Streszczenie szczegółowe
Rozdział I: Chłopiec
Akcja powieści rozpoczyna się w niedzielę, 20 marca. Nils Holgersson był to chłopiec około czternastoletni, wysoki i gibki z czupryną koloru morskiego piasku. Do jego ulubionych zajęć należało jedzenie, spanie, płatanie figli i zbijanie bąków. Był okrutny dla zwierząt i niemiły dla ludzi. Rodzice chłopca szykowali się do kościoła. Nils nie chciał im towarzyszyć. Ojciec pozwolił mu zostać pod warunkiem, że chłopiec przeczyta fragment z Biblii, z komentarzem.
Nils zdecydował się wykonać polecenie ojca, ale po kilku linijkach zasnął. Obudził go hałas. Na krawędzi kufra siedział elf. Chłopiec schwytał go w siatkę na motyle. Skrzat obiecywał podarować mu starą monetę, złoty pieniądz i srebrną łyżkę, jeśli ten go wypuści. Mówił, że od lat przynosi szczęście rodzinie chłopca. Bohater ze strachu uwolnił skrzata, ale nagle zmienił zdanie. W tym momencie poczuł silne uderzenie w ucho. Gdy się ocknął, chata i wszystkie sprzęty stały się ogromne. Okazało się, że chłopiec został pomniejszony, za sprawą zaklęcia elfa.
Chłopiec był przerażony, płakał i obiecywał poprawę. Chciał odnaleźć elfa w oborze, bo według słów mamy, tam właśnie mieszkają krasnoludki. Ptactwo domowe, kot oraz krowy wspominały krzywdy wyrządzone przez chłopca i przezywały go Paluszek (w niektórych wydaniach: Okruszek). Żadne z nich nie chciało mu pomóc w odnalezieniu elfa. Nils ubolewał nad wszystkim, co stracił, gdy nagle zauważył dzikie gęsi. Ptaki obniżyły lot i zaczęły namawiać domowe ptactwo, by dołączyło do nich. Udomowione ptaki odmówiły. Dołączył tylko młody gąsior, Marcin, którego chłopiec chciał powstrzymać ze względu na rodziców. Ptak wzbił się jednak w powietrze z Nilsem na grzbiecie. Stado ruszyło w drogę do Laponii.
Nils przemierzył w ten sposób równiny południowej Szwecji, z góry podobne do szachownicy. Minął młyn, w którym pracował przed rokiem, a także domostwa, które przyjmowały nazwy od swoich właścicieli, zgodnie ze szwedzkim zwyczajem. Ptaki nadawały im jednak własne nazwy w zależności od tego, czy chata była bogata, czy biedna.
Rozdział II: Akka z Kebnekaise
Gąsior był dumny, że leci z dzikim ptactwem, ale nie mógł za nim nadążyć. Akka, przewodniczka stada dzikich gęsi dawała gąsiorowi rady w stylu: “Lepiej latać prędko niż powoli” albo “Lepiej latać wysoko niż nisko”. Gąsior Marcin próbował, ale zaczął spadać. Kiedy Akka kazała mu zawracać, zrozumiał, że dzikie gęsi zabrały go ze sobą dla żartu. Do powrotu namawiał go także Nils, ale przyniosło to odwrotny skutek. . Chłopiec był głodny i nie wiedział, skąd wziąć jedzenie. Wtem zauważył nieprzytomnego ze zmęczenia gąsiora i zaciągnął go do jeziora, aby ptak mógł się napić. W podziękowaniu Marcin ofiarował chłopcu surowego okonia, a następnie zaproponował mu wspólną podróż do Laponii. Zwierzę chciało udowodnić dzikim gęsiom, że razem z chłopcem mu się to uda.
Gąsior Marcin uprzedził Nilsa, aby nie przyznawał, że jest człowiekiem. Akka wypytywała Marcina o różne rzeczy. Stwierdziła, że jest odważny i pozwoliła mu lecieć. Nils przyznał jednak, że jest człowiekiem, synem gospodarza. Gęsi przestraszyły się, ale Marcin obiecał, że jutro odprawi chłopca i odfrunie razem z nim. . Spokojną noc przerwał atak lisa o imieniu Mykita (w niektórych wydaniach Smirre). Na szczęście Nils ocalił schwytaną gęś. Trzynaście dzikich gęsi postanowiło ukarać lisa. Latały nisko, a list Mykita próbował je bezskutecznie złapać. Po całodniowym polowaniu był bardzo zmęczony. Tak rozpoczął się konflikt między listem, a stadem gęsi.
