Czesław Miłosz – koleje życia i twórczości

Czesław Miłosz przyszedł na świat 30 czerwca 1911 roku w Szetejniach na Litwie. Jego ojcem był Aleksander Miłosz, natomiast matką Weronika z domu Kunat. Krajobraz miejsc rodzinnych (dolina Niewiaży), specyficzna atmosfera wielokulturowego pogranicza, odcisnęły na Miłoszu trwałe piętno, którego ślady będziemy odnajdywać w jego późniejszej twórczości. Pewne znaczenie, chociaż właściwie już w jego późniejszym okresie życia, miała dla niego przeszłość jego rodu zarówno ze strony ojca, jak i matki.

W roku 1913 wyjechał wraz z rodzicami w podróż po Rosji - celem był Krasnojarsk, gdyż jego ojciec został zmobilizowany do armii carskiej. Wspomnienia z tej eskapady będą powracać w jego poezji i eseistyce.

W Rosji rodzinę Miłoszów zaskakuje Rewolucja Październikowa (1917), której krwawe wydarzenia mały Czesław będzie miał dane oglądać. Echa tych zdarzeń znajdą się zarówno w jego powieści Dolina Issy, jak i w tomie eseistyczno - biograficznym zatytułowanym Rodzinna Europa oraz niezwykle interesującej autobiografii, która składa się z zapisu szeregu rozmów przeprowadzonych z Noblistą przez Aleksandra Fiuta - książka została nazwana Autoportret przekorny. Można zatem powiedzieć, że specyficzna atmosfera stron rodzinnych oraz wspomnienia z podróży po Rosji stanowią centrum, wokół którego ogniskuje się wiele wątków twórczości Miłosza, czego przykładem może być tom Ocalenie. Poza tym autor Doliny Issy widział w tych swych wczesnych podróżach zapowiedź losu tułacza, jaki przypadł mu w udziale w jego późniejszym życiu.

Miłoszowie w 1918 roku wracają na Litwę, do Szetejń. W 1921 ich latorośl zaczyna swą edukację w Gimnazjum im. Zygmunta Augusta w Wilnie. Po jego ukończeniu i złożeniu matury w 1929 roku zostaje Miłosz studentem polonistyki na wileńskim Uniwersytecie im. Stefana Batorego, jednakże po dwóch tygodniach rezygnuje - nie podobała mu się zbytnia feminizacja tego kierunku, poza tym nie chciał być nauczycielem - i przenosi się na prawo na tej samej uczelni. Nie zerwał on jednak wszelkich kontaktów z swym pierwszym wybranym fakultetem, gdyż zapisał się do Sekcji Twórczości Oryginalnej studenckiego Kola Polonistów. Pisze swe pierwsze utwory, dwa z nich - Kompozycja i Podróż - zostają opublikowane w jednym z numerów Alma Mater Vilnensis w 1930 roku. Rok później ma swój pierwszy wieczór autorski.

W owym czasie nawiązuje również przyjacielskie kontakty z młodymi poetami i pisarzami wileńskimi. Wśród jego znajomych są między innymi: Teodor Bujnicki, Jerzy Zagórski, Kazimierz Hałaburda, Stefan Zagórski i Stefan Wędrychowski. Z dwoma ostatnimi odbywa wyprawę do Paryża. Tu po raz pierwszy ma szanse spotkać się ze swym odległym krewnym, poetą i mistykiem, Oskarem Miłoszem, który wywiera na nim ogromne wrażenie. Będzie to jedna z najważniejszych osób w biografii duchowej autora Dolin Issy.

W okresie swych studiów zakłada również wraz z innymi młodymi twórcami grupę poetycką Żagary. Jednocześnie młodzi wydają pismo, które jest tubą, przez którą głoszą swe poglądy na literaturę i nie tylko. Nazywa się ona tak samo jak grupa. Miłosz publikuje w nim wiele rozpraw i artykułów.

Rok 1933 przynosi debiut książkowy poety. Wydaje on tom poezji zatytułowanych Poemat o czasie zastygłym. Zostaje on dostrzeżony i przychylnie przyjęty przez krytykę literacką, o czym może świadczyć nagroda im. Filomatów dla debiutanckiego tomu poetyckiego przyznana Miłoszowi przez ZZLP w Wilnie. Rok później kończy studia i jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej wyjeżdża do Paryża. Tu wznawia swe kontakty z Oskarem Miłoszem.

