Rozdział I
W zimowy dzień na polach pod Małogoszczem, ze stosu trupów wydostał się ranny powstaniec. Zaczął sobie przypominać dramatyczne wydarzenia, których doświadczył. Nie miał butów, szedł w stronę dźwięku armat, by dołączyć do oddziału i dalej, niezłomnie walczyć o wolność ojczyzny. Mdlał i szedł dalej. Zobaczył wieś i udał się w jej stronę. Drogę do wsi przecięła mu tytułowa rzeka. Rzeka obmyła powstańca z krwi z jego ran, ale niestety strasznie przemarzł i się wychłodził. Spotkał chłopów, którzy chcieli go złapać, niemniej jednak gdy zobaczyli, jak jest ranny postanowili go zostawić, gdyż stwierdzili, że umrze. Następnie we dworze nakarmił go kucharz, po czy wypędził. Z werandy zawołała go piękna, młoda dziewczyna. Zaprosiła go do środka. Piękna kobieta zaczęła opatrywać rannego powstańca. Ułożyła mężczyznę w swoim łóżku.
Rozdział II
Wieś, w której znajdował się dwór nazywała się Niezdoły. Mieszkała w nim Salomea wraz ze starym kucharzem – Szczepanem Podkurkiem. Piękna mieszkanka dworu otworzyła się przed powstańcem Józefem. Chętnie opowiada mu o swoim życiu, o swojej przyjaciółce Żydówce Ryfce. Ryfka często ostrzegała kobietę o zbliżających się wojskach wroga.
Rozdział III
Salomea jest pochłonięta opieką nad Józefem oraz obmyślaniem bezpiecznych kryjówek, na wypadek nalotu żołnierzy. Trzeciej nocy, przyjaciółka Ryfka powiadomiła mieszkańców dworu o niebezpieczeństwie. Stary kucharz ukrył powstańca w stodole. Salomea zmieniła zakrwawioną pościel w swoim łóżku. Rosjanie starannie przeszukali dom. Znaleźli ślady krwi w łóżku. Salomea nieśmiało zasugerowała, że to jej krew. Rosjanie postanowili zanocować we dworze. Salomea nie spała przez całą noc. Martwiła się o poturbowanego Józefa, który był schowany w stodole w sianie, gdzie Rosjanie umieścili swoje konie. Jeden z wojskowych – Wiesnicyn, zakochuje się w pięknej mieszkance dworu.
Rozdział IV
Rankiem wojsko opuszcza dwór. Józef przeżył noc w stodole. Niemniej był w ciężkim stanie.
Rozdział V
Józef cierpiał z powodu kuli, która znajdowała się w jego nodze. Przybyli głodni i wyziębieni powstańcy, prosząc o żywność. Ich skrajna sytuacja życiowa zmusiła ich do groźby pistoletem, jeżeli nie dostaną pożywienia.
Rozdział VI
Salomea postanawia sprowadzić lekarza – doktora Kulewskiego. Doktorowi nie udaje się wydobyć kuli z uda powstańca.
Rozdział VII
Dwór odwiedza ukochany ojciec Salomei. Poprosił Szczepana, by ten opiekował się córką. Opuścił dwór nad ranem.
Rozdział VIII
Jednego z wieczorów we dworze nocuje Hubert Olbromski wysoko postawiony komisarz Rządu Narodowego wraz z drugim mężczyzną. Panowie przewozili ważne dokumenty dla spraw narodowych. Olbromski w młodych latach znał ojca Salomei. Salomea zadawała wiele pytań na temat sensu i cierpienia związanego z wybuchem powstania. W nocy odbył się najazd Rosjan. Szczepan i Salomea chowają Józefa i uciekają. Olbromski zostaje zabity z rąk Wiesnicyna. Dokumenty rządowe nie zostają odnalezione. Wiesnicyn jest pełen wątpliwości co do słuszności swoich zachowań, wraca myślami do domu rodzinnego, pełnego miłości. Odnajduje we dworze rannego Józefa, niemniej nie zabija go. Opuszcza dwór.
Rozdział IX
Do dworu wraca Szczepan i Salomea. Opatrzyli Józefa, następnie pochowali Huberta Olbromskiego.
Rozdział X
Na wiosnę kula wyszła z uda Józefa. Powoli zaczął wracać do formy. Młodzi zaczęli się w sobie zakochiwać. Rozpaliła się między nimi namiętna miłość.
Rozdział XI
Pewnej nocy Salomea nie mogła spać, gdyż w jej głowie było wiele wątpliwości. Nie wiedziała, jak będzie wyglądać jej przyszłość. Wystraszona udaje się do Józefa i go przytula.
Rozdział XII
Szczęście zakochanej pary zaburza powrót Rudeckich. Rudecki wkrótce umiera. Pani Rudecka pogrążona była w smutku.
Rozdział XIII
W maju Józef zapadł na tajemniczą chorobę. Przyszedł list z informacją o śmierci ojca Salomei. Salomea pogrążyła się w żałobie.
Rozdział XIV
Salomea i Rudecka zaczęły pracę nad poprawą sytuacji gospodarstwa. Pod koniec maja do dworu przybyła matka Józefa Odrowąża, która przez długi czas szukała swojego ukochanego syna. Księżna postanowiła zamieszkać we dworze, by zaopiekować się synem.
Rozdział XV
Księżna zaangażowana w odzyskanie zdrowia syna sprowadza najlepszych lekarzy. Opieka nad Józefem połączyła kobiety.
Rozdział XVI
Józef w końcu wyzdrowiał i czuje się dużo lepiej. Matka powstańca zaczęła namawiać syna, by ten wyjechał za granicę, gdyż martwiła się, że wróci w szeregi wojskowe. Księżna była pełna rozterek, gdyż nie miała na celu skrzywdzić pięknej, młodej Salomei. W tajemnicy zorganizowała transport. Po rozmowie z dziewczyną nakłoniła ją do namowy, by Józef wyjechał na dalszą kurację. Na skromne pytanie Salomei: „A ja”? Księżna odpowiedziała, że kobiecie uda się zapomnieć o jej synu. Jest młoda, piękna i ma swoje zobowiązania w stosunku do Rudeckiej. Zdaniem matki Józefa, małżeństwo z jej synem, nie ma najmniejszych szans. Księżna wręczyła dziewczynie sakiewki z pieniędzmi.
