Ochrona przyrody od jakiegoś czasu nie jest tylko ideą, ale stała się dyscyplina naukową. Jak każda dyscyplina naukowa ma swoje teoretyczne podstawy, wypracowane metody działania i jest powiązana z wieloma innymi dziedzinami, zarówno przyrodniczymi, jak i społecznymi, ekonomicznymi oraz politycznymi. Istnieją różne poglądy na temat, jak się ma ochrona przyrody do ochrony środowiska. Zazwyczaj jednak uznaje się, że ochrona środowiska to wycinek ochrony przyrody, zajmujący się powietrzem, wodą i glebą. Ochrona przyrody natomiast obejmuje przyrodę ożywioną i nieożywioną oraz ochronę krajobrazową.
Podstawowym dokumentem regulującym zasady ochrony przyrody w naszym kraju jest "Ustawa o ochronie przyrody" z dnia 16. kwietnia 2004r. Tekst ustawy można znaleźć w Internetowym Systemie Aktów Prawnym na stronie Sejmu: http://isip.sejm.gov.pl/prawo/index.html
Według Ustawy (Art.2.ust 2.): "Celem ochrony przyrody jest:
- utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
- zachowanie różnorodności biologicznej;
- zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;
- zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony;
- ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień;
- utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody;
- kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody."
Ustawa o ochronie przyrody mówi, w jaki sposób należy realizować powyższe cele. Należy mieć na względzie dobro przyrody podczas tworzenia planów zagospodarowania i rozwoju danego rejonu. Na organy administracji publicznej narzucony jest obowiązek dbania o lokalną przyrodę i prowadzenie wszelkich działań zapewniających utrzymanie jej w dobrym stanie. Należy prowadzić odpowiednie badania naukowe i opracowywać programy ochrony poszczególnych gatunków oraz siedlisk. Niezbędne jest również prowadzenie edukacji na rzecz ochrony przyrody oraz akcji informacyjnych i promocyjnych. Oraz - wymagające tego gatunki, siedliska i inne składniki przyrody należy obejmować ochroną prawną.
Ta sama ustawa w Art.6.ust.1. określa 10 form ochrony przyrody. Są to:
- parki narodowe
- rezerwaty przyrody
- parki krajobrazowe
- obszary chronionego krajobrazu
- pomniki przyrody
- stanowiska dokumentacyjne
- użytki ekologiczne
- zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
- ochrona gatunkowa
- obszary Natura 2000
Parki narodowe, rezerwaty przyrody oraz formy ochrony krajobrazowej (parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu) są formami ochrony obszarowej. Zajmują mniejszą lub większą powierzchnię i wszystko, co znajduje się na ich obszarze, podlega ochronie. Funkcję wspomagającą pełnią formy ochrony obiektowej - obejmujące pojedyncze obiekty wyróżniające się i cenne ze szczególnych względów - są to pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne oraz zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Ochrona gatunkowa zapewnia ochronę każdemu osobnikowi danego gatunku niezależnie od miejsca jego występowania. Obszary Natura 2000 są wyznaczane na postawie prawa Unii Europejskiej, łączą w sobie ochronę obszarową i gatunkową.
PARKI NARODOWE
Art.8.ust.1.: "Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe."
Park narodowy jest w Polsce najwyższą formą ochrony przyrody. W celu jego utworzenia możliwe jest nawet odebranie gruntu właścicielowi, który się nie zgadza na utworzenie na jego terenie parku narodowego (oczywiście otrzymuje on za to rekompensatę). Utworzenie parku narodowego odbywa się jedynie decyzją Rady Ministrów. Każdy park narodowy posiada otulinę, czyli strefę graniczną między parkiem a obszarami nie podlegającymi ochronie. Parki narodowe są udostępniane społeczeństwu w taki sposób, by nie wpływać negatywnie na przyrodę. Wstęp na teren parku może być płatny, o czym decyduje jego dyrekcja.
