Prezentowane poniżej utwory stanowią swoisty kanon zarówno światowej, jak i polskiej literatury współczesnej. Postaram się zaprezentować pokrótce, w kilku zwięzłych punktach ich tematykę i wyjaśnić, z jakich powodów uważamy je za najdonioślejsze dzieła ludzkiej myśli.

  • "Dżuma" Alberta Camusa jako powieść paraboliczna.

A) Definicja gatunku:

Parabola, inaczej: przypowieść - gatunek literatury moralistycznej, utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na swoje cechy jednostkowe, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i kolei losu. Świat przedstawiony paraboli / przypowieści stanowi zbiór sytuacyjnych wykładników jakiejś ogólnej prawdy moralnej, filozoficznej lub religijnej.

B) Wieloznaczność tytułu: dżuma jako choroba, zaraza, symbol wszelkiego zła.

C) Miejsce, w którym rozwija się akcja utworu, przedstawione jest tak, że zyskuje uniwersalność - Oran może być w zasadzie każdym miastem. Podobnie autor potraktował czas, w jakim rozgrywają się wydarzenia. Za alegoryczne może być uznane również motto powieści, które brzmi: "jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje" - Daniel Defoe.

W tym momencie można zestawić utwór Camusa z "Opowiadaniami" Tadeusza Borowskiego, by ukazać dwa różne spojrzenia na kondycję ludzką w obliczu bezpośredniego zagrożenia życia.

A) Borowski pisze o człowieku, który w obliczu śmierci, głodu i samotności jest w stanie kraść, zdradzać i zabijać, byle tylko przeżyć. U francuskiego pisarza sytuacja nie wygląda aż tak tragicznie - jego bohater nie dowierza, że to jego spotyka zło i robi wszystko, by je od siebie oddalić, by się uratować. Często jednak ludzie próbują zarabiać na nieszczęściu innych i z tym procederem spotykamy się zarówno u Borowskiego, jak i Camusa. Tadek z "Pożegnania z Marią" prowadzi nielegalny interes z wrogiem, okupantem, byle tylko uzyskać potrzebne mu znajomości. Dzięki temu ratuje jednak innych organizując nielegalne transporty ukrywających się ludzi poza granice miasta. Bohaterowie "Dżumy" starają się być bardziej zorganizowani, chcą ze sobą współpracować. U Borowskiego jest raczej zawiść, złość i samotność w obliczu zła i śmierci.

  • Literatura łagrowa.

Każdy obóz koncentracyjny, obóz pracy był specyficznym, strasznym, zupełnie "innym" światem, w którym panowały określone zasady. Moralne zasady i wartości humanistyczne stały tam pod znakiem zapytania, liczyło się życie, obozowicze przede wszystkim walczyli o przetrwanie. Wykształceni, prawi ludzie poddani procesowi łagrowania przeszli kolosalne zmiany osobowości, zostali skazani na kierowaniem się w życiu instynktem - instynktem samozachowawczym.

A) "Opowiadania" Tadeusza Borowskiego traktują o sprawach i rzeczywistości człowieka totalnie zmienionego przez obóz. Bohater Borowskiego jest zły i bezsilny, wyjałowiony, pozbawiony typowych ludzkich odruchów, powoli zamienia się w zwierzę. Wykazuje maksymalny egoizm, którego prostą przyczyną jest pragnienie przetrwania za wszelką cenę. Ludzie gotowi są poświęcić nawet życie swoich najbliższych, swoich dzieci, byle tylko uratować własne ("Proszę państwa do gazu").

B) "Inny świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego to opowieść o losie człowieka zniewolonego, pozbawionego jakichkolwiek praw, fizycznie i psychicznie wyeksploatowanego. Bohaterowie Herlinga-Grudzińskiego są otępiali, zobojętniali, popadają w rezygnację i bierność. Są jednak wyjątki, indywidualności, które się nie poddają i usiłują zachować do końca swoje własne zasady, swój kodeks postępowania. Skrajnym przypadkiem jest tutaj Kostylew, który popełnia samobójstwo, by podkreślić możliwość stanowienia o sobie i swoim losie.