Po roku wraca Miłosz do kraju i podejmuje pracę w rozgłośni Polskiego Radia w Wilnie. Nie zagrzewa on tam jednak długo miejsca, gdyż przez Polskę właśnie przelewa się fala nacjonalizmu, a on, będąc człowiekiem o wyraźnie lewicowych poglądach, jawi się decydentom politycznym jako jednostka wielce podejrzana. To doświadczenie wpływa na kształtowanie się jego światopoglądu. W roku 1936 wydaje następny tom swoich poezji, który został zatytułowany Trzy Zimy. Miłosz korzystając nieco przy pisaniu utworów w nim zamieszczonych z techniki surrealistycznej pokazuje w nim człowieka, który zostaje niejako rzucony w tryby dziejącej się historii. Zatem mamy tu dwie perspektywy: jedną bliską, subiektywną i intymną, oraz drugą - daleką, nie do końca poznaną i groźną. Jeśli Miłosz był dotąd znany przede wszystkim w środowisku inteligencji wileńskiej, to po wydaniu tego tomu jego sława poza opłotkami rodzinnego miasta znacznie wzrosła. Pisali o nim tacy znani i znamienici krytycy międzywojenni, jak: Kazimierz Czachowski, Stefan Napierski, Ludwik Fryde, Konstanty Troczyński, Ignacy Fik.

W roku 1937 odbywa krotką podróż po Włoszech, a po powrocie ponownie zatrudnia się w Polskim Radiu, tym razem jednak w samej centrali w Warszawie. Cały czas też pisze, jakkolwiek nie tylko poezję, gdyż jak się okazuje jest on również świetnym eseistom i autorem opowiadań. Jedno z nich zatytułowane Obrachunki otrzymuje nagrodę czasopisma literacko - społecznego "Pion". Jeśli chodzi o esej, to ważnym jest opublikowany w "Po prostu" szkic List do obrońców kultury.

W roku 1939 Miłosz jako pracowni Polskiego Radia zostaje przydzielony do jednej z jednostek Wojska Polskiego. Wraz z nią wycofuje się, aż pod granicę z Rumunią, którą przekracza, gdy Armia Czerwona zaczyna zajmować wschodnie rubieże Rzeczpospolitej. Stamtąd na początku roku 1940 przedostaje się do Wilna, które w tym czasie zostało zaanektowane przez Litwę. Gdy i tam wkraczają krasnoarmiejcy, Miłosz postanawia przekraść się do niemieckiej sfery okupacyjnej, co po licznych i niebezpiecznych przygodach udaje się mu. Właściwie zaraz po przybycie do Warszawy wydaje pod pseudonimem Jan Syruć tom poetycki zatytułowany po prostu Wiersze. Jest to pierwsze literackie przedsięwzięcie wydawnicze podziemnej Polski. Zaprzyjaźnia się również w owym czasie z krytykiem literackim Kazimierzem Wyką oraz pisarzem Jerzym Andrzejewskim, z którym będzie prowadził niezwykle ożywioną i bogatą intelektualnie wymianę korespondencji. Do jego kręgu znajomych będzie należał także Tadeusz Kroński, filozof marksistowski zafascynowany Heglem, którego znakomity portret możemy odnaleźć w Rodzinnej Europie.

Rok 1942 przynosi sygnowaną przez Miłosza antologię zatytułowaną Pieśń niepodległa, będącą zbiorem niezwykle popularnych w owym czasie i często anonimowych piosenek patriotycznych. Miłosz jednocześnie nie przestaje pracować nad własnymi utworami. Pokłosie poetyckie czasów okupacji złoży się na jego pierwszy powojenny tom poetycki zatytułowany Ocalenie.

Upadek Powstania Warszawskiego zastaje go w Goszycach, w gościnnym domu Jerzego i Anny Turowiczów. W roku 1945 przenosi się do Krakowa. Tu po raz pierwszy jest mu dana możliwość ujrzenia, jak nowy system władzy "zadamawia się" w umysłach polskiej inteligencji, które to obserwacje i wynikające z nich refleksje wykorzysta w napisanej kilka lat później książce Zniewolony umysł.

