2000 przewidziane jest dla dolin rzek: Drwęcy (w granicach rezerwatu), Wel, Bałwanki, jez. Fabrycznego (w sumie stanowią Obszar Specjalnej Ochrony Rzeka Drwęca), rzeki Wel na obszarze Welskiego PK (Obszar SO Zakole Rzeki Wel) oraz teren Brodnickiego PK (Obszar SO Pojezierze Brodnickie).

Obszar funkcjonalny Zielone Płuca Polski utworzony został w celu promowania zrównoważonego ekorozwoju i zrównoważenia struktury gospodarczej celem zachowania wysokich standardów środowiska przyrodniczego. Całość powiatu złotoryjskiego wchodzi w skład ZPP.

Do dobrych "znaków czasu" należy ostatnio postrzeganie krajobrazu jako ogólnospołecznego, narodowego i ponadnarodowego dobra. Jako taki powinien on podlegać stosownej, wystarczającej do pełnienia przezeń funkcji społecznej ochronie. Przykłady nieumiejętnego gospodarowania krajobrazem w powojennym 50-leciu można mnożyć. Większy smutek budzą przykłady lekceważenia wspólnego, społecznego dobra i arogancji wobec wartości estetycznych, jakie znamionują okres postkomunistyczny. Ta nazwa zawiera nawiązanie do poprzedniej epoki ochrony przyrody i niestety nie jest to nawiązanie przypadkowe, gdyż dzisiejsze przypadki są najczęściej kontynuacją błędów masowo popełnianych wówczas. Trywialnym przykładem jest bezplanowa zabudowa, lekceważenie przy projektowaniu budynków tradycji lokalnej i naturalnych uwarunkowań rodzimego krajobrazu, klimatu i walorów przyrodniczych. Daje się we znaki utrata kontroli państwa nad zasobami przyrodniczymi, zwłaszcza wodnymi. W dalszym ciągu obecne są problemy z całościowym spojrzeniem na szatę przyrodnicza, powiązaniem różnych form jej ochrony w całość służącą jednemu celowi, planowaniem przestrzennym na szczeblu gminy, zachowywaniem korytarzy ekologicznych. Oczekuje na rozwiązanie problem słabej kontroli wójtów nad usuwaniem drzew. Na szczęście zwiększa się udział lasów i zakrzewień w krajobrazie.

2.3.10. Obiekty zasługujące na objęcie ochroną prawną.

Jakkolwiek ustawa o ochronie przyrody w jej obecnym brzmieniu nie przewiduje takich form ochrony, warto jednak zastanowić się nad sensem ich wprowadzenia. Mowa o obiektach zasługujących bezsprzecznie na ochronę, lecz formalnie w żaden sposób nie chronionych. Potrzeba ta wynika z troski o zachowanie równowagi ekologicznej i chęci przekazania przyszłym pokoleniom bogatego dziedzictwa przyrodniczego. Ochrona przyrody nie może opierać się na ślepym przestrzeganiu prawa. Przyroda wymaga troskliwego i opiekuńczego spojrzenia i należy dążyć do ciągłego usprawnienia jaj ochrony oraz wypełniania zauważonych luk. Być może wiele z obiektów dziś niechronionych zostanie w przyszłości poddanych ochronie. Przenieśmy się na chwile w okolice Piekiełka nad Welem. Znajdziemy się wśród cennej szaty roślinnej o zbliżonej do naturalnej postaci, bogatej w rzadkie i chronione gatunki. Napotkamy być może takie gatunki zwierząt, które preferują dziewicze ostoje dzikiej przyrody: bociana czarnego, orlika krzykliwego, lub niezamącone wpływami cywilizacji rzeki: głowacza pręgopłetwego, piekielnicę, kozę albo prawdziwy unikat, minoga strumieniowego. Rzeka Wel powita nas reofilną (prądolubną) fauną, z pstrągiem potokowym, trocią wędrowną, lipieniem. Te właśnie miejsca domagają się wprowadzenia gospodarki analogicznej, jak na rezerwatowym odcinku Pasłęki, to znaczy z dopuszczeniem połowów wędkarskich z wprowadzonym limitem wędkujących, zaostrzoną kontrolą i ewidencją połowów.