  • Problematyka żydowska i Holocaust.

W literaturze polskiej postacie Żydów pojawiały się zawsze - za przykład mogą służyć chociażby: Jankiel z "Pana Tadeusza", Żyd z noweli "Mendel Gdański", Żydzi w "Lalce", "Ludziach bezdomnych", "Ziemi obiecanej", "Nocach i dniach", "Medalionach" etc.

A) "Pamiętnik z Powstania Warszawskiego" Mirona Białoszewskiego - zagadnienie deheroizacji.

B) "Początek" Andrzeja Szczypiorskiego, który ukazuje Polaków oraz niektórych Niemców jako dobroczyńców ratujących Żydów, ułatwiających im ucieczkę. Szczypiorski pokazuje, jak trzy narody wchodziły ze sobą w zadziwiające relacje. Później, już po wojnie, Polacy, Niemcy i Żydzi niejednokrotnie się spotykali, wędrowali po świecie albo osiadali na swoim miejscu. Wszyscy bohaterowie przedstawieni zostali w sytuacjach dosyć niebanalnych, narrator przywołuje ich ciekawe dyskusje. Życiorysy np. krawca Kujawskiego, sędziego Romnickiego, Artura Hirschfelda i Marysi Wiewióry mają swoje miejsce wspólne w Warszawie, ich "początek" znajduje się właśnie tutaj. Szczypiorski napisał swoją książkę przeciwko stereotypom, by pokazać, że byli zarówno dobrzy, wyrozumiali Niemcy, jak i brutalni Żydzi współpracujący z gestapo. W książce Szczypiorskiego stykamy się także z kontrastem, jaki może zachodzić pomiędzy wielkimi totalitaryzmami a "powszednimi" zbrodniami. Totalitaryzm popełnia zbrodnię z pełnym uzasadnieniem, w majestacie prawa, za zgodą władzy. Zwykły opryszek natomiast nie może siebie utożsamiać w systemem. Jego przestępstwo jest z tego punktu widzenia inne, choć dotyczy tego samego - łamania dekalogu.

  • Wątki autobiograficzne w literaturze polskiej, na przykładzie tekstów Tadeusza Borowskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego oraz Witolda Gombrowicza.

A) Motywem, który spaja "Opowiadania" Borowskiego w jedną całość jest postać głównego bohatera, który uważany jest czasem za alter-ego pisarza. Dużo faktów wskazuje jednak na to, iż utwór nie jest autobiograficzny. Świadczą o tym choćby relacje współwięźniów Borowskiego.

B) Wątki autobiograficzne zawiera "Inny świat" Herlinga-Grudzińskiego. Autor książki sam był więźniem obozu i opisując swoich bohaterów widział zapewne źródło ich postaci w osobach swoich współwięźniów. Ludzie pokroju Kostylewa oraz ich liczne rozterki, refleksje związane ze zniewoleniem są prawdopodobnie osobistymi przemyśleniami autora.

C) "Ferdydurke" oraz "Dzienniki" Gombrowicza jak najbardziej zawierają odautorskie uwagi. "Dzienniki" są natomiast kreacją odautorską i zawierają fakty z życia Gombrowicza w odpowiednim naświetleniu, wyselekcjonowane, wybrane dla konkretnej publiczności.

  • Literatura wobec moralności i zasad.