W Polsce istnieją obecnie 23 parki narodowe, a ich łączna powierzchnia zajmuje około 1% powierzchni całego kraju. Najstarszym parkiem narodowym jest Białowieski PN (1947r.), a najmłodszym PN Ujście Warty (2001r.). Największym parkiem jest Biebrzański PN (59 tys. ha), najmniejszym Ojcowski PN (2 tys. ha).
|
Nazwa parku
|
Rok utworzenia
|
Powierzchnia [ha]
|
Oficjalna strona www
|
Babiogórski |
1954
|
3392
|
www.bgpn.pl
|
|
Białowieski
|
1947
|
10502
|
www.bpn.com.pl
|
|
Biebrzański
|
1993
|
59223
|
www.biebrza.org.pl
|
|
Bieszczadzki
|
1973
|
29202
|
www.bdpn.pl
|
|
Bory Tucholskie
|
1996
|
4798
|
www.park.borytucholskie.info
|
|
Drawieński
|
1990
|
11342
|
www.dpn.pl
|
|
Gorczański
|
1981
|
7030
|
www.gpn.pl
|
|
Góry Stołowe
|
1993
|
6339
|
www.pngs.pulsar.net.pl
|
|
Kampinoski
|
1959
|
38544
|
www.kampinoski-pn.gov.pl
|
|
Karkonoski
|
1959
|
5576
|
www.kpnmab.pl
|
|
Magurski
|
1995
|
19439
|
www.magurskipn.pl
|
|
Narwiański
|
1996
|
7350
|
www.npn.pl
|
|
Ojcowski
|
1956
|
2146
|
www.opn.pan.krakow.pl
|
|
Pieniński
|
1954
|
2346
|
www.pieninypn.pl
|
|
Poleski
|
1990
|
9762
|
www.poleskipn.pl
|
|
Roztoczański
|
1974
|
8483
|
www.roztoczanskipn.pl
|
|
Słowiński
|
1967
|
18618
|
www.slowinskipn.pl
|
|
Świętokrzyski
|
1950
|
7626
|
www.swietokrzyskipn.org.pl
|
|
Tatrzański
|
1954
|
21164
|
www.cyf-kr.edu.pl/tpn
|
|
Ujście Warty
|
2001
|
8038
|
www.pnujsciewarty.gov.pl
|
|
Wielkopolski
|
1957
|
7584
|
www.wielkopolskipn.pl
|
|
Wigierski
|
1989
|
15086
|
www.wigry.win.pl
|
|
Woliński
|
1960
|
10937
|
www.wolinpn.pl
|
REZERWATY PRZYRODY
Art.13.ust.1.: "Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi."
Rezerwat przyrody tworzy się na mocy decyzji wojewody. Otulina może być wyznaczona, lecz nie jest to konieczne. Podobnie opcjonalne są opłaty za wstęp na teren rezerwatu, decyduje o tym wojewoda. W przypadku rezerwatu nie ma warunku co do jego obszaru, jak w przypadku parku narodowego - rezerwat może więc mieć nawet bardzo niewielką powierzchnię i często tak jest. Ochronie bowiem podlegają indywidualne formy przyrody, które same mogą zajmować niewielką powierzchnię.
W Polsce mamy obecnie ponad 1300 rezerwatów, które łącznie zajmują około 0,5% powierzchni całego kraju. Pod względem głównego przedmiotu ochrony lub typu chronionego siedliska wyróżnia się różne typy rezerwatów. W Polsce mamy 671 rezerwatów leśnych, 178 florystycznych, 122 krajobrazowe, 124 torfowiskowe i 103 ptasie. Mniej liczne są rezerwaty przyrody nieożywionej (58), stepowe (35), wodne (20) i ssaków (17). Pozostałe rezerwaty utworzono dla ochrony owadów (6), gadów (4), słonorośli (4) i mięczaków (1).