Rozdział III: Cudowna podróż Nilsa
W Skanii (historyczna kraina Szwecji), nad jeziorem Vomb, w kępie leszczyn pochwycono wiewiórkę i zaniesiono na pobliską farmę. Wiewiórka była smutna i osowiała. Staruszka zauważyła w nocy elfa, który próbował uwolnić wiewiórkę. Kiedy mu się to nie udało, przyniósł do klatki jej młode. Staruszce nie uwierzono, ale rano mieszkańcy spostrzegli małe wiewiórki w klatce. Zrobiło im się wstyd i uwolnili wiewiórczą rodzinę.
Stado gęsi zatrzymało się nieopodal zamku. Kiedy zauważyły chłopców, wzbiły się do lotu. Udomowiony gąsior nie bał się ludzi, dlatego został pochwycony i zabrany do zamku. Całą scenę widział Nils, ale był zbyt mały, aby uwolnić przyjaciela. Po śladach piór dotarł do zamku. Ukrył się w pudełku, jednego z uczniów, który razem z klasą zwiedzał zamek. Kiedy uczeń poszedł się napić do zamkowej kuchni Nils, wyskoczył z pudełka. Mimo pogoni, w jednej z izb, znalazł gąsiora. Gospodyni nie zdążyła podciąć lotek ptakowi i zwierzę zdołało się uwolnić.
Gęsi nadal nie odesłały Nilsa do domu. Chłopcu takie życie odpowiadało, nawet jeśli nadal był elfem. Akka ostrzegła go, jak wiele niebezpieczeństw na niego czyha. Elf spotkał wiewiórkę Sirle, która słyszała, że chłopiec krzywdził zwierzęta. Nils obawiał się, że gęsi się o tym dowiedzą. Elf odkupił swoją winę, ratując z niewoli wiewiórczą żonę Sirle’a, o czym była mowa w poprzednim rozdziale.
Minął tydzień od chwili, kiedy Nils został zmieniony w elfa. Akka w podzięce za odważne czyny Nilsa, poinformowała go, że krasnoludek, który go zaczarował, może przywrócić mu ludzką postać. Chłopiec jednak odmówił. Zapragnął lecieć ze stadem dzikich gęsi do Laponii.
Rozdział IV: Zamek Glimmange
Stado przybyło nad południową-wschodnią Skanię. Znajdował się tam zamek, opuszczony przez ludzi, ale zamieszkały przez nietoperze i czarne szczury, które cieszyły się dużym szacunkiem. Ich wrogami były szare szczury, potomkowie imigrantów, którzy początkowo mieszkali na przedmieściach. Z czasem, gdy stały się liczniejsze, postanowiły zaatakować i czarne szczury wyginały w Skanii. Przetrwały tylko te w zamku Glimmange. Szare szczury nie zamierzały się jednak poddać. Szukały okazji, żeby zdobyć zamek.
Stado gęsi otrzymało zaproszenie od żurawi na Kongres Zwierząt, który odbywał się na półwyspie Kullaberg. Akka nie zgadza się, żeby Nils, nazywany Paluszkiem, leciał z nimi. Gęsi i elf zauważyły, że szare szczury zaatakowały zamek. Niecne zwierzęta wykorzystały okazję, ponieważ czarne szczury także udały się na Kongres Zwierząt. Akka, razem z Paluszkiem i bocianem, ruszyli z pomocą.
Elf Paluszek pozbył się szczurów z zamku grając na flecie hipnotyzującą melodię (nawiązanie do legendy o Szczurołapie). Elf zyskał tym czynem szacunek Akki i bociana. Wziął udział w Kongresie Zwierząt.
Rozdział V: Niezwykły taniec żurawi na półwyspie Kullaberg
Odbył się Kongres Zwierząt. Każde z nich opowiedziało o swoich dokonaniach. Odbył się także sąd nad lisem Mykitą (w innych wydaniach Smirre), zwierzę zostało skazane na wygnane.