2.3.11. Ochrona lasów

"Nie było nas, był las, nie będzie nas, będzie las". W tym starym przysłowiu streszcza się wiekowa prawda o wzajemnej relacji człowieka i lasu, której nasi przodkowie na tych terenach uczyli się od wieków i szacunek do lasu powinni mieć we krwi. Współczesne zasady ochrony lasu określone są ustawą o lasach z dnia 28 września 1991 r. Przewiduje się gospodarkę leśną z poszanowaniem następujących zasad: (1) powszechnej ochrony lasów, (2) trwałości utrzymania lasów, (3) ciągłości i zrównoważonego korzystania z wszystkich funkcji lasu, (4) powiększania zasobów leśnych. Właściciele lasów zobowiązani są do podtrzymywania stanu ekologicznej równowagi w zespołach leśnych, jak też utrzymywania ich naturalnej odporności na ataki szkodników i inne czynniki degradujące. Powinni osiągać te cele poprzez: (i) systematyczne zabiegi profilaktyczne i ochronne, zapobiegające powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożarów, (ii) wykrywanie i wygaszanie pojawiających się ognisk nadmiernego rozplemu szkodników zwierzęcych i roślinnych.

3. OBECNY STAN I ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA
3.1. Wody powierzchniowe

Zasoby wodne dzielimy na atmosferyczne, powierzchniowe (bieżące i stojące) i podziemne (podskórne i głębinowe). Co do wód powierzchniowych, największy niepokój budzi zanieczyszczenie Drwęcy i innych większych rzek. Według najnowszych badań wzrost poziomu zanieczyszczenia został zahamowany, jednak ich poziom utrzymuje się. Szczególnie wiele uwagi poświęca się ochronie wód Drwęcy. Wynika to zarówno ze względów praktycznych (zaopatrzenie w wodę pitną Inowrocławia i Torunia), jak i unikatowych w skali kraju walorów przyrodniczych. Znajduje się tu największy w Polsce rezerwat ichtiologiczny, stworzony w celu ochrony ryb łososiowatych. Jako jedna z tzw. osi ekologicznych Polski rzeka znalazła się także w Obszarze Chronionego Krajobrazu. Rejon Drwęcy, o bardzo malowniczym krajobrazie, rokuje wielkie nadzieje jako teren przyszłej gospodarki turystycznej. Prowadzone już od lat 70. badania skupiają się zarówno na ocenach bieżących jakości wód, jak i długofalowej gospodarce wodno - ściekowej i wpływie realizowanych i planowanych inwestycji ekologicznych. Drwęca i jej 6 ważniejszych dopływów (w powiecie złotoryjskim Wel) od 1991 r. włączona jest w system ogólnopolskiego monitoringu jakości wód. Stanowiska pomiarowo-kontrolne, jak też częstotliwość prób oraz dobór analizowanych wskaźników są zmieniane w sposób planowy. Wśród analizowanych wskaźników najgorsza sytuacja jest z zanieczyszczeniami biogennymi. Przykładowo zawartość ogólna fosforu utrzymuje się na pograniczu III klasy i n.o.n. (=nie odpowiadającej normom, pozaklasowo). Ma to wpływ na ostateczną klasyfikację fizykochemiczną, w której klasa czystości wyznaczana jest ostatecznie przez wskaźnik o najbardziej niekorzystnych wartościach. W podobny sposób kształtuje się zawartość azotynów w wodach. Zanieczyszczenia organiczne (wskaźniki tlenowe) są stosunkowo nieznaczne, spełniając na ogół normy klasy I. Jedynie na stanowisku w miejscowości Bratian przed ujściem rzeki Welu parametr spada do wartości właściwym klasie III. Zanieczyszczenia fizyczne mieszczą się w zakresie norm dla klasy I. Gorzej jest z zanieczyszczeniami bakteriologicznymi (sanitarnymi), które obecnie odpowiadają klasie III, choć dostrzega się systematyczną poprawę. Zanieczyszczenie wód chlorofilem a świadczy o stopniu rozwoju fitoplanktonu. Oscyluje ono na pograniczu II i III klasy. Stężenie tzw. zanieczyszczeń specyficznych (pestycydów, metali ciężkich) znajduje się w zakresie obowiązujących norm.