Równocześnie podejmuje pracę w redakcji miesięcznika literackiego Twórczość, gdzie zamieszcza kilka ciekawych tekstów. W 1945 ukazuje się jego tom poetycki zatytułowany Ocalenie. Okazał się on być jednym z najważniejszych wydarzeń literackich w Polsce drugiej połowy dwudziestego wieku. Jego najważniejszą częścią, która doczekała się licznych i istotnych komentarzy, był cykl krótkich i napisanych prostym językiem utworów, którym autor nadał tytuł Świat (poema naiwne). Poeta prezentuje w nim wizję świata, jakim on być powinien - z bezpiecznym domem rodzinnym, kochającymi rodzicami, prostymi troskami i małymi radościami, co w kontekście właśnie co zakończonej wojny brzmiało ironicznie, ale z drugiej strony, uwypuklało jeszcze bardziej szaleństwo ludzi, którzy mogąc być szczęśliwymi sami siebie skazują na zagładę.

W roku 1945 otrzymuje posadę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, na której to pozostanie, aż do roku 1945. Zostaje wysłany, między innymi, jako attache kulturalny do placówek w Nowym Jorku i Paryżu. W 1948 ukazuje się jego Traktat moralny, którego wydanie nie przynosi chluby czujności ówczesnej cenzury. Zajmuje się w nim Miłosz problemem zmian w sferze kultury, relacji społecznych oraz moralności, jakie zachodzą w Polsce pod rządami komunistów. Zastanawia się także na ile jednostka jest odpowiedzialna za wydarzenia historyczne, w których uczestniczy.

W 1951 roku decyduje się na zerwanie współpracy z reżimem komunistycznym. W tym czasie znajdował się w dość niewesołej sytuacji, gdyż jego paszport został zatrzymany, a żona i dzieci pozostawały w Stanach Zjednoczonych, jednakże dzięki pomocy żony Zygmunta Modzelewskiego, działacza partyjnego wysokiego szczebla, dokument zostaje mu zwrócony i Miłosz może wyjechać z kraju. Udaje się do Francji, gdzie swe pierwsze kroki kieruje do Instytutu Literackiego kierowanego przez Jerzego Giedroycia.

Jego pobyt we Francji potrwa do 1960 roku. W tym czasie Miłosz pisze i wydaje ważne książki. Jedną z nich jest Zniewolony umysł, który stanowi dogłębne i niezwykle przenikliwe studium natury ludzkiej, łatwo ulegającej wpływom "naukowej" doktrynie marksizmu, co zostaje pokazane na przykładzie czterech polskich pisarzy (Andrzejewski, Borowski, Gałczyński i Putrament). Książka ta uczyniła nazwisko Miłosza rozpoznawalnym w kręgach europejskiej i amerykańskiej inteligencji, jednakże równocześnie przykleiła mu na długie lata łatkę, ku jego wielkiemu niezadowoleniu, pisarza politycznego.

W roku 1953 ukazują się również: tomik poezji zatytułowanej Światło dzienne oraz powieść Zdobycie władzy. W następnych latach wychodzą kolejno: Dolina Issy oraz Traktat poetycki. To ostanie dzieło przynosi Miłoszowi nagrodę literacką paryskiej Kultury. W tym czasie, druga połowa lat pięćdziesiątych, panuje w Polsce odwilż po okresie terroru stalinowskiego, dzięki czemu niektóre jego utwory mogą się ukazać się w kraju. Zarówno krytycy, jak i czytelnicy odnoszą się do nich niezwykle przychylnie. W 1958 roku ukazuje się jego Rodzinna Europy oraz tom esejów zatytułowany Kontynenty, jednocześnie poeta otrzymuje nagrodę Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie.