Deszczowa pogoda. Nils marzł nawet pod skrzydłami gąsiora. Postanowił schronić się w pobliskiej wiosce, bez wiedzy stada. Spoglądając na kościół i dom lekarza, rozmyślał, ile traci będąc elfem. Spotykał Brązową Sowę. Opowiedział jej swoją historię, nie zdradzając, że chodzi o niego. Stwierdził, że jeśli namówi gąsiora Marcina do powrotu, odzyska ludzką postać.
Gęsi leciały nad Blekinge. Sprawdziły, czy wody nadal są zamarznięte. Nils przypomniał sobie, co o tym rejonie opowiadał nauczyciel. Przywołał opowieść nauczyciela o budynki (Smalandii). Między tym domem a Bałtykiem, wykuto w skale schody. Smalandię zamieszkiwał olbrzym, który ciskał głazy do morza. Tak wg legendy powstały liczne wyspy.
W Blekinge drogi gęsi i lisa przecięły się. Zwierzę nie mogło ich dosięgnąć, ale poprzysięgło zemstę za to, że zostało wygnane ze Skanii. Nasłał kunę i wydrę, aby podchwyciły gęsi. W końcu zrezygnowany lis postawił warunek. Obiecał, że nie będzie ścigał stada, jeśli gęsi oddadzą mu Paluszka (Nilsa). Chłopiec dowiedział się, że gęsi są w stanie ryzykować dla niego życie, ponieważ nie zgodziły się na propozycję lisa.
Chłopiec-elf zwiedził pobliskie miasto. Ścigali go: Człowiek z Brązu (posąg) i Człowiek z Drewna. Ostatecznie zrezygnowali, zachwyceni potęgą stoczni.
Gęsi zbożowe ostrzegły stado Akki, by nie kierowało się na Olandię, bo jest tam armata. W czasie lotu ktoś próbował strzelać do gęsi.
Pewnego razu gąsior Marcin gubi się we mgle. Okazuje się jednak, że tak naprawdę pomaga młodej gęsi, która złamała skrzydło.
Elf Nils podsłuchał opowieść pasterza o olbrzymim motylu. Jego ciało to wg legendy Olandia.
Rozdział XIII: Wyspa małego Karla
Bohaterowie przeżywają na morzu straszną burzę. Na Wyspie Koralowej stado znalazło schronienie w jaskini dzikich owiec, a Hans (Paluszek) zwiedził wyspę na grzbiecie barana. Nils spostrzegł martwe owce. Od barana dowiedział się się, że to sprawka lisów. Postanowił pomóc owcom. Zwabił drapieżniki do skalnej szczeliny i pozostawił informację o uwięzionych lisach latarnikowi.
Rozdział XIV: Dwa miasta
Dzięki bocianowi i za sprawą czarów, Nils wkroczył do Vinety, przeklętego miasta, które wyłania się raz na sto lat. Kupcy oferowali Nilsowi różne towary. Gdyby mieszkańcom udało się coś sprzedać, czar przestałby działać. Ludność ukarana za chciwość, wróciłaby do życia. Paluszek nie miał jednak grosika, o który prosili kupcy. Nils ubolewał, że nie może pomóc mieszkańcom.
W wielkanocny poniedziałek stado leciało nad Gotlandią. Gęsi nie uwierzyły w opowieść o przeklętym mieście. Nils porównywał miasto Visby do Vinety. Stado Akki wybrała tę trasę, by ominąć Smӓland. Według legendy było to miasto stworzone przez św. Piotra za zgodą Boga. Z racji ciepłego klimatu i trudnego terenu, Bóg stworzył pracowitego człowieka, który mógłby żyć szczęśliwie w tej krainie.
Rozdział XVI: Wrony
Stado wron znalazło garnek ze złotymi monetami. Lis obiecał im, że otworzy naczynie, jeśli przyprowadzą do niego Paluszka. Nils został uprowadzony przez stado wron pod dowództwem Porywu Wiatru. Gapa, wrona z rodu dawnych władców, zdradzili elfowi plan lisa. Przy garnku doszło do kłótni, w wyniku której zginął Poryw Wiatru. Gapa uciekł z elfem i zaniósł go do chaty. Tam odnalazł go lis. Nilsowi udało się uciec, ale chata znajomej gęsiarki spłonęła. Na wrzosowisku Paluszek odnalazł gąsiora.