PARKI KRAJOBRAZOWE
Art.16.ust.1.: "Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju."
Park krajobrazowy tworzy się decyzją wojewody. Może zostać utworzona otulina, ale nie wolni pobierać opłat za wstęp parku. W skład parków krajobrazowych często wchodzą tereny przekształcone rolniczo. Na obszarze parku krajobrazowego prowadzi się zazwyczaj zrównoważoną działalność rolniczą i leśną, połączoną z udostępnianiem dla celów turystycznych i rekreacyjnych. W Polsce mamy 120 parków krajobrazowych, zajmują one łącznie około 8% powierzchni kraju.
Typy ochrony
Na obszarach chronionych często spotykaną formą ochrony jest ochrona ścisła. Na objętym nią obszarze zabrania się jakiejkolwiek ingerencji człowieka, nawet wstępu! Większość terenów objętych ochroną podlega jednak ochronie częściowej, co oznacza, że można je zwiedzać, a nawet prowadzić działalność rolniczą lub leśną - ale zawsze są to ściśle określone działania, nie wpływające znacząco na stan przyrody. Dopuszczalne (wręcz konieczne) są także aktywne działania prowadzące do odtworzenia właściwego stanu przyrody.
Zakazy
W parkach narodowych i rezerwatach przyrody obowiązują ścisłe zakazy, określone w Ustawie (Art.15.ust1.). Są one ustanowione przez Radę Ministrów, takie same w każdym parku i rezerwacie! W Ustawie znajduje się też spis zakazów, które mogą być wprowadzone w parku krajobrazowym (Art.17.ust.1.). Z listy tej wojewoda wybiera te, które uważa za stosowne.
Plany ochrony
Dla parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych obowiązkowe jest sporządzanie planów ochrony na 20 lat, w których określa się istniejące zagrożenia dla przyrody na chronionym obszarze oraz sposoby działań ochronnych. Plany ochrony sporządzane są przez instytucję zarządzającą danym obszarem (dyrekcja parku narodowego lub parku krajobrazowego, wojewoda lub inny organ zarządzający dla rezerwatu).
OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU
Art.23.ust.1.: "Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcję korytarzy ekologicznych."
Obszary chronionego krajobrazu ustanawia wojewoda, lecz może to też zrobić rada gminy. Podobnie jak w przypadku parków krajobrazowych, zakazy obowiązujące na tych terenach są wybierane z listy podanej w Art.24.ust.1. Obszary chronionego krajobrazu bardzo często stanowią strefę buforową dla innych, wyższych form ochrony. Zajmują łącznie ponad 21% powierzchni Polski. Nadrzędną funkcją tych obszarów jest harmonijne łączenie gospodarki z turystyką i wypoczynkiem.
POMNIKI PRZYRODY
Art.40.ust.1.: "Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie."
STANOWISKA DOKUMENTACYJNE
Art.41.ust.1.: "Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych."
Art.41.ust.2.: "Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt."
UŻYTKI EKOLOGICZNE
Art.42.: "Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydamy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania."
ZESPOŁY PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE
Art.43.: "Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne."
Bardzo często tą formą ochrony obejmuje się zabytkowe (choć niekoniecznie!) budowle, np. pałacyki, dworki, kościoły wraz z towarzyszącą im przyrodą.
O utworzeniu zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, użytku ekologicznego, pomnika przyrody oraz stanowiska dokumentacyjnego decyduje odpowiedni wojewoda lub rada gminy. W stosunku do objętych ochroną elementów można ustanowić stosowne zakazy, wybrane z listy zakazów wyszczególnionych w Ustawie (Art.45.ust.1).
