"Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie; ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, kto Cię stracił" - trudno o bardziej trafną metaforę tęsknoty za ojczyzną niż mickiewiczowska inwokacja. Ziemia ojczysta od wieków inspiruje pisarzy - kraj, w którym się urodzili, dorastali, przeżywali pierwsze miłości i przyjaźnie zawsze jest głęboko w sercu. Motyw ojczyzny był i jest wykorzystywany w literaturze polskiej każdej epoki. Szczególnie wyraźny i silny motyw ojczyzny pojawia się w utworach w czasach, gdy kraj jest zagrożony, gdy trzeba walczyć o jego wolność i dobre imię. Obrona ojczyzny to kluczowy wątek między innymi literatury romantycznej i pochodzącej z okresu wojny i okupacji. Przykłady motywu ojczyzny znajdziemy w takich utworach jak "Pan Tadeusz", "Lalka", "Nad Niemnem" czy w "Pieśni o żołnierzach z Westerplatte".
Motyw oddania i miłości do swojej ojczyzny znajdziemy nie tylko w polskiej literaturze. To wątek, który jest uniwersalny - w "Pieśni o Rolandzie" główny bohater literacki umiera za "słodką Francję". Roland walczył niezłomnie z muzułmańskimi Saracenami podczas wyprawy wojennej Karola Wielkiego. Trzeba pamiętać, że główna postać walczy nie tylko w obronie ojczyzny, ale również wiary chrześcijańskiej. Poświęcenie i bohaterskie czyny są podyktowane nie tylko miłością do kraju, ale przede wszystkim etosem rycerskim. Broniąc króla, ojczyzny i wiary, Roland spełnia swój rycerski obowiązek. Lojalność i oddanie władcy jest wyrazem patriotyzmu - osoba króla uosabia Francję.
"Pieśń o Rolandzie" to przykład chanson de geste, czyli pieśni o czynach. To gatunek, który powstał między XI a XIII wiekiem i obejmował poematy o rycerzach, ich przygodach i zasługach.
Motyw ojczyzny obecny jest w "Pieśni o spustoszeniu Podola", podejmującej temat najazdu Tatarów na Podole w 1575 roku. Utwór przedstawia obraz nędzy i rozpaczy oraz ogrom ludzkiego nieszczęścia po tym wydarzeniu. Autor apeluje, aby wszyscy kochający swój kraj patrioci pomogli finansować wojsko, wzięli odwet na wrogach i stanęli do obrony granic kraju. Utwór jest także krytyką szlachty, której Kochanowski zarzuca bierność, niezainteresowanie sprawami kraju i dbanie tylko o swoje majątki.
Kazania na sejm napisane przez Piotra Skargę ("Kazania Sejmowe") to przykład 7 mów, które miały być wygłaszane na mszach świętych tradycyjnie rozpoczynających posiedzenia sejmowe. Skarga nie był wielkim politykiem, ale żarliwym patriotą, którego bardzo obchodziły losy ukochanej ojczyzny. W kazaniach wypunktował szkodliwe "choroby", które psują Rzeczpospolitą, takie jak: osłabienie władzy, naruszenie religii katolickiej czy niewystarczająca miłość ziemi ojczystej. Kazania Piotra Skargi stały się w XIX wieku książką, która współtworzyła narodową świadomość i kształtowała patriotyczne postawy.
Motyw ojczyzny to także główny temat "Konrada Wallenroda" - stanowi on oś, wokół której napisany został cały utwór. Główny bohater wolność swojej ojczyzny stawia na pierwszym miejscu. Stając w obronie Litwy, ryzykuje wszystko: rycerski honor, osobiste szczęście i w końcu życie. Miłość do ojczyzny jest nawet silniejsza niż miłość do kobiety - Konrad Wallenrod ma żonę. Mickiewicz ukazuje w "Konradzie Wallenrodzie" postawę godną pochwały, jednak wątpliwą etycznie. Konrad posuwa się bowiem do oszustwa i podstępu, decyduje się zdradzić Krzyżaków - działa więc wbrew rycerskiemu kodeksowi. Postać Konrada Wallenroda to wzór bohatera romantycznego - skłonnego do największych poświeceń, aby chronić ojczyznę, a jednocześnie buntownika, który idzie walczyć z większym przeciwnikiem.