Rozdział XVII
Matka Józefa Odrowąża przekonała go do wyjazdu. Obiecała mu, że po kuracji będzie mógł wrócić do oddziałów wojskowych. Powstaniec zapomniał zupełnie o swojej ukochanej Salomei, myślał wyłącznie o powrocie do wojska. Salomea nie pokazywała po sobie smutku, niemniej wewnętrznie bardzo cierpiała. Na chwilę przed odjazdem, podarowała matce Józefa, kule, wydobytą z uda syna. Gdy karoca odjechała, zakochana dziewczyna udała się nad rzekę. Sakiewki z pieniędzmi otrzymanymi od matki Józefa wrzuciła do rzeki. Jedynie tytułowa rzeka rozumiała żal i rozpacz Salomei. Następnie zemdlała na drodze, odnalazł ją wierny kucharz Szczepan i zaniósł dziewczynę do domu.
Głównym tematem powieści Wierna rzeka Stefana Żeromskiego są losy ciężko rannego przystojnego mężczyzny Józefa Odrowąża. Bohater bierze udział w powstaniu styczniowym, poturbowany w bitwie pod Małogoszczem cudem zostaje ocalony. Kolejno ucieka przed straceniem przez polskich chłopów, którzy za wszelką cenę pragną go złapać i oddać w ręce bezwzględnych Rosjan. Ostatecznie wypuszczają Józefa, przy okazji go upokarzając wyzwiskami. Chłopi stwierdzają, że Józef Odrowąża jest na tyle ranny, że nie przeżyje kolejnych godzin. Następnie powstaniec resztką sił trafia do dworu w Niezdołach. We dworze znajduje schronienie oraz opiekę. Przez wiele tygodni z dużą troską opiekuje się nim piękna młoda kobieta Salomea Brynicka. Urocza, uboga szlachcianka naraża swoje życie oraz swojego opiekuna, który pełni rolę kucharza na dworze – Szczepana. Piękna Salomea oraz powstaniec Józef zakochują się w sobie. Przeciwna tej miłości jest matka Józefa. Ostatecznie Józef opuszcza dwór, zostawiając ukochaną kobietę. Elementem łączącym bohaterów i wydarzenia jest tytułowa rzeka. Rzeka jest tu symbolem powierniczki wszelakich tragedii ludzkich, tajemnic, ale także marzeń i nadziei na wyzwoloną, wolną i niezależną Polskę.
- Cierpienia ciężko rannego powstańca w bitwie pod Małogoszczem.
- Ucieczka i przeprawa przez rzekę.
- Upokarzające potraktowanie rannego powstańca przez chłopów.
- Zaopiekowanie się ciężko rannym powstańcem – Józefem przez piękną młodą kobietę.
- Przedstawienie głównych bohaterów – księcia Józefa Odrowąża i pięknej Salomei Brynickiej.
- Salomea opowiada o dziejach rodziny Rudnickich – właścicieli majątku w Niezdołach. Kobieta przedstawia także swoją sytuację oraz kucharza Szczepana – jedynych mieszkańców dworu w Niezdołach.
- Przygotowanie tajemniczego schronienia dla rannego powstańca, na wypadek przybycia Rosjan, którzy poszukują powstańców.
- Rewizja Rosjan i przeszukanie dworu w Niezdołach.
- Nocny pobyt wojska we dworze. Zakochany w Salomei Wiesnicyn. Dumna i niezłomna postawa kobiety.
- Wyjęcie ledwo żywego Józefa z kryjówki. Ponowne opatrywanie bolesnych ran.
- Najście na dwór przez głodnych i przemarzniętych powstańców.
- Ogromny ból fizyczny powstańca, prośba o śmierć.
- Wyjazd Salomei oraz Ryfki do miasta, w celu sprowadzenia lekarza – doktora Kulewskiego.
- Niespodziewana wizyta ojca Salomei – pana Brynickiego.
- We dworze w Niezdołach nocują wysłannicy rządu powstańczego. Jeden z nich Hubert Olbromski szanował w latach młodości ojca Salomei – pana Brynickiego.
- Najazd na dwór oddziałów Wiesnicyna.
- Bohaterska śmierć Olbromskiego, który wcześniej wrzucił do rzeki istotne dokumenty dla spraw Polski.
- Odkrycie przez Wiesnicyna.
- Potajemny pogrzeb Olbromskiego przez Salomeę i Szczepana.
- Poprawa stanu zdrowia powstańca, wraz z nadejściem wiosny.
- Uświadomienie sobie przez Salomeę, że kocha księcia Józefa.
- Rozkwit miłości między zakochanymi, wybuch gorącej namiętności między kochankami.
- Kolejny niespodziewany najazd Rosjan. Ciężka choroba Józefa Odrowąża po nocy spędzonej w krzakach.
- Powrót Rudeckich. Śmierć gospodarza.
- Ostatni list do Salomei od ojca. Wiadomość o śmierci ojca Salomei – pana Brynickiego.
- Przybycie matki Józefa – księżnej Odrowążowej. Kobieta od dłuższego czasu poszukuje syna.
- Rozdarcie wewnętrzne Szczepana Podkurka.
- Pojednanie pomiędzy kochanką syna – Salomeą i matką Józefa.
- Plany matki Józefa na wywiezienia syna zagranicę i rozdzielenie z ukochaną.
- Rozmowa kobiet, w której księżna tłumaczy młodej pięknej kobiecie, że małżeństwo z jej synem jest niemożliwe i nie powinno mieć miejsca.
- Namawianie młodego księcia, że wróci po zagranicznej podróży.