Pod względem źródeł pochodzenia zanieczyszczenia Drwęcy możemy podzielić na: (I) powierzchniowy spływ nawozów z pól uprawnych, wynoszący 60% ładunku zanieczyszczeń, (II) zanieczyszczenia miejskie oraz (III) niezinwentaryzowane punktowe źródła nieczystości komunalnych i bytowo - gospodarczych. Przyczyną istnienia zanieczyszczeń pierwszej grupy jest niski poziom wiedzy mieszkańców o zasadach racjonalnego i zgodnego z prawem równowagi ekologicznej nawożenia użytków rolnych, co jakże często sprowadza się po prostu do niestosowania się do zaleceń producenta, uwidocznionych na każdym opakowaniu nawozu. Kto samo odnosi się do oprysków. Niestety nie istnieją dotąd specjalne strefy ochronne, z którymi wiązałoby się nakładanie ograniczeń na grunty sąsiadujące bezpośrednio z wodami lub grunty o określonej konfiguracji względem wód. Sytuację pogarsza obraz źle wprowadzonej w latach 60. melioracji i regulacji drobnych cieków. Pochodzenie ścieków drugiej grupy jest oczywiste. Jedynym środkiem zaradczym wydaje się wprowadzenie skuteczniejszych oczyszczalni, ponadto rozrost miast zwiększać będzie zapotrzebowanie na czystą wodę. Obecnie intensywne wodociągowanie ma duży wpływ na czystość Drwęcy, ale paradoksalnie nie czyni się inwestycji kanalizacyjnych. Optymizm budzi fakt, że miasta w dorzeczu Drwęcy mają już mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków. Powstają coraz liczniej oczyszczalnie dla poszczególnych gmin i małe oczyszczalnie przyzagrodowe. Niestety duży niepokój budzi nadal niski poziom sanitarny wsi i osiedli i świadomość zagrożeń z tym związanych. Ścieki o niezewidencjonowanym pochodzeniu często związane są z uprawianiem turystyki w rejonie. Nakładanie wysokich mandatów w razie stwierdzenia łamania prawa ekologicznego byłoby najbardziej dotkliwym narzędziem presji wobec zarówno turystów, jak i małych gospodarstw. Większego wpływu na stan wód Drwęcy nie mają ścieki z zakładów przemysłowych. Spośród wykrytych źródeł punktowych emisji ścieków najwięcej zlokalizowano dotąd w rejonie Złotoryi (7) i Kurzętnika (6). Niewątpliwie na stan jakości wód wpływ ma niekorzystna dla samooczyszczania wód gruntowych struktura użytkowania terenu, szczególnie bardzo niski wskaźnik lesistości.

Podsumowując, jakość wód Drwęcy zmienia się powoli, choć wyraźnie na korzyść od kilku lat. Jak się wydaje, nie pozostaje to bez związku z trwającym wdrażaniem programu budowy oczyszczalnie ścieków dla dorzecza. Należy zintensyfikować porządkowanie gospodarki wodno-ściekowej, które przynosi mierzalne efekty. Największym obecnie problemem są utrzymujące się od lat na wysokim poziomie zawartości tzw. fosforu całkowitego. Znacznie wpływa to na jakość wody, faunę i florę, upośledzając rozwój turystyki i rekreacji szczególnie w dolnym przyujściowym odcinku rzeki. Główną przyczyną jest brak trzeciego stopnia oczyszczania.

Inne rzeki powiatu również nie wypadają dobrze w statystykach. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska - Delegatura w Elblągu przeprowadził ostatnio badania praktycznie wszystkich rzek w rejonie. Ich wyniki skłaniają do bicia na alarm: wody tych rzek praktycznie nie prowadzą wód odpowiadających normom. Przesądzające dla diagnozy okazały się pomiary wskaźników fizykochemicznych, głównie zawartości związków azotu i fosforu, wskazując na spływ powierzchniowy jako zasadniczą przyczynę takiego stanu cieków. Najgorzej w badaniach wypada rzeka Radomka. Nie lepiej jest z wodą Osy, gdzie dodatkowo na pozaklasową ocenę wpłynęło przekroczenie miana coli. Jest to wartość rozcieńczenia badanej wody czystą wodą, przy którym jeszcze stwierdza się w próbce obecność pałeczki Escherichia coli. Przekroczona wartość miana coli świadczy o skażeniu ściekami bytowymi, zaś użytkowanie wody może grozić zatruciami i chorobami antropogennymi (np. pasożyty, bakteriozy).

