Filozofia kultury stanowi tę gałąź filozofii, która wyjaśnia i uzasadnia sposób ludzkiego postępowania jako następstwo obdarzonej rozumem i wolnością natury człowieka. Filozofia ta jest też odgałęzieniem filozofii w ujęciu klasycznym.
Początki filozofii kultury jako wyraźnie wyodrębnionej dyscypliny filozoficznej przypadają na ostatnie dekady XIX wieku. Autorem samego pojęcia "filozofia kultury" jest niemiecki filozof R. Eucken, który został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1908). Zaś w tytule utworu po raz pierwszy użył go Stein ( "An der Wende des Jahrhunderts. Versuch einer Kulturphilosophie"). Geneza filozofii kultury jest bezpośrednio związana z kierunkiem o nazwie neokantyzm, a w sposób pośrednio z przełomem filozoficznym w renesansie.
Immanuel Kant światu rzeczy materialnych ( postrzeganemu jako zjawiska) przypisał stronę "sein", a światu duchowemu- "sollen". Na pierwszy z tych światów składały się związki konieczne, przedstawione z użyciem łącznika zdaniowego "jest" w sądach wbudowanych w naukach z zakresu matematyki i przyrody. Drugi ze światów związany jest z powinnościami, które występują przede wszystkim w etyce.
Od drugiej połowy XIX stulecia myśliciele nurtu neokantowskiego (H. Rickert, W. Windelband) zauważyli, że powinny istnieć nie tylko nauki badające naturę ("Naturwissenschaften"), ale też nauki, których przedmiotem badawczym jest duch ("Geisteswissenschaften"). Nauka jest uzależniona od konieczności (w formie językowej określona przez łącznik zdaniowy "jest"), zaś Duch opiera się na Sensie ( "Sinn") i wartości ("Wert"). Świat kultury zbudowany na aksjologii i sensie jest głównym przedmiotem badań nad nauką o kulturze ("Kulturwissenschaften").
W miejsce ducha wprowadzono kulturę. O filozofii kultury jako samodzielnej nauce w obrębie filozofii można powiedzieć, że ma podłoże neokantowskie z filozoficzną perspektywą nakreśloną przez myśl kartezjańską. Wynika z tego, że szereg jej podstawowych odniesień ( na przykład rozumienie egzystencji, natury ludzi) opartych jest na założeniach o charakterze a priori, czyli na przykład niemożność poznania bytu, mechanicyzm, redukcjonistyczny albo dualistyczny koncept człowieka.
Filozofia kultury a neokantyzm
Zdaniem Ernsta Cassirera istnieje pięć elementów kultury: nauka, filozofia, język, mit i religia. Ów myśliciel w swoim utworze na temat filozofii form symbolicznych, stanowiącym w praktyce rozbudowaną filozofię kultury, widział początkowo nawiązanie do aprioryzmu Immanuela Kanta. Posługując się kantowskim aprioryzmem, aby wytłumaczyć kulturę posłużył się i zastosował określenie "forma symboliczna", oznaczająca rodzaj kategorii służącej do nadania doświadczeniom pewnej formy charakterystycznej dla określonego typu tworów kultury. Każde, nawet najmniej skomplikowane doświadczenie, już do końca cechuje się pewną organizacją i uporządkowaniem przy użyciu form symbolicznych, mających wymiar aprioryczny. Form tych nie można zebrać do jednego określonego rodzaju. Obraz świata nie może być budowany w oparciu o z góry ustalone i nieskomplikowane dane, a nawet sam proces narodzin i formowania doświadczeń nie może zostać sprowadzony do jednowymiarowego układu form.
Niezwykle ciekawe i godne polecenia są rozmyślania autora na temat struktury logicznej mitu i religii. Myśliciel przedstawia przeróżne wizje świata, które stanowią produkt imaginacji opartej na mitach i religii w tym celu, aby wykryć w nich prawidła uniwersalne, które są charakterystyczne dla mitycznego rozumienia świata. Autor ma tu na myśli takie reguły i takie formy o wymowie symbolicznej, które cechuje rozumowanie mityczne i religijne, a zarazem są znacząco odmienne od form wyrażających metodę budowania nauki lub języka. Cechą takich form jest to, iż są wykrywalne w mitologiach i religiach wywodzących się z różnych kulturowo terenów i istniejących w różnych epokach historycznych.