- Rozpacz nieszczęśliwie zakochanej Salomei. Wrzucenie do rzeki pieniędzy, które wręczyła jej matka Józefa.
Należy wspomnieć, że bohaterowie Wiernej rzeki Stefana Żeromskiego są w ciągłym zagrożeniu i przejmującym niebezpieczeństwie. W zaciętej walce z przeciwnikiem są samotni, głodni, wyziębieni, przestraszeni, w końcu nękani przez oprawcę. Śmierć w powieści jest wszechobejmująca i można jej doświadczyć tuż za rogiem. Pomimo wielu przeciwności bohaterowie nie poddają się i są bardzo waleczni. Udział w powstaniu dla bohaterów to kwestia honoru, najważniejszy życiowy cel, w końcu ojczyzna i jej dobro jest stawiane na pierwszym miejscu. Waleczna postawa postaci powieści Wierna rzeka: klechda domowa Stefana Żeromskiego jest wyjątkowo bohaterska. Bohaterowie pragną odzyskać niepodległość Polski. Niemniej jednak każdy z bohaterów indywidualnie i subiektywnie upatruje sensu w podjętej walce i śmierci wielu powstańców. Wojna przynosi wachlarz emocji, nigdy nie doprowadza do niczego dobrego, przynosi zagładę wielu ludzi. Tak jest także w utworze Wierna rzeka: klechda domowa Stefana Żeromskiego, udział powstańców ma swoich licznych zwolenników, ale także zagorzałych przeciwników. Sens i cel podjętego zrywu jest więc oceniany indywidualnie przez każdego z bohaterów literackich, wybitnego polskiego pisarza Stefana Żeromskiego.
Józef Odrowąż – przystojny młody arystokrata posiadający tytuł książęcy. Jest wykształcony, elokwentny, obyty w świecie, dużo podróżuje. Józef jest wzorowym patriotą. Udział w powstaniu traktuje jako cel swojego życia. Józef Odrowąż dołączył do powstania wbrew namowom rodziny, matki. W zgodzie z młodzieńczą wizją pragnął wziąć udział w legendarnym wydarzeniu. Niestety został ciężko ranny i ledwo uszedł z życiem. Józef Odrowąż nie posiada instynktów samozachowawczych, w ogóle nie dba o swoje życie. Często w chwilach kryzysowych, dużego bólu, cierpienia prosi o śmierć. Do kwestii wybuchu powstania styczniowego podchodzi bardzo poważnie. Pragnie w końcu dbać o honor i dobro ludzi, którzy przyczynili się do entuzjastycznego wybuchu powstania. Ludzi, którzy także uczestniczyli dzielnie w powstaniu i niejednokrotnie ponieśli dotkliwą klęskę. Józef Odrowąż mimo swoich idealistycznych pragnień o wyzwoleniu ziem polskich stara się także ocenić zryw w sposób obiektywny. „Tylu zginęło…! Czcigodni, najszlachetniejsi, waleczni…[…] Padali z ran, bez pomocy, bez pomocy, po lasach, bez sławy – na nic! Zwaliła się ze swego ołtarza idea!”. Józef do końca się nie poddaje, kiedy jego matka informuje go, że w Krakowie powstaje kolejny oddział, pragnie jak najszybciej wrócić do bohaterskiej walki. W powieści znajdziemy słowa, mówiące o tym, że pragnienie walki w młodym księciu można porównać do cierpienia, które przeszedł. W końcu Józef Odrowąż jest wyjątkowo charakterystyczną postacią powieści Wierna rzeka: klechda domowa Stefana Żeromskiego. Na przykładzie bohatera można dostrzec podział społeczeństwa polskiego. Chłopi pragną oddać powstańca wrogowi, gdyż nie rozumieją, że wybuch powstania, może przynieść także im wolność i swobodę. Stefan Żeromski, tworząc postać Józefa pragnął przedstawić podział społeczeństwa. Przedstawia zarówno dobrych, jak i bardzo złych chłopów, którzy wybuch powstania styczniowego traktują jako zemstę na panach. Ostatecznie chłopi puszczają Józefa, widząc, że jest ciężko ranny i poniesie śmierć w wyniku urazów, których doświadczył.
Księżna Odrowążowa – jest matką Józefa Odrowąża, zamożną arystokratką, po zaginięciu syna, postanawia go szukać przez kilka miesięcy. Kobiecie po wielu dniach poszukiwań udaje się znaleźć syna we dworze w Niezdołach. Księżna jest przeciwna miłości pomiędzy jej synem Józefem a piękną, ale biedną Salomeą. Postępem i manipulacją przerywa romans zakochanych w sobie kochanków. Ostatecznie namawia syna do wyjazdu. Jej postawa nie jest wspierająca dla losów narodu Polskiego. Nie wróży zwycięstwa dla powstania styczniowego. Powstanie nazywa „obłąkanymi zamysłami” czy też surowiej „lekkomyślnym przedsięwzięciem”. Zryw narodowowyzwoleńczy to dla Księżnej najgorsze przekleństwo, zły sen, wręcz koszmar. Kobieta jest przeciwna powstaniu, gdyż zabrało jej ukochanego syna. W dowódcach powstania styczniowego upatruje swoich wrogów. Wrogów, którzy chcą odebrać jej syna. Ma żal do mężczyzn, że idea narodowa wciągnęła jej jedyne dziecko. Kobieta reprezentuje postawę egoistyczną, obchodzi ją wyłącznie los i szczęście jej rodziny. Sprawy narodowe, los Polski, jest jej w dużej mierze obojętny. Jej marzeniem jest zabrać syna i wyruszyć w daleką podróż do słonecznych i malowniczych Włoch.