Jeziora powiatu złotoryjskiego znajdują się w dużo lepszej sytuacji niż cieki. Spośród objętych monitoringiem większość zaliczono do II klasy czystości. Są to np. jeziora Głowińskie, Skarlińskie, Łąkorek i Kiełpińskie. Wody pozaklasowe mają jeziora Ostrowite i Radomno. Degradacji do klasy III uległo niegdyś czyste jezioro Wielkie Partęczyny. Przyczyna tkwi w braku uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej oraz wystawieniu jeziora na intensywną eksploatację turystyczną. Słowa krytyki należą się całości gospodarki wodno-ściekowej w rejonie. Niczego nie poprawiła podjęta modernizacja istniejących oczyszczalni, jak też rozbudowa sieci kanalizacyjnej. Z szamb korzysta w dalszym ciągu większa część gospodarstw, zaś przydomowe oczyszczalnie ścieków, choć tanie i niewymagające praktycznie konserwacji poza niezbędnym minimum, pozostają nadal ekologiczną ciekawostką.

Informacje dotyczące oczyszczalni ścieków, jakimi dysponuje powiat złotoryjski, zebrano w tabeli 1.

Miejscowość

Rodzaj

Średnia zdolność oczyszczania m3/dobę

Przepustowość bieżąca m3/dobę

Uwagi

Złotoryja

mechaniczno - biologiczna

1500

600

Plany zwiększenia przepustowości

do 3450 m3/d

i modernizacji

Kurzętnik

mechaniczno - biologiczna

444

222

-

Biskupiec

mechaniczno - biologiczna

900

675

-

Bagno gm. Złotoryja

mechaniczno - biologiczna

141,6

56,6

-

Ostrowite gm. Biskupiec

przy zakładach "Ostrovita", przerwa w eksploatacji

Pustki gm. Złotoryja

przy Klinice Profilaktyki i Rehabilitacji

Tabela 1. Parametry oczyszczalni ścieków powiatu złotoryjskiego.

Poza powyższymi istnieje również 5 oczyszczalni przydomowych w miejscowościach Osetno, Radomno, Skarlin, Tereszewo i Wonna. W planach jest kolejna oczyszczalnia ścieków komunalnych w miejscowości Mszanów. Na podobną inwestycję czeka gmina Grodziczno.

3.2. Świat roślin i zwierząt

Pomimo starań ekologów notuje się znaczne pogorszenie warunków bytowania wielu gatunków rzadkich, chronionych i zagrożonych, skutkiem czego jest spadek wskaźnik bioróżnorodności. Jak wiadomo, właśnie ten wskaźnik informuje o istnieniu zagrożenia równowagi ekologicznej większych obszarów (państw, biomów) lub jego braku.