"Dziady cz. III" Mickiewicza ukazują ojczyznę jako dobro najwyższe, dla którego warto, a wręcz należy poświęcić życie i zdrowie. Warto wspomnieć, że utwór został napisany w 1832 roku, czyli po upadku Powstania Listopadowego. Motyw miłości ojczyzny jest tutaj centralny - to wokół tego tematu został zbudowany cały dramat. Kluczowym momentem III części "Dziadów" jest Wielka Improwizacja - Konrad wygłasza monolog, w którym w ogromnych emocjach kreuje siebie na wielkiego artystę, takiego, któremu nie dorównują inni. Przyrównuje się do samego Boga - gdyż tak, jak Stwórca może stworzyć świat - za pomocą swojej poezji. Wielka Improwizacja zawiera w sobie również sporo żalu - Konrad zarzuca Bogu, że ten pozwala niewinnym Polakom cierpieć. Te fragmenty monologu pokazują, jak wielkim rozgoryczeniem była dla Polaków klęska Powstania Listopadowego.
O tym, jak ważna jest wolność swojej ojczyzny dla bohaterów "Dziadów" mówi również scena więzienna, w której pojawia się wątek męczeństwa młodzieży polskiej. W scenie tej młodzi chłopcy rozmawiają o torturach, których doświadczyli, więc czytelnik dowiaduje się, jak wyglądały przesłuchania i wywózka w głąb Rosji. Młodzi, kochający swój kraj więźniowie nie tracą jednak nadziei i są przepełnieni wiarą w słuszną sprawę.
Niezwykle ważnym aspektem III części "Dziadów" jest wątek mesjanistyczny, czyli Polski jako "Mesjasza narodów". Ojczyzna jest nazywana "Chrystusem narodów", gdyż tak jak on cierpi za grzechy innych narodów i swoim cierpieniem ma wyzwolić inne, uciemiężone państwa. W scenie widzenia Księdza Piotra Polska jest porównana do Chrystusa niosącego krzyż - to podkreśla jej wyjątkową misję w świecie.
Przywołana we wstępie inwokacja to jeden z najpiękniejszych zwrotów do ojczyzny, które pojawiają się w literaturze. Obraz Litwy, czyli ukochanej ojczyzny, który kreśli w "Panu Tadeuszu" Mickiewicz to wyraz nostalgii i tęsknoty za krainą dzieciństwa. Mała ojczyzna, czyli Soplicowo jest metaforą całego kraju - to Arkadia, miejsce idealne do życia. Mickiewicz opisuje ojczyznę, przedstawiając ją jako krainę mlekiem i miodem płynącą, w której życie toczy się spokojnie, a jego rytm wyznacza natura. W rodzinnym domu Tadeusza kultywuje się tradycje, patriotyzm jest dominującą postawą, w domach obecne są symbole polskości. Co ważne - ojczyzna ta to kraj, w którym jest miejsce dla wszystkich, nikt nie jest wykluczany, o ile wyznaje patriotyczne wartości. Epopeja "Pan Tadeusz" powstała ku pokrzepieniu serc - Mickiewicz pisał ją na emigracji w trudnym dla Polaków momencie, bo zaledwie 3 lata po klęsce Powstania Listopadowego. To też utwór bardzo nostalgiczny, choć jest w nim wiele radosnych scen - w kraju, który kolejny rok jest pod ręką zaborcy trudno jest wierzyć, że czasy pięknej, wolnej, spokojnej Polski jeszcze wrócą.
W literaturze pozytywistycznej ("Lalka") motyw ojczyzny wciąż jest obecny i ważny - zabory się nie skończyły, cały czas trzeba walczyć o jej wolność. Bronią przestają jednak być szable i bagnety, a staje się praca. Kluczowe hasła epoki to praca u podstaw i praca organiczna. Aby odrodzić ojczyznę, należy zadbać o szerzenie tożsamości narodowej wśród najbiedniejszych i jednocześnie najbardziej licznych warstw społecznych, co nazywa się właśnie pracą u podstaw. Przykładem patrioty, który doskonale rozumie nowy sposób walki o wolność Polski jest Stanisław Wokulski. Wychodzi on z założenia, że rozwój narodu jest możliwy tylko przy wsparciu wszystkich warstw społecznych, a więc również ludzi najmniej wykształconych i najuboższych. Tylko silny i zdrowy naród ma szansę odzyskać niepodległość. Dla Wokulskiego ojczyzna nie jest miejscem walki, ale raczej przestrzenią, którą należy budować poprzez edukację i pracę. Inne podejście do odzyskania niepodległości ma Rzecki - stary subiekt wciąż żyje romantycznymi wyobrażeniami o tym, że Polskę można wyzwolić jedynie walką.