Gęsior i elf zatrzymali się na noc w fermie na odludziu. Okazało się, że jej właściciela nie żyje. Historię gospodyni poznali, dzięki krowie. Kobieta, po śmierci męża, sama zajmowała się gospodarstwem, ponieważ jej rodzina wyemigrowała do Ameryki. Paluszek zatęsknił za własnym domem. Kiedy Nils czuwał nad zwłokami gospodyni, zasnął i przyśnili mu się rodzice. Kiedy gęsior i elf wyruszyli w drogę, szybko odnaleźli stado dzikich gęsi.
Rozdział XIX: Wielkie jezioro ptasie
Postrzelony kaczor Jarro został pochwycony przez parobka i trafił do domu młodej gospodyni. Tam został oswojony i służył jako wabik dla innych kaczek. Na jednym z polowań kaczor spotkał Paluszka, który go uwolnił. Za kaczorem tęsknił synek gospodyni — Per Olę (w innych wydaniach Ola). Postanowił wypłynąć łodzią na poszukiwania zwierzęcia. Łódź zaczęła przeciekać. Kiedy kaczor to zauważył, wezwał na pomoc Paluszka. Elf ocalił chłopca. Matka Ola umierała ze strachu. Zrozumiała, co czują kaczki na polowaniu. Kobieta wiedziała, że osuszenie jeziora, które planowano, odbierze kaczkom dom. Synek w końcu odnalazł się, dzięki niechętnej pomocy psa o imieniu Cezar.
Rozdział X: Pani Ulvåsa
Paluszek, podsłuchał rozmowę dwóch rybaków. Jeden z nich opowiedział legendę o prowincji Östergötland. Na dworze Ulfasa mieszkała dama, która przepowiadała przyszłość tej krainy. Powiedziała wieśniakowi o powstaniu licznych i pięknych budowli. Paluszek przypomniał sobie legendę o halce. Uszyta była z drogiej tkaniny, a z drugiej strony ze zwykłego materiału. Jej właścicielka obszyła skromną tkaninę drogimi kamieniami i nie było widać różnicy. Elf porównał tkaninę do prowincji Östergötland.
W czasie lotu Nils zgubi bucik. Odnaleźli go znajomi gęsiorze i odczytali na spodzie buta imię i nazwisko chłopca.
Rozdział IX: Historia Karra i Szarej Skórki
Bohaterowie zatrzymali się w Kolmarden. Dawniej znajdowała się tu kopalnia rudy żelaza.
Pies Karra został skazany na śmierć za bezkarne zabijanie kur i jagniąt. Pies uciekł, by uratować łoszę, którą wcześniej podstępem, zwabił na bagna. Choć było już za późno, udało mu się uratować.młode i tym samym, ocalić własne życie. Pies zaprzyjaźnił się później z łosiem Szarą Skórką (w innych wydaniach Szaraczkiem) Pies pomógł łosiowi w ucieczce, gdy ten trafił do ZOO. Szaraczek pokonał Rogacza i dołączył do stada. Niestety, przypadkowo zabił Niezawadę, sędziwego węża. Tym sposobem, naraził się na zemstę Niezarady, towarzysza zabitego węża. Mściwe zwierzę spowodowało, że ptaki przestały zjadać gąsienice mniszków. Były to szkodniki, które niszczyły drzewa. Nie było wiadomo, dlaczego, dopóki łoś nie odkrył przyczyny i nie odszedł z lasu. Niezarada zaatakował Paluszka i zginął. Karro spotkał się z gęsiami i dowiedział się, że łoś został zastrzelony przez myśliwych.