Najjaskrawszym przykładem negatywnych zmian w tym względzie są degeneracyjne przeobrażenia ichtiofauny Złotoryjskiego na przestrzeni minionych kilkudziesięciu lat. Rzeki Drwęca i Wel posiadają unikatowe dla niżu warunki rozwoju fauny reofilnej. W rzekach tych spotyka się zgrupowania ginących gatunków reofilnych. Jeszcze w końcu lat 50. rzeka Wel posiadała znakomite warunki dla rozwoju populacji brzany, minoga strumieniowego, piekielnicy, pstrąga, strzebli potokowej, śliza i troci wędrownej. Badania przeprowadzone przed pięćdziesięcioma laty wykazują bardzo znaczną liczebność tych właśnie gatunków. Środkowy bieg rzeki Wel wolny był jeszcze od zabudowy hydrotechnicznej tworzącej dziś system tzw. Małych Elektrowni Wodnych (MEW) w Kaczku (zbud. 1995), Kurojadach i Trzcinie (zbud. 1996). Jedyną barierą był wówczas młyn w Lorkach, piętrzący wodę na wysokość 1 metra, co pozwalało rybom na w miarę swobodną migrację. Odcinek rzeki zupełnie wolny od barier hydrotechnicznych miał długość aż 20 km. W 1992 uruchomiono małą elektrownię przy młynie w Lorkach, podnosząc tym znacznie poziom wody. Cofka spiętrzenia małej elektrowni w Trzcinie, postawionej w 1996 r. w centrum jednego z głównych obszarów tarliskowych ryb łososiowatych na rzece Wel, zniszczyła około 2 km tych tarlisk. Zdecydowanie spada wartość rzek jako siedlisk ryb, z których niegdyś słynęły. Do liczby negatywnych efektów intensywnej eksploatacji cieków w celach energetycznych oraz podzielenia ich spiętrzeniami na fragmenty dołączyć należy: zwiększenie się wahań przepływów, sedymentację w obrębie zbiorników zaporowych, wzrost eutrofizacji, zwiększenie średnich temperatur wody (z powodu spowolnienia prądu, niezrównoważonego zwiększeniem głębokości). Wszystko to pogarsza warunki bytowania i rozrodu wielu ryb. Przykładem jest wpływ wahań poziomu wody podczas tarła na rozród głowacza, zaś nadmiernej eutrofizacji na liczebność populacji miętusa, strzebli i śliza. Stosowane w celu złagodzenia szkodliwego wpływu na migrujące ryby urządzenia udrażniające, do których należą głównie przepławki, są w rzeczywistości jedynie półśrodkami i problemu bynajmniej nie usuwają. Dowodem na to są negatywne zmiany w populacjach ryb. Z całą pewnością nie powinno się wysuwać faktu ich budowy jako argumentu za dalszą budową urządzeń hydrotechnicznych. Działanie tych pomocniczych urządzeń względem ryb odznacza się jednostronnością. Znane są obserwacje ryb wykonujących wysokie skoki powietrzne w próbach sforsowania stopni wodnych; bywa, że spadając na mieliznę lub kamienie, giną. Przepławki (pionowe sztolnie wewnątrz konstrukcji zaporowych) umożliwiają do pewnego stopnia wędrówkę pod prąd na tarliska, to znaczy o ile jest prąd, który przywabia ryby o tym typie biologii godów, jest dostatecznie silny, by wskazać im miejsce przeprawy. Ryby podejmujące wędrówkę do morza są z kolei zupełnie bezsilne i znajdują przepławki jedynie przypadkiem (np. smolty). Trafiają m.in. do komór turbinowych elektrowni. Badania wykazały, że 46% ryb przechodzących przez takie komory ma obrażenia ciała nie dające szans przeżycia, przy czym jest ona jeszcze większa u ryb dużych lub długich jak np. węgorze. Te ostatnie co roku podejmują wędrówkę na tarliska, które znajdują się w rejonie Wysp Bahama i Bermudów u wybrzeży Ameryki, zatem nawet drobne uszkodzenia ciała może krytycznie obniżyć ich żywotność podczas długiej drogi. Młode węgorze wracają pod prąd do rzek rodzimych lub sąsiednich cieków. W pewnych wypadkach śmiertelność węgorzy podczas pokonywania barier hydrotechnicznych z prądem wynosi nawet 100%. Nowszy typ konstrukcji turbin Kaplana uważa się za bardziej przyjazny dla ryb, niż starsze, jak np. Francisa. Większość elektrowni na rzece Wel posiada turbiny pierwszego typu. Jeżeli jednak nawet procent wyrządzanych strat by się zmniejszył, i tak niebezpieczeństwo kryje się w sekwencyjnym usytuowaniu kilku barier na tej samej rzece. Mogą one nie tylko pogłębiać obrażenia poniesione przez te same osobniki, ale ponadto zachodzi efekt iloczynu prawdopodobieństw. Jeżeli dany typ turbin pozostawiałby przy życiu 80% przepływających ryb (0,8) to trzy elektrownie już tylko (0,8)3 = 0,512 czyli 51,2% wszystkich ryb, cztery - (0,8)4 czyli 41% itd. Cztery zapory są zlokalizowane poniżej głównych miejsc tarliskowych Trzcin - Chełsty i poważnie ograniczają spływ łososi, smoltów i troci.