Rudeccy – są właścicielami symbolicznego dworu w Niezdołach. Rudeccy są opiekunami Salomei. Młodzi Rudeccy znaleźli się w oddziałach powstania styczniowego w dość młodym wieku. Niestety aż trzech ich synów zginęło w powstaniu. Pani Rudecka jest w ogromnej żałobie i smutku po stracie swoich ukochanych synów. Pan Rudecki został zamknięty w więzieniu, a jego małżonka znajduje się poza domem. Dominik popełnia samobójstwo. Jego dusza czasami straszy w zniszczonym już domu.
Salomea Brynicka – młoda, urodziwa dwudziestodwuletnia piękna kobieta. Jest córką zarządcy majątku w Niezdołach. Przez krótki czas przebywała u sióstr zakonnych w Ibramowicach. We dworze w Niezdołach pomagała Rudeckiej. Następnie samotnie zajmowała się domem. Salomea pomaga rannemu Józefowi, który jest powstańcem. Swoją szlachetną postawą naraża się na utratę życia. Przez jakiś czas ukrywa mężczyznę w murach dworu. Pomoc zupełnie obcemu powstańcowi kobieta traktuje jak narodowy obowiązek. Jaki jest stosunek uroczej młodej kobiety do powstania? Niewątpliwie Brynicka prowadzi trudną walkę w murach starego dworku. Walka o przetrwanie, walka o zdrowie rannego Józefa, walka z nieustającym wewnętrznym cierpieniem straty najbliższych. Salomea dotkliwie odczuwa skutki powstania styczniowego. Jej najbliżsi albo polegli w powstaniu, są ranni, lub nie ma o członkach rodziny żadnych wieści. Rosjanie nieustannie nachodzą młodą kobietę, niosą spustoszenie, niszczą wszystko, co stanie im na drodze. Między innymi, podpalili spichlerz, gospodarstwa czy majątki. Odbierają Polakom szansę na godne i dobre życie. Nieustanni w swej nienawiści Rosjanie, szukają powstańców, tym samym nachodzą dwór. Salomea dostrzega także w powstaniu, iż wyzwala w ludziach najniższe instynkty. Widzi okrucieństwo wojny, głód, zimno, choroby. Kobieta widzi okrucieństwo żołnierzy biorących udział w wojnie. Powstanie dla pięknej młodej dziewczyny w kwiecie wieku to symbol cierpienia, zarówno fizycznego, jak i emocjonalnego, psychicznego. Salomea żyje w ciągłym strachu o najbliższą rodzinę. Bardzo dotkliwie przeżywa fakt, że jej rodacy, którzy tak licznie umierają, giną także z rąk Polaków – mianowicie chłopów. Ostatecznie Salomea zacznie doszukiwać się sensu wybuchu powstania styczniowego. W rozmowie z matką Józefa, księżną Odrowążową broni sensu zrywu narodowowyzwoleńczego. Matka Józefa jest przeciwniczką powstania i nazywa je „obłąkaniem zmysłów”. Salomea to inteligenta kobieta rozumie, że wybuch powstania styczniowego był nieunikniony. Niemniej jednak zdaje sobie sprawę, że podejście do tego wydarzenia historycznego jest indywidualnym wyborem każdego człowieka. Stara się nikogo nie oceniać, rozumiejąc realia bezwzględnej walki.
Antoni Brynicki – jest ojcem Salomei, zarządcą w domu Rudeckich. Wówczas posiadacz majątku Mieranowic. Brał czynny udział zarówno w powstaniu listopadowym, jak i styczniowym. Podczas wybuchu powstania listopadowego został wysłany przymusowo na Sybir. Udział w powstaniu styczniowym jest dla niego kwestią honoru. Ojczyzna i jej los są dla Antoniego priorytetem. Postanawia odwiedzić ukochaną córkę we dworze w Niezdołach, by spędzić z nią wspólnie trochę czasu. Jako kochający ojciec martwi się o swoją urodziwą córkę. Niemniej jednak po kolacji postanawia wyjść. Salomea żegna się z ojcem. Antoni Brynicki nie zdaje sobie sprawy, że widzą się razem z ukochaną córką po raz ostatni. Ostatecznie mężczyzna ponosi śmierć z dala od swojej ukochanej rodziny, pięknej córki. Poświęca się dla ojczyzny, umiera w domu chłopa, przez którego zostaje pochowany.
Wiesnicyn – oficer oddziałów rosyjskich, przeszukujących okoliczne majątki, dwory czy domy, w celu znalezienia i uwięzienia lub zabicia wszystkich powstańców. Podczas poszukiwań we dworze zakochuje się w pięknej Salomei Brynickiej.
Szczepan Podkurek – jest mężczyzną w podeszłym wieku, oddany i posłuszny sługa państwa Rudeckich. Jest wyjątkowo lojalnym i szlachetnym mężczyzną, odpowiedzialny we dworze za posiłki. Opiekuje się młodą Salomeą, jest do niej przywiązany. Mimo podeszłego wieku nadal witalny, bystry i sprytny. Bohater to wyjątkowo czujny mężczyzna, bardzo dobry obserwator. Jest przenikliwy, czasami bywa podejrzliwy, niemniej wyjątkowo pomocny. Podczas poszukiwań powstańców we dworze w Niezdołach przez oddziały, pomaga ukryć powstańca Józefa Odrowąża. Intensywnie pomaga Salomei, by nie zabrano i uwięziono mężczyzny. W dużej mierze dzięki niemu powstaniec Józef Odrowąż został ocalony. Szczepan Podkurek przeżywa zawód miłosny Salomei, gdy dostrzega, jak kobieta cierpi, gdy odjeżdża Józef.