Cassirer rozpoczyna swoje rozważania od pierwotnych religii animistycznych i totemistycznych, a kończy na przepełnionych duchowością i bardzo złożonych religiach, takich jak religia perska i indyjska. Czyni to, aby wykazać i podkreślić cechy wspólne dla tych religii, takie jak specyficzne pojmowanie czasu, przestrzeni, czy liczby. W każdym obrazie świata, mitycznym -czy też- naukowym. Niezbędne jest istnienie pewnego porządku przestrzeni i czasu, ale to od metody formowania tegoż porządku zależy, czy dany świat nosi cechy świata opartego na micie, czy też na nauce. Człowiek jest uzależniony od kształtu świata, który podlega naszym badaniom. Aby móc opisać i pojąć wszystkie formy kształtujące ogół sfer doświadczenia człowieka, należy najpierw poznać to, co jest wynikiem funkcjonowania tych apriorycznych form, a w rezultacie- rzeczywisty świat kultury człowieka. O ile, u Kanta punktem wyjścia był fakt istnienia nauki, o tyle, u Cassirera byłą nim kultura. O kulturze nie można jednak powiedzieć, że jest niezmienna i statyczna, toteż ograniczenie się do logicznej analizy może okazać się niewystarczające. Aby dostrzec zmienność kultury nie można lekceważyć jej historii. Chociaż w zasadzie Cassirer nie bada historii kultury, a jedynie jej strukturę, to z praktycznego punktu widzenia, jego opisy są zanurzone w historii kultury i historii filozofii.
Formy symboliczne, będące strukturami systematyzującymi różne sfery ludzkiego działania twórczego, rozbudowują poniekąd zawarty w nich potencjał zgromadzony na przestrzeni dziejów, czy też kultur. Różnorodność form symbolicznych decyduje o bogactwie, relacji, między pierwiastkiem duchowym i pierwiastkiem sensualnym. Jednak owe pierwiastki nie występują na zasadzie dualizmu, stąd "czysta duchowość" i "czysta zmysłowość" nie istnieją. Świat impresji, będący materiałem aktywności na polu kultury nigdzie nie występuje w najczystszej formie. W każdych okolicznościach jest on zdeterminowany i przesycony określoną początkową funkcją duchową. Do takich funkcji można zaliczyć funkcję wyrażania. Wynikiem obserwacji najbardziej nawet podstawowego stadium rozwojowego jest umiejętność odczuwania tego, co wyraża twarz bliskich osób lub odczuwania klimatu otoczenia, jaki wytworzył się, czy jest on przyjazny, czy nie przyjazny; nie zaś umiejętność identyfikowania kolorów i dźwięków. Także, w tym języku zdolność wyrażania uchodzi za najbardziej pierwotną, a w późniejszym procesie rozwojowym ujawniają się funkcje przedstawiania i czystego znaczenia. Osobliwość świadomości mitycznej polega na tym, że nie rozróżnia się treści zmysłowych i duchowych. Istota zjawiska zawiera się w metodzie, w jakiej się ona uzewnętrznia i w oddziaływaniu na ludzi. Nie rozróżnia się pozorności i realności, istoty od zjawiska. Poznanie charakteru świadomości mitycznej przekonuje człowieka, że doświadczenie pierwotne stanowi świadomość rozlegle pojmowanego "TY", a nie świadomość "JA", jak życzyłby sobie tego metafizyk. Mityczne obcowanie człowieka ze światem ma sens, o ile rozumie on, co też ów świat uzewnętrznia. Nie chodzi więc o posiadanie wiadomości ( pełnych lub szczątkowych) na temat istniejących w nim przedmiotów. To dzięki światu mitycznemu wiemy, że poznanie bierze swój początek nie z wrażenia sensualnego, ale z elementarnej formy wyrazu. O każdym spostrzeżeniu można powiedzieć, że coś wyraża, a każde zjawisko uosabia jego całą istotę.
Cassirer wyraża ogólne przekonanie, że nie należy ograniczać filozoficznych dociekań jedynie do teorii poznania i teorii nauki, a to jest równoznaczne z przyznaniem, że poznanie teoretyczne, choć niezwykle cenne, stanowi zaledwie pewien przedział w pełnym rozumieniu ludzkiej rzeczywistości, a który w ujęciu historycznym powstał dość niedawno. O samym pojęciu formy symbolicznej można powiedzieć, że związana jest z koncepcją znaczenia, która jest rodzajem duchowej energii, decydującej o tym, że treść znaczeniowa powiązana jest z określonym znakiem sensualnym.