Bardzo niekorzystną zmianą w środowisku okazała się lokalizacja młyna wodnego w widłach rzeki Wel w Lorkach. Pobierał on wodę z głównego koryta rzeki, a następnie zrzucała ją do rzeczki Bałwanki, która jest lewą odnogą głównego koryta. Kiedy przy młynie uruchomiono elektrownie wodną, wzrosła liczba wody przerzucanej do Bałwanki nawet do 100% przepływu. Koryto główne zaczęło cierpieć poważne niedobory wody. Praktycznie jedyną drogą migracji ryb stała się Bałwanka. Nowy jaz na Bałwance jest wyższy od starego o jeden metr, co oczywiście znacznie pogarsza jego drożność dla migrujących ryb. Ciek Bałwanka zapewnia rybom gorsze ogólne warunki bytowania, raz ze względu na to, że posiada prywatnego właściciela, po drugie ze względu na obecność na nim zbiornika wody stojącej. Jest nim jezioro Fabryczne, również użytkowane przez osobę prywatną, co jest swoją drogą sprzeczne z polskim prawem. Prawo zabrania użytkowania zbiorników wody płynącej, lecz nie stojącej przez osoby fizyczne, czyniąc z nich własność Skarbu Państwa bez możliwości obrotu cywilnoprawnego. Jeziorko znajdujące się na ważnym szlaku migracyjnym ryb łososiowatych i innych, jakim jest Wel, powinno być uznane w majestacie prawa i w celu ochrony bioróżnorodności za fragment cieku. Co więcej, podczas ciągu troci szlak jest całkowicie przegradzany i ma miejsce odłów migrujących ryb. Sytuacje ta jest jaskrawym przykładem konieczności postawienia w aktach prawnych dobra przyrody ponad cząstkowymi interesami, nawet gdyby połów ryb miał przynosić duże korzyści finansowe. W górę rzeki Wel docierają wskutek połowu pojedyncze osobniki troci. Ten problem stanowi z pewnością istotne zagrożenie dla występowania łososia i troci wędrownej w pięknej rzece Wel.

4. KIERUNKI I PERSPEKTYWY OCHRONY ZASOBÓW PRZYRODY
4.1. Ochrona krajobrazu

Cele zróżnicowanych form ochrony krajobrazu można sprowadzić do kilku sprecyzowanych ściśle kwestii: (1) powstrzymania dzikiego, niezgodnego z prawem budownictwa letniskowego oraz nadmiernej antropopresji i urbanizacji na obrzeżach jezior, (2) ochrony powierzchni terenu przed drastycznymi i nieodwracalnymi przekształceniami związanymi z prowadzeniem górnictwo odkrywkowego oraz budownictwa różnego typu, (3) zalesiania zlewni jezior, terenów, na których stwierdza się wody podziemne oraz brzegów jezior i rzek, (4) szerokiego i rzetelnego uwzględnianie walorów krajobrazu w planowaniu przestrzennym z uwzględnieniem miejscowej tradycji, racjonalności i minimum estetyki projektów, (5) ochrony stref naturalnej retencji, zadrzewień śródpolnych i innych użytków ekologicznych, (6) zwiększania udziału gruntów o trwałej pokrywie roślinnej innych niż lasy, (7) dbałości o prowadzenie inwestycji w sposób nieszkodliwy i przyjazny dla krajobrazu, (8) nie wydawania zgody na lokalizację masztów telefonii komórkowej w miejscach o uznanych walorach widokowych, estetycznych, historycznych itd., zaś na pozostałym terenie - wydawania zgody na lokalizację takowych na istniejących konstrukcjach masztowych, (9) egzekwowania przestrzegania zasad gospodarowania właściwych dla terenach objętych ochroną krajobrazu na tych terenach, (10) harmonizowania zabudowy wiejskiej i miejskiej z krajobrazem, (11) prowadzenia monitoringu wpływu zmian krajobrazu na bioróżnorodność, (12) utrwalania charakterystycznych cech krajobrazu kulturowego. Przykładem pozytywnej współegzystencji działań zmierzających do ochrony przyrody i krajobrazu kulturowego jest np. propagowanie opieki nad gniazdami bocianów i niedopuszczanie do ich niszczenia z jakich bądź względów lub otaczanie opieką skarp z koloniami gniazd jaskółek brzegówek.