Hubert Olbromski – szlachcic, znał ojca Salomei. Swoje życie naznaczył wiernej i oddanej służbie ojczyźnie. Jest waleczny i bojowy. Nie pozwala, by strategiczne informacje rządowe dostały się w posiadanie Rosjan. Hubert Olbromski jest przekonany, że entuzjastyczny wybuch powstania styczniowego przyniesie wiele dobrego dla losów kolejnych pokoleń. Mężczyzna jest komisarzem Rządu Narodowego, więc bardzo dobrze zna realia panujące w kraju. Hubert ufa, że wybuch powstania wzmocni wspólnotę Polaków, odbuduje w nich zatracone nadzieje na wyzwolenie. Swoją obywatelską wzorową postawą, potwierdza, że całym sercem jest oddany swojej ojczyźnie. Młodzieńcze lata poświęcił służbie narodowej. Hubert Olbromski to po części podopieczny Antoniego Brynickiego. Ojciec Salomei wspierał młodego Huberta, gdy ten tęsknił za swoim ojcem, który został uwięziony. Antoni Brynicka wprowadził młodego wówczas Huberta Olbromskiego w świat losów wojennych, amunicji, strategii. Należy także wspomnieć, że tytułowa symboliczna Wierna rzeka także wspiera działania szlachetnego Huberta Olbromskiego. Mężczyzna wrzuca do rzeki ważne narodowe dokumenty, by zatrzeć jakiekolwiek dowody. Rzeka jako oddana powierniczka pochłania dokumenty, by nie wpadły w niepowołane ręce wroga wojennego. Życie Huberta Olbromskiego zakończyło się bohaterską śmiercią w służbie zniewolonej wówczas Polsce.
Ryfka – jest Żydówką, córką karczmarza. Przyjaciółka i powierniczka Salomei. Ryfka informuje domowników dworku przez nalotem rosyjskich żołnierzy. Rosyjscy generałowie zatrzymują się w gospodzie, by się posilić i naradzić.
Doktor Kulewski – wyspecjalizowany i bardzo dobry lekarz. Samotny, posiadający opinię kobieciarza, bawidamka i uwodziciela. Pochodzi z klasy inteligenckiej narodu polskiego, niemniej jednak nie popiera idei powstania. Udziela pomocy medycznej rannemu powstańcowi Józefowi, tylko dlatego, że spodobała mu się wyjątkowo piękna Salomea. Jego postawa nie jest zbyt entuzjastyczna, zwraca szczególną uwagę na piękną Brynicką i liczy, że ta odwdzięczy się w odpowiedni dla niego sposób. Doktor Kulewski jako wzorowy przedstawiciel polskiej inteligencji, lekceważąco podchodzi do wybuchu powstania styczniowego.
Chłopi – warstwa społeczna wobec wybuchu powstania – chłopi występują w powieści Wierna rzeka Stefana Żeromskiego jako warstwa społeczna. Poznajemy dobrych i złych chłopów. Jedni bardzo dobrze zdają sobie sprawę, jakie panują nastroje w społeczeństwie i widzą sens powstania styczniowego. Drudzy to ci, których spotyka na swojej drodze bohaterski powstaniec Józef Odrowąż. Powstaniec tłumaczy chłopom, których spotyka, że walczył także w ich sprawie. Niemniej jednak, argumenty, które przedstawił absolutnie nie trafiają do chłopów. Chłopi odbierają „Pana” jako największego wroga, który ich poniża, niszczy, bije. W większości niestety nie rozumieją pojęcia naród czy ojczyzna. Niemniej jednak należy także wspomnieć, iż Stefan Żeromski przedstawia też chłopów pochodzących z Gór Świętokrzyskich. Ci zaś pomagali powstańcom i często sami służyli w armii powstańczej. Należy także wyróżnić postawę chłopa, który zaopiekował się i później pochował ojca Salomei – Antoniego Brynickiego. Z dużym szacunkiem wyraża się o ojcu Salomei. Za pomocą postaci chłopów, Stefan Żeromski przedstawił różnorodne podejście do wybuchu powstania styczniowego. Pisarz podkreślił także podział społeczeństwa na chłopów, szlachtę i magnaterię. Ten panujący wówczas podział społeczeństwa uwydatnia samotność powstania styczniowego z 1863 roku.
Utwór „Wierna rzeka” jako powieść historyczna Stefana Żeromskiego powstał w 1912 roku. Dzieło Żeromskiego należy przypisać do epoki literackiej, zwanej Młodą Polską, daty umowne dla trwania tej epoki przyjmuje się na 1890 – 1918 rok. 1890 rok to data, gdzie powstają już utwory w myśl epoki literackiej — Młoda Polska. 1918 rok to symboliczna data końca I wojny światowej, schyłku epoki Młodej Polski i jednocześnie narodziny kolejnej – początek dwudziestolecia międzywojennego. Polska nazwa została utworzona od podobieństwa nazw rozwijających się w tym czasie w Europie, między innymi: Młode Niemcy. Przymiotnik młoda nawiązuje do odcięcia się od starych ideologii, czyli pozytywizmu. Należy wspomnieć o wpływie prądów europejskich: symbolizm, estetyzm czy impresjonizm. Co najważniejsze w epoce literackiej Młoda Polska narodziły się na nowo tradycje romantyczne, odwołanie do tematyki narodowej, a co za tym idzie niepodległościowej.
W ramach ciekawostki należy wspomnieć, że w początkowej fazie trwania epoki Młodej Polski, jeszcze żyją i piszą wybitni pozytywiści (Pozytywizm jest to epoka literacka poprzedzająca Młodą Polskę). Zasłużona dla Polski wybitna pisarka Maria Konopnicka umiera w roku 1910. Polski pisarz Bolesław Prus (właściwie Aleksander Głowacki), głównie znany z powieści Lalka, która do dziś jest wybitnym dziełem literackim. Niemniej jednak małymi krokami wkracza nowe pokolenie artystów – modernistów. Modernizm z francuskiego to moderne – współczesny, nowoczesny. Modernizm oznacza więc sztukę nowoczesną, odrzucającą tradycje i poglądy poprzedniej epoki.