Rozdział XII: Wietrzysta Czarownica
Stado dociera do Yzatter, podczas strasznej ulewy. W mieście tym, krąży legenda o czarownicy, latawicy, która potrafi zajść za skórę egoistycznym i skąpym mieszkańcom. Paluszek spotkał tam zabiedzonego konia, który poprosił go o pomoc. Właściciel zwierzęcia to skąpy i niegodziwy człowiek. Koń chciał pomóc towarzyszom, którzy zostali pod jego dachem. Kiedy Paluszek z koniem przybyli na miejsce, tajemniczy wicher otworzył drzwi stodoły. Tymczasem właściciel zwierząt powrócił myślami do przeszłości. Wspominał ubogą wdowę, która straciła dach nad głową z winy jego ojca, a także uwielbianego konia, którego ojciec sprzedał. Właściciel nie miał jednak serca z kamienia. Ocalił od nędzy żebraczki, córki wdowy Pozwolił odpocząć umęczonym zwierzętom, a sprzedane — obiecał odkupić.
Paluszek, spotykał znajomych pastuszków na północy Szwecji. Dzieci szły przez zamarznięte jezioro w poszukiwaniu ojca. Gdy kra pęka, Nils instruował pastuszków, jak wydostać się z wody. Uratowane dzieci pozostawiły na brzegu bucik Nilsa, który wcześniej znalazły.
Rozdział XIII: Paluszek i niedźwiedź
Nils z przyjaciółmi dotarł do Vastmanland. Według legendy, olbrzymka, właścicielka tej krainy, podzieliła ją pomiędzy swoich trzech synów. Najbardziej urodzajna część ziemi, była pozornie najmniej atrakcyjną. W czasie lotu Nils podziwia bogactwo tej krainy: huty, kopalnie, pokłady miedzi i żelaza.
Silny podmuch wiatru strącił Nilsa z grzbietu gąsiora. Elf trafił do jaskini niedźwiedzia. Młode traktowały go jak zabawkę. Kiedy niedźwiedź spostrzegł, że Nils ma zapałki, próbował zmusić elfa do podpalenia kuźni, by pozbyć się okolicznych mieszkańców. Chłopiec odmówił. Wyszedł jednak cało z tej przygody, bo ostrzegł niedźwiedzia przed myśliwymi. Nils ponownie dołączył do stada, dzięki pomocy orła.
Rozdział XIV: Powódź
Lis przekazał gęsiom wiadomośc o powodzi, za pośrednictwem gołebicy. Stado zostało zaatakowane przez dumne łabędzie. Paluszek ukrył się w psiej budzie, a pies łańcuchowy skutecznie odstraszył lisa.
Rozdział XV: Dunfin
W tym rozdziale poznaliśmy sylwetki łagodnej, uwielbianej przez wszystkich gęsi oraz jej dwóch sióstr — Zgrabnego Skrzydła i Złotego Oczka Okazało się, że wcześniej siostry porzuciły ją na Olandii, by umarła z głodu i zimna. Chciały zająć jej miejsce. Teraz Zgrabne Skrzydełko ukradła Paluszka i wrzuciła go do wody.
Rozdział XII: Sztokholm
Paluszek został złapany przez rybaka. Mężczyzna oddał go Klemensowi, staremu grajkowi. Staruszek opowiedział elfowi historię powstania Sztokholmu. Dotyczyła ona syreny, której rybak ukradł foczą skórę i którą podstępem zwabił do siebie. Gdy nadszedł dzień ślubu, a pan młody pokazał skórę syrenie, włożyła ją i rzuciła się do morza. Narzeczony rzucił w stronę syreny oszczepem. Z czasem zaczęli osiedlać się tam pierwsi mieszkańcy. Nils zawarł układ z Klemensem: Zostanie z nim aż otrzyma jedzenie w niebieskiej misce.
Rozdział XII: Orzeł Gorgo
Akka, przywódczyni stada, uratowała kiedyś osierocone pisklę orła. Kiedy orzeł dorósł, odleciał, ale obiecał, że nie będzie polować na gęsi. Orzeł został jednak schwytany. Uwolnił go Paluszek. Skrzat został, czekając na niebieską miseczkę. Klemens wyjechał. W wyniku pomyłki elf otrzymuje białą mikę zamiast niebieskiej.
Rozdział XIII: Lot nad Gästrikland
Orzeł porwał Nilsa, ale złamał tym samym przysięgę. Obiecał jednak, że odnajdzie Klemensa i wyjaśni pomyłkę. Paluszek spostrzegł Klemensa wśród wieśniaków robiących drewno.