4.2. Ochrona przyrody

Z przykrością trzeba stwierdzić, że w ostatnim czasie stwierdzić można duże pogorszenie stanu przyrody w obrębie istniejących form jej ochrony. Tymczasem zachowanie jak najpiękniejszej przyrody jest nie tylko nakazem prawa, ale i czystego rozsądku. Rejony atrakcyjne przyrodniczo powinny zatrudniać biologów i specjalistów od ochrony środowiska tak, jak duże elektrownie mechaników i techników. Do szczegółowych postulatów w tym względzie dla naszego regionu należy: (i) upowszechnienie uwzględniania wymogów ochrony przyrody i zachowania różnorodności biologicznej w lokalnych planach gospodarki przestrzennej, (ii) opracowanie i zredagowanie planów ochrony przyrody dla (a) Welskiego Parku Krajobrazowego, (b) rezerwatów przyrody; (iii) zwiększenie funduszy przeznaczanych na ochronę przyrody według dobrze przemyślanych planów ochrony; (iv) usprawnienie systemu administracji i nadzoru ochrony przyrody, także w pod względem rodzaju i liczby przeprowadzanych badań naukowych, (v) popularyzacja ochrony przyrody w szkołach, ośrodkach gminnych i ośrodkach kultury i edukacja ekologiczna w szkołach wszystkich szczebli, (vi) zastąpienie działań doraźnych i oderwanych działaniami o charakterze przemyślanego planu ochrony i profilaktyki ochrony, (vii) coraz lepszą znajomość powiązań pomiędzy elementami biocenoz i ekosystemów na omawianym terenie, (viii) czynne zwiększanie różnorodności przyrodniczej w zakresie właściwym dla gospodarki leśnej i łowieckiej, (ix) objęcie różnymi formami ochrony obszarów i obiektów cennych przyrodniczo, szczególnie narażonych na szybką degradację niewielkich obszarowo płatów naturalnej przyrody, jak np. torfowiska, oczka wodne, bagna, (x) powiększenie istniejących rezerwatów i użytków ekologicznych (na przykład rozciągnięcie ochrony rezerwatowej na południowy brzeg jeziora Skarlińskiego), (xi) podniesienie restrykcyjności i rangi ochronnej wybranych obiektów, (xii) zapewnienie pełnej ochrony korytarzom ekologicznym, połączeń leśnych pomiędzy zbiornikami wodnymi, drożności cieków, budowę przejść pod szosami, ograniczenie prędkości na odcinkach dróg, (xiii) doprowadzenie do skutku realizacji programów zadrzewiania, (xiv) czynna ochrona i restytucja gatunków zwierząt i roślin, (xv) stosowanie zabiegów czynnej ochrony, jak wypasanie i koszenie w stosunku do pewnych zbiorowisk łąkowych, (xvi) kontynuacja wdrażania systemu "Natura 2000", w ramach czego (a) utworzenie w myśl Dyrektywy Siedliskowej Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO) i (b) w zgodzie z Dyrektywą Ptasią Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO), (xvii) ekstensywne wykorzystanie łąk w celu ochrony terenów rolniczych w myśl programów rolno-środowiskowych, (xviii) dbałość o właściwe oznakowanie pomników przyrody, granic rezerwatów, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, również zaznajamianie społeczeństwa z ograniczeniami obowiązującymi na ich terenie, (xix) wytyczanie ścieżek dydaktycznych, opracowanie tablic informacyjnych, opisów na ścieżkach, publikacji drukowanych i internetowych, (xx) nawiązanie porozumienia z lokalną i krajową prasą w celu uwrażliwiania społeczeństwa na wartości przyrodnicze regionu jak i szeroko pojętej propagandy i reklamy, (xxi) działania mające na celu modulację presji form rekreacji i turystyki do możliwości środowiska i wymogów prawnych, np. przez wprowadzenie systemu opłat i biletów oraz systemu wydawania przepustek i pozwoleń na wybrane formy eksploatacji turystycznej, (xxii) uregulowanie zasad użytkowania rzek i jezior przez jachty, łodzie, kajaki i inne jednostki pływające, w tym podtrzymanie zakazu użytkowania jednostek z silnikami spalinowymi na akwenach o znacznych walorach rekreacyjnych (stref ciszy), (xxiii) regulacja liczebności populacji gatunków uciążliwych dla środowiska i introdukowanych, jak rak pręgowany, kormoran czarny, bóbr, norka amerykańska w zależności od pojemności siedlisk i reakcji innych populacji dzikich zwierząt oraz w zagrożenia szkodami dla gospodarki rolnej, rybackiej lub łowieckiej.