A) Omówienie zagadnienia na przykładzie "Tanga" Sławomira Mrożka. Autor prezentuje w swoim dramacie świat chamstwa i prymitywu, który od jakiegoś czasu dominuje nad moralnymi zasadami, ogólnoludzkimi wartościami. Obraz rodziny, jaki mamy nakreślony w "Tangu", zupełnie demaskuje zasady, jakimi rządzi się społeczeństwo i państwo komunistyczne. W takim świecie nikomu nie są potrzebne zasady, stare ceremonie, wiara przodków. Moment, w jakim jeden z bohaterów próbuje przeciwko temu walczyć, doprowadza do tragedii. Jedyną możliwością zapanowania nad chaosem rzeczywistości jest zastosowanie terroru, przemocy. Okazuje się, że niemożliwa jest zarówno bezgraniczna wolność, jak i życie obwarowane samymi zakazami. Kiedy jesteśmy ograniczeni jakimiś zasadami, to za wszelką cenę staramy się z tym walczyć, natomiast w momencie, gdy podarowana jest nam wolność, brakuje czegoś, przeciwko czemu można się buntować. Wtedy buntujemy się przeciw zbyt szeroko rozumianej wolności. A potem popadamy w stagnację. Taka jest niezmienna kolej rzeczy.

  • Człowiek zmagający się z własnym losem.

A) "Przedwiośnie" Stefana Żeromskiego prezentuje typ bohatera zmagającego się z własnym losem, próbującego stawiać czoło historii. Cezary Baryka usiłuje znaleźć odpowiedni sposób na walkę o dobro kraju, miota się pomiędzy przeróżnymi wizjami przyszłości. Jest bez końca uwikłany w swój czas i próbuje się w nim jakoś odnaleźć. Po beztroskim dzieciństwie jest zmuszony dojrzeć bardzo szybko. Odtąd będzie poszukiwał stałego punktu oparcia w polityce, nauce i innych ludziach.

B) "Dżuma" prezentuje przeróżne postawy ludzi zmagających się z własnym losem. Każdy robi to na swój sposób i swój rachunek, z różnym powodzeniem. "Dżuma" pokazuje, jak człowiek mierzy się ze złem i przeszkodami, które stoją na jego drodze.

C) "Proces" Franza Kafki opisuje sytuację, w której człowiek musi wziąć odpowiedzialność za własne życie i jest zobowiązany rozliczyć się z niego. Józef K. dosyć niemrawo walczy o siebie, własne życie, jest zagubiony w rzeczywistości i nie potrafi wygrać z absurdalnym systemem, który zawłaszcza jego osobę.

  • Moralistyka i duch ironii - na podstawie utworów poetyckich Zbigniewa Herberta i Czesława Miłosza.

Herbert usiłuje odnowić dekalog, znaleźć jakieś drogowskazy dla błądzących w złej rzeczywistości. Stara się odbudować pojęcie moralności. Poza tym jest nierzadko ironiczny i swoją ironią posługuje się poprzez nawiązania do klasyki literatury, mitów, Biblii oraz historii sztuki.

Wiersze:

A) "Nike, która się waha", mówi o tym, że najpiękniejsze w antycznych bóstwach są cechy typowo ludzkie im przypisane.

B) "Apollo i Marsjasz" opowiada o estetyce i pojęciu sztuki.

C) "Sprawozdanie z raju" - humorystyczna, bezpardonowa opowieść o warunkach, w jakim przyjdzie żyć zbawionym (i w jakich wszak żyje się w państwie socjalistycznym).

D) "Przesłanie Pana Cogito" - poetyckie wezwanie do bezowocnego działania.

Również Czesław Miłosz niejednokrotnie stawał się moralistą. W jego mniemaniu poeta, szczególnie na czas wojny, powinien być sumieniem i pamięcią narodu. Utwory Miłosza są często autobiograficzne i autotematyczne. Poeta pisze o funkcji, jaką pełnić ma jego sztuka, sam natomiast nie czuje się wywyższony, ma stać w jej cieniu. Na siłę próbuje wmówić czytelnikowi swoją pospolitość i jest w tym trochę przewrotności, kokieterii.

Podsumowanie: przytoczone problemy stanowią tylko ułamek tego, czym zajmuje się współczesna literatura. Porusza ona bowiem tematy tak różne i skomplikowane, że nie sposób pisać o nich inaczej, jak tylko uogólniając niektóre kwestie, te najpowszechniejsze. Dokonany wybór ogranicza się ponadto do literatury europejskiej, uznawanej za kanon, również szkolny.