Rozdział XIV: Dzień w Hälsingland
Klemens “pojedynkuje się” z towarzyszem na opowieści. Mężczyzna opowiada o niezwykłym elfie.
Rozdział XV: Poranek w Ångermanland
Orzeł i elf byli głodni. Młoda wieśniaczka podzieliła się z nimi jedzeniem. Bohaterowie obiecali, że się jej odwdzięczą. W lesie wybuchł pożar. Orzeł wydostał Nilsa z płomieni.
Rozdział XVI: Po zachodniej stronie Zatoki Botnickiej w Laponii
Nils wspomina legendę, którą stary Lapończyk opowiedział Klemensowi. Ptactwo z południa szukało miejsca, gdzie mogliby się osiedlić. Wysłało na zwiady: skowronka, poświerkę, głuszca i pardwę. Wysłannicy poznali różne regiony Szwecji, która jest krainą urodzajną i przyjazną dla zwierząt.
Nils miał sen o Lodowatej Wiedźmie i Słońcu, które zostało wygnane z Laponii. Po przebudzeniu elf spostrzegł, że spadł do wąwozu. Odnalazł tam Akkę i resztę stada. Znajomi Nilsa, mali gęsiarze, szukali w Laponii ojca. Niestety, brat gęsiarki zginął w kopalni na skutek ostrzału. Za ostatnie pieniądze dziewczynka urządziła bratu godny pochówek, a następnie — odnalazła ojca.
Rozdział XVII: W drodze do domu
W październiku stado ruszyło w drogę powrotną, na południe. Bohaterowie lecieli przez Jamtlandię. Którejś nocy na wieży Nils poznaje legendę powstania tej krainy. Według podań, mieszkała tu niegdyś olbrzymka, którą odwiedził rycerz-siłacz. Gospodyni podstępem przekonała go do wykonania kilku prac. Tak oto powstały pagórki i wzgórza.
Kruk zabierał elfa z wieży. Nils dowiedział się, że odzyska ludzką postać i wróci do domu. Skrzat, który go zaczarował powiedział jednak, że gąsior Marcin, który z nim powróci, zostanie zarżnięty. Ta wiadomość załamała elfa-Nilsa.
Nils poznał pisarkę, która ma stworzyć podręcznik o Szwecji. Kobietę ucieszyło spotkanie z elfem, który odbył na grzbiecie gąsiora tak niezwykłą podróż.
Rozdział XVIII: Skarb na wyspie
W dowód wdzięczności Akka ofiarowała Nielsowi złoto. Elf dowiedział się również, że przewodniczka stada odwiedziła jego dom. Okazało się, że rodzice chłopca mają problemy finansowe
W Västergötland, stado przelatywało nad seminarium nauczycielskim, gdzie pracownicy przygotowują się do wprowadzenia systemu prac ręcznych, czyli slojdu. Paluszek był też świadkiem niezwykłego zdarzenia. Dzięki piosence uczniów, tamtejszy dyrektor wyzdrowiał.
Rozdział XIX: Nareszcie w domu
Nils powrócił do domu dokładnie 6 listopada. Dowiedział się od krowy w oborze, że jego rodzice sądzą, że ukradł gąsiora i zszedł na złą drogę. Będąc w oborze, Nils wyleczył rannego konia. Obiecał, że teraz będzie dobrym i pomocnym chłopcem. Usłyszał również, że gęsiarka i jej ojciec odkryli kopalnie i bardzo się wzbogacili. Chwili pomóc rodzicom Nilsa, ale ci odmówili. Uszczęśliwiły ich jednak informacje o dobrych uczynkach syna. Biały gąsior, Marcin, który był w pobliżu, odwiedził swoją żonę i został schwytany przez matkę Nilsa. Chłopiec uratował zwierzę w ostatnim momencie, odzyskując ludzką postać. Następnego dnia Nils pożegnał się z Akką. Choć nie mogli już że sobą porozmawiać, słowa były tu zbędne. Chłopcu zrobiło się przykro, że nie jest już elfem i nie może podróżować ze stadem dzikich gęsi.