Motyw ojczyzny w literaturze pozytywistycznej był jednym z najważniejszych wątków wielu powieści - większość autorów tej epoki literackiej poruszała kwestię tęsknoty za wolną Polską. Eliza Orzeszkowa również oparła fabułę "Nad Niemnem" na tym motywie. Bohaterowie powieści, podobnie jak Wokulski z "Lalki", zamieniają walkę na froncie w walkę o szerzenie edukacji i świadomości narodowej, a nadzieję na wolność widzą w umacnianiu gospodarki kraju. Justyna Orzelska, Korczyńscy czy Jan Bohatyrowicz nie zapominają o poświęceniu powstańców, o mogile Jana i Cecylii, ale nową, silną ojczyznę chcą budować ciężką, wspólną pracą. Ich poświęcenie dla ojczyzny przejawia się w ciężkiej pracy na roli - tak widzą realizowanie swojego patriotycznego obowiązku.
Motyw tożsamości i ojczyzny obecny, a w zasadzie kluczowy jest także w "Przedwiośniu" Żeromskiego. Główny bohater powieści, Cezary Baryka wychowywał się w Baku, w rodzinie polskich imigrantów. W dzieciństwie nie miał więc sposobności poznać ojczyzny swoich rodziców. Taką możliwość dała mu dopiero rewolucja - bohater nie był jednak przekonany do wyjazdu. Dla niego ojczyzna była jedynie jakąś mglistą ideą, choć odczuwał w jakimś sensie tęsknotę za Polską, którą znał z opowieści ojca: piękną, pełną tradycji i szlacheckiej dumy. Ojciec opowiedział mu także o "szklanych domach", które rzekomo są w Polsce - miały być one symbolem nowoczesności, metaforą dostatku i harmonii panujących w wolnej Polsce. Niestety, to, co Cezary Baryka zastał w ojczyźnie rodziców dalekie było od wyobrażeń. Okazało się, że kraj ten boryka się z problemami i dopiero podnosi z gruzów po latach zaborów.
W "Pieśni o żołnierzach z Westerplatte" pojawia się motyw poświęcenia życia za ojczyznę. Utwór ten powstał w czasie II wojny światowej, a jego bohaterami są obrońcy Westerplatte - gotowi oddać życie, aby Polska pozostała wolna od niemieckiego najeźdźcy. Dobro ojczyzny staje się dla nich ważniejsze niż własne życie - taka postawa zostaje im wynagrodzona, gdyż po śmierci Bóg od razu zabiera ich do siebie. Gałczyński, który sam był zresztą żołnierzem Wojska Polskiego, pisze w swoim wierszu, że obrońcy Westerplatte "prosto do nieba czwórkami szli". Nie tylko na ziemi są bohaterami - ich defiladę przyjmują niebiosa. Kolejny raz patriotyzm i oddanie dla kraju są ściśle powiązane z wiarą - w myśl dewizy Wojska Polskiego "Bóg Honor Ojczyzna", wprowadzonej na sztandary oddziałów Polskich Sił Zbrojnych w 1943 roku.
Utwór Gałczyńskiego jest przykładem współczesnej poezji tyrtejskiej, czyli nawołującej do obrony ojczyzny i walki o wartości narodowe. Tyrteizm to hasło pochodzące od starożytnego greckiego poety Tyrteusza, który tworzył utwory o takiej tematyce.
Obraz ojczyzny obecny w literaturze zmienia się w zależności od okoliczności i czasów, w których żył autor dzieła. Każda epoka literacka wykorzystuje motyw tęsknoty za krajem dzieciństwa czy też motyw tożsamości, którą kształtuje miejsce narodzin. W czasie zaborów czy okupacji ziemia ojczysta staje się dobrem najwyższym, o które trzeba walczyć. Szczególnie wyraźny jest motyw ojczyzny w literaturze romantycznej czy pozytywistycznej - Cyprian Kamil Norwid pisze, że "Ojczyzna jest to wielki, zbiorowy obowiązek".
Potrzebujesz pomocy?
Już uciekasz?
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