Na formę symboliczną składają się trzy elementy: 1) energia duchowa, będąca pierwotną siłą formująca, która powoduje, że 2) prosta obecność określonego zjawiska uzyskuje 3) określone znaczenia. Na długo przed pojawieniem się znaku indywidualnego istnieje funkcja sensotwórcza.
Metodzie zawierania się sensu w odbiorze zmysłowym, który ów sens reprezentuje, Cassirer nadał nazwę "symbolicznego piętna czy ładunku", (symbolische Pragnanz). Stosując pojęcie "symbolicznej pragnancji" pozbywamy się kłopotów z wyjaśnianiem metody, jaką wrażenie będzie połączone ze znaczeniem. To, z czym człowiek może się spotkać ma już swoją wewnętrzną systematykę, nie jest bezsensowne i posiada ładunek znaczeniowy. Ten związek między przeżyciem sensualnym i zawartym w nim znaczeniu ma charakter pierwotny.
Percepcja i znaczenie mogą być ze sobą połączone w różnoraki sposób. To właśnie decyduje o powstaniu różnych form kultury jak : język, mit, sztuka, czy nauka. W filozofii form symbolicznych można więc upatrywać typologii wszelkiej syntezy, która leży u początków różnych dziedzin kultury.
Do podstawowych związków między zmysłowym znakiem a jego treścią znaczeniową Cassirer zaliczył : wyrażanie, przedstawianie i czyste znaczenie. W myśleniu potocznym najbardziej zrozumiała i klarowna jest funkcja przedstawiania. Widać ją w języku, gdzie słowo w swej formie zmysłowej odróżnia się od oddawanego przez siebie sensu. Funkcja wyrażania powiązana jest z mitem i sztuką, natomiast z funkcją czystego znaczenia, gdzie narzędziem dla treści ukrytej w znakach i powiązaniach między nimi jest nośnik zmysłowy, mamy do czynienia w nauce.
O języku i innych formach symbolicznych można powiedzieć, że "budują mosty" między określonymi oryginalnościami. Dzięki swoistemu medium, jakim jest język ludzie są w stanie komunikować się między sobą. To w języku zawarte jest to, co odczytać można jako potoczny obraz świata, pojęcie przedmiotów, właściwości mające uniwersalne użycie na co dzień.
Jednak taki wizerunek, choć bezsporny, nie jest jedyny, ponieważ inny obraz świata charakterystyczny jest dla świadomości mitycznej, a jeszcze inny dla naukowej. Cechą myślenia mitycznego jest to, że słowo nie jest równoznaczne z nazwą rzeczy, ale jest samą rzeczą. Brakuje tu podziału na realność i pozór, ogół i fragment. Natomiast pojęcia w świecie naukowym formowały się sukcesywnie. Aby przyrodę można było uznać za przedmiot badań i dociekań naukowych należało ją "wyrwać" z macierzystego połączenia z nieobiektywnym światem ludzkich doświadczeń i wrażeń.
Sprawdzenie autentyczności teorii naukowych nie może odbyć się w sposób logiczny, ani też w sposób praktyczny, Jedność wiedzy nie wypływa z jedności jej przedmiotu, lecz z jedności znaczeniowej. To w nauce Cassirer widzi największy i najbardziej charakterystyczny sukces ludzkiej kultury. Jednocześnie wskazywał na potrzebę hołdowania starej zasadzie pitagorejskiej, według której istotą przyrody jest liczba i harmonia.
W odsłanianiu wzorcowej struktury rzeczywistego świata nie są potrzebne nagromadzone fakty. Część naukowców, np. Galileusz, Newton czy Einstein jest autorami teoretycznych konstrukcji myślowych, które w sposób coraz bardziej pełny i doskonały uchwyciły ów typ rzeczywistości, który bada nauka.
W świecie mitycznym odnaleźć można to, co najpierwotniejsze i najbardziej bliskie ludzkiej naturze, pełnej emocji, a za podstawowy uchodzi świat języka dzięki któremu możliwe jest rozmowa pomiędzy dwojgiem ludzi. Tymczasem to światu naukowemu można nadać rangę najbardziej doskonałego świata, ponieważ to w nim twórczy duch ludzki ma najwięcej do powiedzenia i potrafi tworzyć idealny świat.
Filozofia kultury Cassirer'a nie zasługuje na to, by poszła w zapomnienie. Może ona stanowić doskonały impuls do podjęcia badań nad interpretacją i próbą zrozumienia dzisiejszej kultury.