Stefan Żeromski urodzony w 1864 roku umiera w 1912 roku. Należy wspomnieć, że Stefana Żeromskiego, autora Wiernej rzeki nazywano „ostatnim wajdelotą”, czy też „najpierwszym sercem w ojczyźnie”. Zarzucano pisarzowi, że jego twórczość artystyczna odnosi się do tak zwanego: „rozdrapywania ran”. Autor Wiernej rzeki, niewątpliwie kojarzy się z tematyką historyczną, nawiązującą do wydarzeń historycznych, narodowych. Stefan Żeromski czuł się wyjątkowo odpowiedzialny za losy swojej ojczyzny. Warto przyjrzeć się innym dziełom literackim pisarza, w celu dogłębnego zrozumienia przywołanej powyżej powieści Wierna rzeka.
Kolejno powieść Stefana Żeromskiego Syzyfowe prace porusza tematykę rusyfikacji polskiej młodzieży. Następnie ceniona powieść Przedwiośnie zadaje pytania o losy odrodzonej Polski. Dzieło literackie Popioły wizualizuje panoramę społeczną Polski z XVIII i XIX wieku. Echa leśne, Rozdziobią nas kruki, wrony… odnosi się do smutnego obrazu powstania styczniowego. Analizowana tytułowa powieść Wierna rzeka została skończona w 1911 roku, wydrukowana została w 1912 roku. Stefan Żeromski opatrzył dzieło literackie Wierna rzeka podtytułem „klechda domowa”. Klechda to dawna opowieść przekazywana z pokolenia na pokolenie czy też baśń. Niewątpliwie elementem baśniowym jest tu tytułowa rzeka. Co mogło stanowić jeszcze inspirację do napisania Wiernej rzeki przez Stefana Żeromskiego? Należy wspomnieć, że autor dojrzewał w kulcie powstania styczniowego. Tata Stefana Żeromskiego – Wincenty został zamknięty w więzieniu za pomoc powstańcom. Poruszany temat powstania w rodzinnych murach miał ogromny wpływ na wrażliwość młodego wówczas pisarza. Powstanie styczniowe wybuchło 22 stycznia 1863 roku i trwało do późnej, chłodnej jesieni 1864 roku. Odbywało się na ziemiach Królestwa Polskiego, Białorusi, Litwy czy Ukrainy. Powstanie było marzeniem wielu zniewolonych Polaków, niemniej jednak brakowało broni i materiałów wojennych. Generałowie nie byli także zgodni co do strategii wojny. Ostatecznie więc powstanie miało charakter partyzancki, wojny partyzanckiej, która miała na celu unikać pojedynku z dużo większym wrogiem. Zginęło kilkadziesiąt tysięcy ludzi, a ponad siedem tysięcy ludzi trafiło do niewoli. Nikt także nie udzielił powstańcom pomocy z zagranicy. Jedną z największych bitew powstania styczniowego, które wybuchło w styczniu 1863 roku była bitwa pod Małogoszczem. Powstanie styczniowe zakończyło się klęską i śmiercią wielu Polaków, podziałem Królestwa Polskiego, niemniej jednak Polaków, jako naród znajdujący się pod zaborami, łączyła silna wieź i poczucie narodowej wspólnoty. Sam Józef Piłsudski często wracał w swoich notatkach do chwalebnej walki podczas powstania styczniowego.
Stefan Żeromski w dorosłym życiu poruszy problem wyzwolenia Polski w swoich dziełach, w których dogłębnie analizuje przyczynę niepowodzeń zrywów narodowowyzwoleńczych. Sam autor Wiernej rzeki podsumowuje w Dziennikach: „Na twórczość moją wpływała mistrzostwem opowiadań rzeczy minionych, pokoleń a obyczajów umarłych”. Od swojej ciotki Żeromski usłyszał ciekawą historię, która go zainspirowała do napisania powieści Wierna rzeka. Stefan Żeromski o powstaniu styczniowym wyraża się w utworze w sposób sprawiedliwy.
Należy wspomnieć także o nawiązaniu do tytułu. „Wierna rzeka” płynie przez województwo świętokrzyskie. Liczy ponad 35 kilometrów i wpada do Białej Nidy. Dawniej nazywana była, między innymi: Łososina, Łośna czy Lasocina. Młody wówczas uczeń Stefan Żeromski, który przebywał nad rzeką podczas letnich wakacji zakochał się w malowniczym widoku rzeki. Nazwa „Wierna rzeka” zainspirowała Żeromskiego. Motyw rzeki poruszany przez autora nie jest więc przypadkowy. Rzeka jest tu symbolem powierniczki ludzkich tragedii. Tytułowa rzeka symbolizuje także matkę, opiekunkę, piastunkę czy oddaną przyjaciółką. Przywołana rzeka jest, jak troskliwa matka, z troską opiekuje się bohaterami. W końcu wchodzi w głęboką, emocjonalną i wyjątkowo wrażliwą interakcję z postaciami dzieła literackiego Stefana Żeromskiego. Rzeka, jako element baśniowy służy pomocą, jest najlepszą przyjaciółką i spowiedniczką. Tytułowa rzeka odgrywa ważną rolę w życiu bohaterów. Udziela im dobrych rad, przynosi ukojenie, łagodzi przenikający ból fizyczny, jak i ból psychiczny doskwierający powstańcom stojącym często przed trudnymi wyborami, którymi rządzi się zryw narodowowyzwoleńczy powstania styczniowego. Dobrym przykładem jest tu Odrowąża: „Zsunął się do wody…[…] A skoro tylko zaburzył się, doznał ulgi szczególnej. Zaczerwieniła się wkoło niego czarna rzeczna woda. […] Tkliwym po tysiąckroć chlustaniem, pracowitym myciem woda oczyściła każdą ranę, a – jak matka ustami – wycałowała z niej srogość cierpienia. Wchłonęła w siebie ta rzeka prastara […] powstańczą krew, zliczyła jej krople, skrzętnie w siebie zabrała, pojęła w głębimy, rozpuściła w sobie, wessała i dokądś poniosła, poniosła…”. Podsumowując rzeka jest symbolem katharsis. Katharsis rozumiane jako duchowe oczyszczenie, ukojenie i ulgę w doświadczeniach życiowych dla rannego Odrowąża. Dla Salomei rzeka jest symbolem porządku, ładu, stałych wartości. Bohaterka wrzuca do rzeki pieniądze, które wręczyła jej księżna Odrowążowa. Jest to gest wyjątkowo symboliczny. W powieści Wierna rzeka twórcy Stefana Żeromskiego można doszukać się także innych symboli.