Zaproszenie do objęcia katedry na Wydziale Języków i Literatur Słowiańskich University of California w Berkeley przyjął z wielką ulgą, gdyż gwarantowało ono stały dochód i jaką taką stabilizację materialną. Nie rozmyślając zatem zbyt wiele, zabiera rodzinę i wyrusza w 1960 roku w podróż do Stanów Zjednoczonych. Podczas pobytu w tym kraju obok pracy nad własnym dziełem, którego pokłosiem są tomy poetyckie Król Popiel i inne wiersze (1962), Gucio zaczarowany (1965), wydaje on antologię zatytułowaną Postwar Polish Poetry, będącej wyborem tłumaczeń na język angielski utworów polskich poetów. Miłosz zamieścił w nim między innymi wiersze Zbigniewa Herberta. Natomiast w roku 1969 ukazuje się The History of Polish Literature, która jest jego doniosłym wkładem do popularyzacji polskiej kultury i literatury za granicą, a także ważnym głosem w dyskusji dotyczącej oceny naszego dorobku narodowego w tych dziedzinach. Ten rok przynosi również jego następna publikację. Jest to tom poetycki Miasto bez imienia, a także zbiór esejów Widzenia nad Zatoka San Francisco.

W roku 1973 dochodzi do istotnej zmiany postrzegania Miłosza na zachodzie. Dotąd znano go raczej jako pisarza zajmującego się problematyką polityczną - zaważyły na tym książki Zniewolony umysł oraz Zdobycie władzy - względnie jako eseistę, ale do tej pory niewielu wiedziało, że jest on poetą. Zmiana perspektywy dokonała się dzięki wydaniu tłumaczeń jego wybranych utworów na język angielski, które zostały zebrane w tomie zatytułowanym Selected poems. Cieszy się on sporą popularnością wśród czytelników oraz wzbudza spore zainteresowanie krytyków. Miłosz zatem idzie zaciosem i w 1977 wydaje Poems, a rok później Bells in Winter. Jako ciekawostkę można tu podać, że o ile w krajach Europy zachodniej oraz w Ameryce Miłosz był postrzegany jako pisarz polityczny oraz eseista, to w Polsce publiczność znała go wyłącznie jako poetę, w dodatku wyklętego. Cóż, takie czasy.

Wraz z jego kolejnymi ukazującymi się tomami przychodzi coraz większe uznanie na świecie. W 1974 roku zostaje Miłosz nagrodzony prze polski PEN Club w uznaniu jego zasług na polu popularyzacji literatury polskiej za granicą. W tym także roku ukazuje się jego niezwykle ważny tom wierszy zatytułowany Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada. Otrzymuje również Nagrodę Guggenheima (1976), doktorat honoris causa Uniwersytetu Michigan w Ann Arbor (1977), Międzynarodową Nagrodę Literacką im. Neustadta. Nie zaprzestaje także intensywnej pracy na niwie literackiej. W 1977 ukazuje się Ziemia Ulro rozprawa filozoficzna dotycząca, tzw. przesilenia romantycznego w Europie, w którego perspektywie są omawiane postacie i twórczość takich poetów i mistyków, jak William Blake, Emanuel Swedenborg, Adam Mickiewicz oraz Oskar Miłosz. W tymże roku wychodzi także ksiązka Mój wiek, będąca zapisem rozmów toczonych przez Miłosza z Aleksandrem Watem.

Bardzo ciekawym i niezwykłym polem działalności intelektualnej i literackiej Miłosza są jego przekłady ksiąg biblijnych dokonywanych z języków oryginału (greka i hebrajski), których nauczył się w już bardzo zaawansowanym wieku. Ukazały się Księga psalmów (1979), Księga Hioba (1980), Księga pięciu megilot (1982), Ewangelia według Marka i Apokalipsa (1984).

Dochodzimy do, zapewne, najważniejszego wydarzenia w biografii literackiej Czesława Miłosza, którego konsekwencją będzie jego niezwykła popularność w Polsce i poza graniami kraju. Jeśli bowiem dotąd był on znany dość wąskiemu gronu fachowców - u nas na przykład pisali o nim tacy znakomici krytycy literaccy, jak Jerzy Kwiatkowski, Aleksander Fiut oraz Jan Błoński. W 1980 roku otrzymuje Miłosz Nagrodę Nobla, najwyższy laur na niwie literackiej, jaki sobie można wyobrazić. W uzasadnieniu członkowie Szwedzkiej Akademii Nauk pisali o nieprzemijających wartościach jego poezji i humanistycznej wizji rzeczywistości, w której można odnaleźć sens. Nagroda nie została przyznana za jakiś konkretny tom, ale całokształt twórczości .