4.3. Ochrona lasów

Niska lesistość powiatu złotoryjskiego nie jest swoistym rysem cechą przyrodniczym ani kulturowym, lecz poważnym problemem. Zalesianie jest głównym celem działań skierowanych na ochronę i zachowanie lasów na tym terenie. Składa się na nie inicjowanie procesów lasotwórczych w ramach szkółek leśnych na obszarach nieużytków i tych użytków, gdzie rolnictwo przynosi straty, zwłaszcza na gruntach o niskiej klasie bonitacyjnej. Obecność lasów oddziałuje pozytywnie na stan naturalnej przyrody poza nimi, np. podnosząc poziom wód gruntowych, zwiększając wilgotność powietrza i stanowiąc ostoję licznych gatunków zwierząt i roślin, ale też na powietrze w miastach i na wsiach, czyli w miejscu życia i egzystencji człowieka. Obecnie wprowadzany jest "Powiatowy programu Zwiększania Lesistości" który oparto na bazie ustawy o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia. Jeżeli zostanie w pełni zrealizowany, to do roku 2005 zalesionych od nowa ma zostać 652,03 ha, w ciągu następnych pięciu lat kolejne 1308,10 ha, a do 2020 r. 1377,66 ha gruntów. Przewidywane wartości wskaźnika lesistości wynoszą: 22% w 2010 r. i 24% w roku 2020, zaś perspektywicznie nawet 31% około roku 2050. Przewiduje się przewagę lasów sektora prywatnego wśród nowych zalesień, przy czym właściciele liczyć będą mogli na wielorakie dofinansowywania ze środków budżetowych i unijnych. W pierwszej kolejności zalesione mają zostać obecne użytki rolne o klasie V i VI, stromizny o spadku powyżej 15% i tereny zdegradowane w rozumieniu "Ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych". Zalesianie powinno odbywać się ze świadomością podstawowych stawianych przed nim celów, zasad i zadań, a w szczególności: (1) dążenia do przywracania ekosystemom leśnym równowagi poprzez zabiegi profilaktyczne i ochronne przeciwdziałające powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożarów i gradacji gatunków szkodników, (2) zapewnienia ciągłości użytkowania terenu przez zachowanie w naturalnej roślinności leśnej, bagiennej i torfowiskowej oraz pozyskiwanie drewna niesprzeczne z granicami możliwości produkcyjnych lasu.

Konieczne jest stosowanie się do szeregu wytycznych mających za cel podtrzymanie i poprawę jakości już istniejących lasów, do których należy: (a) systematyczne zwiększanie wskaźnika lesistości, (b) wdrażanie naturalnych odnowień na szeroką skalę, (c) zabiegi pielęgnacyjne stałe i sezonowe, (d) egzekucja dopełniania przez właścicieli terenów leśnych ciążących na nich obowiązków w zakresie prawidłowych upraw leśnych, (e) poprawa kondycji lasów prywatnych, (f), scalanie enklaw w większe kompleksy leśne, (g) sporządzanie uproszczonych planów urządzenia oraz stała ich aktualizacja, (h) zwiększenie środków na nadzór leśny, szczególnie w sektorze niepaństwowym, (i) dbałość o prawidłowe wykazywanie rzeczywistych powierzchni leśnych w ewidencji gruntu, (k) wyznaczenie granic terenów przeznaczonych do dużych zalesień oraz granic pola i lasu bądź pola i zadrzewienia śródpolnego w planach gospodarki przestrzennej w oparciu o wykonaną dokumentację glebowo-siedliskową, (l) wzbogacanie różnorodności genetycznej i gatunkowej lasów, (m) utrwalenie ekosystemów naturalnych na obszarach nieleśnych (użytków ekologicznych), (n) udostępnienie lasów do celów ekoturystyki i edukacji przyrodniczej, jak też zbieractwa.