Znamiennym symbolem jest Dwór w Niezdołach. Dwór jest symbolem Polski zubożałej, okradzionej. W powieści autor nazywa dwór „domem bezpańskim jak Polska”. Dom jest oddzielony rzeką, budynek znajduje się z dala od zgiełku miasta. W końcu Dwór w Niezdołach symbolizuje Polskę, która jest ograbiana, jednakowo z kultury, tradycji, języka narodowego, czy też z tożsamości narodowej. W domu, który symbolizuje Polskę spotykają się dwa przeciwległe światy. Z jednej strony goście, którzy odwiedzają dom i reprezentują sobą wszelakie poglądy i postawy, między innymi: przybicie ludzi z jednostki Kurowskiego, Oddział Kurowskiego to symbol klęski upadku powstania. Należy niewątpliwie pamiętać, że powstanie styczniowe, odbywało się w wyjątkowo trudnych warunkach atmosferycznych. Doskwierająca sroga zima, osłabiała powstańców. Z racji pory roku, był także utrudniony dostęp do jedzenia. Na dodatek władze zarządzające powstaniem, nie były zgodne co do strategii. Wewnętrzna dezorganizacja wpływała negatywnie na całokształt powstania. Na klęskę powstania styczniowego wpłynęło niestety wiele czynników zewnętrznych. Kolejnym symbolem są Sakiewki z pieniędzmi. Księżna wręcza pieniądze Salomei za opiekę nad synem. Sytuacja ta symbolizuje, że widzi w nich wyłącznie służących. Jest to także symbol pogardy w stosunku do Salomei. Dlatego też jak wcześniej wspomniano, postanawia wyrzucić sakiewki do rzeki, która docelowo ma przynieść ukojenie młodej, zakochanej kobiecie. Następny symbol to Ołowiana kula. Ołowiana kula symbolizuje zwycięstwo młodej kobiety w walce o życie ukochanego Odrowąża. Niemniej, jednak kiedy kobieta przekaże ją Księżnej będzie symbolizowała klęskę w walce o miłość między kochankami. Tym samym kula ma spowodować wyrzuty sumienia u kobiety, która jest przeciwna tej namiętnej miłości.
W powieści Wierna rzeka znajdują się także inne wątki na wzór baśniowy. Mamy zamożnego, przystojnego „księcia”, który zakochuje się w pięknej, ale ubogiej dziewczynie. Najwierniejszym świadkiem tego wyjątkowego uczucia pomiędzy kochankami jest malownicza przyroda. Natura, która jest także jedną z bohaterek powieści. Przyroda, która podejmuje interakcje z bohaterem (wyżej wspomniana tytułowa rzeka – jako symbol opiekunki – matki czy wiernej spowiedniczki). Należy krótko wspomnieć, że sama akcja utworu rozgrywa się w dość niesamowitej scenerii. Gdzieś na odludziu, w opuszczonym dworze, w którym czasami straszy duch brata właściciela majątku. Niemniej jednak nie mamy tu baśniowego zakończenia „żyli długo i szczęśliwie”.
Wierna rzeka Stefana Żeromskiego to powieść historyczna. Początki powieści historycznej sięgają XVIII i XIX wieku. W tego typu powieści pisarz powołuje się na wydarzenia historyczne, które łączy z fikcją literacką. Prawda historyczna opisywana przez Stefana Żeromskiego oddaje ducha danych wydarzeń. Pisarz realnie przedstawia historię, nie ubarwia jej czy też koloryzuje. Dzięki realnemu przedstawieniu wydarzeń historycznych pisarz oddaje ducha czasów minionych. Wątek romansowy w powieści historycznej uwidacznia skomplikowany świat wewnętrzny bohaterów literackich. Powieść historyczną można podzielić na trzy odmiany:
- dokumentarna;
- pamiętnikarsko – gawędowa;
- przygodowa.
Powieść historyczna może prezentować dzieje historyczne już wcześniej udokumentowane. Kolejna odmiana powieści pamiętnikarsko – gawędowa, przedstawia wydarzenia historyczne wybiórczo. Wydarzenia historyczne w dużej mierze połączone są z osobistymi losami bohaterów literackich. Pisarz odwołuje się także do ciekawych anegdot. W powieści historyczno – przygodowej historia stanowi wyłącznie tło, dla ciekawych, barwnych i emocjonujących przygód bohatera literackiego. W powieści historycznej Wierna rzeka: klechda domowa Stefana Żeromskiego należy zwrócić uwagę na istotną rolę narratora. Sama narracja w utworze jest wyjątkowo nacechowana emocjonalnie, co można odnaleźć w opisach, chociażby przyrody. Wzorowym przykładem jest tu opis poranka, po nocy spędzonej we dworze w Niezdołach. „Czarodziejsko świeciło słońce” […] Przed oknem, na pustym dawniej gazonie, puściła się jasna trawa, lśniąca w ogniach wiosny tysiącem młodych piór…[…] Radość niestrzymana, igraszka rozkoszy bytu drgała w skrętach i splotach nagłych strumieni. Narrator nie jest częścią świata przedstawionego, jest miejscami subiektywny, poprzez swoją emocjonalność. Powieść Wierna rzeka nawiązuje do naturalizmu, symbolizmu. Naturalizm to prąd literacki, dzięki któremu pisarz przedstawia skrajne dzieje powstańców. Powstańców, którzy cierpią z bólu, chłodu czy głodu. Jest to szczegółowy, wręcz drobiazgowy opis, który ma na celu wstrząsnąć czytelnikiem.
Powieść Wierna rzeka Stefana Żeromskiego porusza temat powstańca i jego miłości do ubogiej pięknej panny Salomei na tle powstania styczniowego.