Tak się dziwnie złożyło, że Nobel dla polskiego poety zszedł się w czasie (mniej więcej) z "rewolucją" Solidarności. Można zatem powiedzieć, że historia, która była jednym z obsesyjnie powracających tematów twórczości Miłosza, spłatała mu mały figiel. Stał się on jedną ze sztandarowych postaci tego zrywu Polaków, którą zwykło się wymieniać obok Jana Pawła II - ego oraz Lecha Wałęsy.

Dzięki tej nagrodzie także Polscy czytelnicy mogli zaznajomić się z poezją Miłosza, gdyż teraz władzom i cenzurze było bardzo trudno odmówić wydawnictwom prawa do druku jego książek w kraju. Również krytycy i historycy literatury zaczynają się mocno interesować dziełem autora Doliny Issy, co przekłada się na szereg rozpraw i analiz uniwersyteckich.

W 1981 roku odwiedza Miłosz ojczyznę, której nie widział trzydzieści lat. Pretekstem do przyjazdu jest odbiór tytułu doktora honoris causa przyznanego poecie przez Katolicki Uniwersytet Lubelski. Na spotkania z nim przychodzą tłumy, żądne zobaczyć człowieka tak wielce zasłużonego dla naszej literatury, a także sprawy polskiej na świecie. Po tym triumfalnym przejeździe przez Polskę "uhonorowany" poeta wraca jednak do swego domu w Berkeley.

W następnych latach Miłosz intensywnie pracuje, czego dowodem są kolejne książki sygnowane jego imieniem i nazwiskiem, ukazujące się teraz, prawie bez problemów, i w Polsce. Są to kolejno: Hymn o Perle (1982), Nieobjęta ziemia (1984), Zaczynając od moich ulic (1985), Kroniki (1988 - pierwsze książka Miłosza od bardzo dawna wydana jako pierwodruk w Polsce ), Metafizyczna pauza (1989).

Rok 1986 stoi pod znakiem osobistej tragedii poety - umiera jego żona Janina.

W 1989 roku dokonuje się wielka przemiana polityczno - społeczna, którą można, chociaż w tym okresie nie jest to jeszcze do końca prawda, uznać za koniec komunizmu w Polsce. W tymże roku przyjeżdża do Polski Miłosz, aby odebrać przyznany mu przez Uniwersytet Jagielloński tytuł doktora honoris causa. W następnych latach odwiedza Kraków coraz częściej i coraz chętniej, tak iż w pewnym momencie można było mówić, że mieszka on w dwóch miejscach na raz: w Berkeley i grodzie Kraka.

W 1992 publikuje w domu wydawniczym Znak zbiór esejów zatytułowany Szukanie ojczyzny. Głównym problemem, z jakim się Miłosz mierzy w tym tomie, jest historia, co u tego autora akurat nie jest dziwne, ale tym razem jest ona widziana w kontekście wydarzeń ostatnich lat - upadku komunizmu w państwach bloku wschodniego. Poruszone są tu sprawy tożsamości narodowej oraz prawdy historycznej widzianej nieraz bardzo odmiennie w poszczególnych krajach regionu.

Niezwykle ważną była dla niego podróż po Litwie, jaką odbył w 1992 roku. Podczas niej otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie oraz Order Wielkiego Księcia Giedymina przyznany mu przez prezydenta tego kraju - Algirdasa Brazauskasa za zasługi dla Litwy. Ta podróż miała jednak przede wszystkim charakter duchowy, a nie oficjalny charakter - umożliwiła ona Miłoszowi powrót, choćby na chwilę, do kraju lat dzieciństwa, do miejsc przezeń ukochanych.

W następnych latach pisze i wydaje następne książki i tomiki poezji. Są to: Nad brzegiem rzeki (1994), Piesek przydrożny, za który to tom otrzymał on najważniejszą polską nagrodę literacką Nike, To (2000), Druga przestrzeń (2003). Warto tu także wspomnieć o zapoczątkowanym przez Wydawnictwo Literackie oraz Znak wydaniu jego dzieł wszystkich. Miłosz w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych osiada ostatecznie na stałe w Krakowie. Zostaje mu przyznane honorowe obywatelstwo tego miasta.

Czesław Miłosz umiera w 2004 roku, a jego ciało zostaje złożone w krypcie kościoła Na skałce.