OCHRONA GATUNKOWA
Ochronie gatunkowej podlegają rośliny, zwierzęta i grzyby, które są rzadkie oraz zagrożone w skali kraju, a także gatunki endemiczne oraz chronione na podstawie umów międzynarodowych. Na szczeblu krajowym oraz na szczeblach lokalnych prowadzi się monitoring oraz zestawienia gatunków zagrożonych - są to tzw. Czerwone Listy lub Czerwone Księgi. Listy zawierają tylko spis gatunków wraz z podanym stopniem ich zagrożenia, księgi natomiast zawierają dodatkowo informacje o biologii każdego gatunku, jego występowaniu, stanie populacji, rodzajach zagrożeń oraz zalecenia działań ochronnych. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) ustanowiła następujące kategorie zagrożeń dla gatunków:
EX (extinct) - wymarłe
Threatened (zagrożone)
CR (critically endangered) - krytycznie zagrożone
EN (endangered) - zagrożone
VU (vulnerable) - narażone
LR (lower risk) - mniejszego ryzyka
cd (conservation dependent) - zależne od ochrony
nt (near threatened) - bliskie zagrożeniu
lc (least concerned) - najmniejszej troski
W celu zachowania gatunków, chronić należy też ich siedliska, czyli miejsca, w których przebywają, zimują, rozmnażają się. Jeśli wiadomo, że dany gatunek w naturze nie ma szans na przetrwanie, prowadzi się hodowle ex situ, czyli poza jego naturalnym środowiskiem. Takimi rozwiązaniami są ogrody zoologiczne oraz botaniczne. Tworzy się też banki genów. Jeśli w innym regionie istnieje środowisko odpowiednie dla danego gatunku, można dokonać jego przesiedlenia ze środowiska zagrożonego lub wprowadzić tam osobniki hodowane wcześniej w ZOO lub ogrodzie botanicznym (introdukcja lub reintrodukcja).
Ustawa o ochronie przyrody ustanawia zakazy dotyczące chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, natomiast same gatunki podlegające ochronie określone są w osobnych dokumentach. Ochrona gatunkowa może mieć charakter ścisły (obowiązuje przez cały rok, bez wyjątków) lub częściowy (obowiązuje tylko w wyznaczonych okresach czasu, np., w okresie rozrodczym lub dla osobników o określonych rozmiarach, np. dla młodocianych).
OBSZARY NATURA 2000
Obszary Natura 2000 to obszary ustanawiane na podstawie zaleceń dwóch dyrektyw Unii Europejskiej. Są to tzw. Dyrektywa Ptasia z 1979 r. oraz Dyrektywa Siedliskowa z 1992 r.
Dyrektywa Ptasia mówi o konieczności wyznaczenia Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) dla gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem, szczególnie podatnych na zmiany siedlisk, rzadkich oraz wymagających szczególnej uwagi ze względu na specyficzny charakter ich siedlisk. Gatunki te wymienione są w załącznikach do Dyrektywy.
Dyrektywa Siedliskowa mówi o konieczności wyznaczenia Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO) dla typów siedlisk zagrożonych zanikiem, o małym zasięgu oraz charakterystycznych dla danego rejonu geograficznego. Ponadto SOO tworzy się dla ochrony siedlisk zagrożonych i rzadkich gatunków. Zarówno typy siedlisk, jak i gatunki wymagające tworzenia obszarów ochronnych określone są w załącznikach do Dyrektywy.
Sieć obszarów Natura 2000 to zatem obszary ochrony ptaków oraz siedlisk, które mogą się nawzajem przenikać, pokrywać lub być całkiem rozłączne. Wiele z nich leży na terenach już objętych ochroną prawną, np. w granicach parków narodowych. Obszary Natura 2000 mają działać z założeniem zrównoważonego rozwoju na obszarach chronionych, co oznacza, że dopuszczalne są tam określone formy gospodarowania, pod warunkiem, że nie przynoszą one szkody przyrodzie. Ustanawianie obszarów Natura 2000 w Polsce wciąż jest w toku, ponieważ projekt ten budzi wiele kontrowersji i konfliktów, istnieje też wiele kwestii niewyjaśnionych.