W powieści należy wyodrębnić dwa główne wątki:
Wątek powstańczy – troska i walka o życie powstańca Józefa Odrowąża, przez dwór przetacza się wielu gości, między innymi: bezwzględni żołnierze rosyjscy (Wiesnicyn jest rozdarty pomiędzy moralnością, którą wyniósł z domu rodzinnego a posłuszeństwem żołnierskim), ojciec Salomei – Pan Brynicki, Doktor Kulewski, bardzo ważna postać Hubert Olbromski – komisarz Rządu Narodowego, ginie bohaterską śmiercią w imię ojczyzny. Księżna Odrowążowa – matka Józefa. Część powstańcza jest dynamiczna, tematem dominującym będzie tu walka o przetrwanie, ucieczki, najazdy wroga, nieustanne życie w strachu.
Wątek miłosny – można uznać, że rozpoczyna się, gdy Józef Odrowąż wraca do pełni sił. Na plan pierwszy wysuwa się uczucie między nim a piękną Salomeą, która z wielką troską, narażając swoje życie, walczyła o jego zdrowie. Część miłosna jest już spokojniejsza, zdominowana przez opisy stanów wewnętrznych bohaterów, stan zakochania, namiętność oraz wewnętrznych rozterek i wyzwań.
Ostatecznie powieść tworzy całość. Elementem łączącym wątek powstańczy, jak i wątek miłosny jest tytułowa rzeka. Motyw rzeki jako powierniczki bohaterów literackich dzieła Stefana Żeromskiego jest wyjątkowo istotny.
Podsumowując należy wyróżnić istotne problemy dla powieści Wierna rzeka Stefana Żeromskiego:
- Postawa różnych warstw społecznych w stosunku do powstania styczniowego.
- Cel i sens powstania, jego wpływ na dalsze dzieje narodu polskiego.
- Postawa Rosjan w stosunku do wroga.
- Dzieje narodu w zniewolonym kraju.
- Motyw pięknej miłości, ogromny konflikt pomiędzy dominującym uczuciem a obowiązkiem patriotycznym.
Stefan Żeromski w bezpośredni sposób opisał najtragiczniejszy z polskich zrywów narodowowyzwoleńczych początku XIX wieku. Wielu badaczy literatury polskiej, powieść Wierna rzeka określa mianem najpiękniejszej powieści polskiej o losach powstania styczniowego. Należy zaznaczyć, że powieść nie była wyłącznie wychwaleniem bohaterskiej postawy Polaków, ale także surową oceną narodowej samowoli.
„…ukochany przez całą Polskę walczącą i cierpiącą Stefan Żeromski” (Stanisław Brzozowski)
Należy pamiętać, że w latach, w których żył Stefan Żeromski panował okres niewoli narodowej. Literatura zastępowała rodakom życie społeczne, kulturowe. Dzięki literaturze można było poruszyć różnorodne tematy istotne dla spraw polskich. Twórczość Stefana Żeromskiego skupiała wszelkie istotne kwestie. Pisarz nazywany był: „sumieniem narodu”, „poetą niedoli polskiej”, „sercem nienasyconym”, „wielkim sercem”, „budzicielem sumienia” czy też „pisarzem instytucją”.
Stefan Żeromski urodził się 14 października 1864 roku. Młode lata pisarza związane były z Górami Świętokrzyskimi. Pochodził z zubożałej szlacheckiej rodziny. Ród Żeromskich pochodził ze wsi Żyromino w Pułtuskiem. Ukończył krakowskie Gimnazjum św. Anny. Ojciec pisarza Wincenty Żeromski za pomoc powstańcom został uwięziony. Żeromski S. zaczął chodzić do gimnazjum kieleckiego. Miał kłopoty ze zdrowiem i z nauką. W 1879 roku zmarła matka Stefana Żeromskiego. Dwa lata później ponownie wziął ślub. W 1883 roku umiera ojciec Stefana. Żeromski zostaje bez środków do życia. W 1890 roku Stefan Żeromski obejmuje pracę w Nałęczowie. Żeromski jako pisarz historyczny jest znany wielu osobom.
1892 – zawarcie małżeństwa z Oktawią Radziwiłłowiczów Rodkiewiczową i wyjazd do Szwajcarii.
1895 – wydanie Opowiadań (Zapomnienie, Zmierzch, Doktor Piotr, Siłaczka i wiele innych), pod pseudonimem Maurycy Zych – Żeromski wydaje opowiadania: Rozdzióbią nas kruki i wrony… .
1896 – podjęcie pracy jako bibliotekarz
1898 – powieść Syzyfowe prace oraz Utwory powieściowe (Promień, O żołnierzu tułaczu).
1899 – Stefanowi Żeromskiego rodzi się syn Adam
1900 – powieść Ludzie bezdomni
1904 – powieść Popioły
1905 – opowiadanie Echa leśne
1906 – Nagi bruk.
1907 – Nokturn.
1908 – powieść Dzieje grzechu
1909 – Żeromscy przenoszą się na kilka lat do Francji, powstaje dramat Róża
1910 – dramat Sułkowski
1912 – powrót do Zakopanego, Stefan Żeromski rozwodzi się z Oktawią. Postanawia pobrać się z Anną Zawadzką. W tym roku zostają wydane dwie powieści: Wierna rzeka, Uroda życia
1913 – Żeromskiemu rodzi się córka Monika
1916 – 1919 – trylogia Walka z szatanem (Nawracanie Judasza, Zamieć, Charitas).
1918 – nowela Wisła, śmierć syna Adama
1919 – O Adamie Żeromskim wspomnienie
1921 – Ponad śnieg bielszym się stanę…, Biała rękawiczka
1922 – Wiatr od morza
1923 – Snobizm i postęp, dramat Turoń
1924 – Międzymorze
1925 – Przedwiośnie
Stefan Żeromski umiera 20 listopada 1925 roku.
