Koleje życia i twórczości Henryka Sienkiewicza

Henryk Sienkiewicz przyszedł na świat dnia 5 maja 1846 roku Wola Okrzejskiej, wsi położonej na Podlasiu. Wywodził się z mocno podupadłego finansowo rodu szlacheckiego, którego korzenie sięgały osadzonych tutaj tatarskich jeńców wojennych (przełom XV i XVI wieku). Ukończywszy gimnazjum we Warszawie rozpoczął studia na fakultecie filologicznym Szkoły Głównej w tymże mieście. Oprócz studiowania zajmował się głownie zdobywaniem pieniędzy, które pozwoliłyby mu przeżyć. Trochę również pisał. Eg debiut nastąpił w 1869 roku w "Przeglądzie Tygodniowym". Od 1873 na szpaltach "Gazety Polskiej" miał swój stały cykl felietonowy zatytułowany "Bez tytułu", a od roku 1875 podobny, tyle że noszący miano "Chwila obecna". W 1874 roku podjął również prace w czasopiśmie "Niwa", gdzie zajmował się działem literackim. W tym mniej więcej czasie pracował również nad cyklem złożonym z trzech opowiadań: Stary sługa, Hania i Selim Mirza.

W roku 1881 stanął na ślubnym kobiercu z Marią Szetkiewiczówną. Cztery lata później jego małżonka zmarła na suchoty. Z tego związku na świt przyszła dwójka latorośli. Kolejny raz Sienkiewicz ożenił się w roku 1893 z Marią Wołodkowiczówną, ale to małżeństwo przetrwało ledwie kilka miesięcy. Po tym czasie małżonka pisarza wróciła do domu rodzinnego i zażądała rozwodu. W 1904 jeszcze raz złożył przysięgę małżeńską. Tym razem wybranka jego serca była Marią Babska.

Całe niemalże życie Sienkiewicza upłynęło pod znakiem licznych podróży, które pisarz przedsiębrał już to ze względów zarobkowych, już to z czystej ciekawości, ale najistotniejszą ich przyczyną było też, iż tylko będąc w drodze był w stanie skoncentrować się na pracy twórczej. Jego pierwszy wojaż miał miejsce w 1876 roku, gdy to autor Trylogii został wysłany przez redakcję "Gazety Polskiej" do Ameryki. Miał on stamtąd nadsyłać korespondencje dla owego czasopisma. W Stanach Zjednoczonych przebywał - głównie Kalifornia - do roku 1878. Wszystkie napisane wówczas felietony złożył się na tom zatytułowany "Listy z Ameryki".

Po zakończeniu swej pracy korespondenta w Nowym Świecie powrócił do Europy, ale nie od razu do kraju. Spędził jeszcze jakiś czas we Francji. Stąd w 1879 roku udał się do Lwowa, następnie zaś do Tarnopola, z tego zaś miasta do Szczawnicy i Krynicy. To jeszcze nie koniec, gdyż jeszcze w tym samym roku zdążył odwiedzić Wenecję oraz Rzym, by pod jego koniec zatrzymać się w Zakopanym. Innym przykładem owego syndromu "wiecznego wędrowca:, jaki był udziałem Sienkiewicza, jest rok 1887, gdy to na jego początku przebywał w Krakowie, następnie przeniósł się do warszawy, stamtąd zaś na Litwę, gdzie miał uczestniczyć w polowaniu na grubego zwierza. Był luty. W marcu ponownie wyruszył do Krakowa, a stad do Wiednia. Jednakże w stolicy Austrio - Węgier nie zabawił zbyt długo, gdyż jego niespokojna natura zwiodła go do Abbacji nad Adriatyk. To w tej miejscowości powstały pierwsze rozdziały "Pana Wołodyjowskiego". W miesiącu maju był już jednak w sanatorium Kaltenleutgeben, niedaleko Wiednia, stąd następnie udał się do Brukseli i Ostendy. Zabawił też chwile we Wielkiej Brytanii oraz Francji. We wrześniu wyruszył do Gastein i ponownie odwiedził Kaltenleutgeben i Wiedeń. Jesienią wrócił do Warszawy, gdzie zresztą nie zabawił zbyt długo, gdyż już ciągnęło go do Krakowa i Zakopanego.

Chętnie także odwiedzał różne dwory ziemiańskie rozsiane po różnych zakątkach kraju. Nieobce były mu również wyprawy nieco bardziej egzotyczne. Np. w roku 1886 odbył podróż, która wiodła go przez Rumunię, Bułgarię, Grecję, aż do Turcji, natomiast w 1891 odwiedził Afrykę (Egipt i Zanzibar). Tego wędrownego sposobu życia nie porzucił nawet wtedy, gdy w jubileusz swej twórczości artystycznej został obdarowany przez naród majątkiem w Oblęgorku, mieścinie położonej niedaleko Kielc w 1900 roku.

W raz ze wzrostem jego sławy jako powieściopisarza wzrastało również zapotrzebowanie na jego osobę na różnego rodzaju rautach, kolacjach, przyjęciach, ale również komisjach, komitetach, radach. itp. W roku 1905 został uhonorowany literaka Nagrodą Nobla, co tylko wzmogło popularność jego osoby.

W trakcie trwania Pierwszej Wojny Światowej przebywał na terenie Szwajcarii, konkretnie zaś we Vevey. Założył tutaj organizację, która koncentrowała się na zbieraniu funduszy, mających być wykorzystanymi do niesienia pomocy poszkodowanym przez działania wojenne na terytorium trzech zaborów. W tej to miejscowości dnia 16 listopada 1916 Henryk Sienkiewicz zmarł. Jego ciało wróciło do kraju dopiero w roku 1924 roku.

Był Sienkiewicz pisarzem pozytywistycznym. Jego publicystyka, np.: Listy z Ameryki, oraz nowele, np. Szkice węglem (1877), Janko Muzykant , Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (1879), Za chlebem (1880) i Bartek Zwycięzca (1882) wskazują, że podzielał on typowe dla tego nurtu myśli polskiej przekonania o potrzebie pracy organicznej oraz niechęci wobec przestarzałych form współżycia społecznego. Nie jest jednakże pisarzem, który nie potrafiłby się zdobyć na samodzielne spojrzenie na niektóre sprawy. Nie do końca zatem mieścił się w ramach propagowanej przez pozytywistów tendencyjności w literaturze, nie miał także skłonności do patrzenia z uwielbieniem na lud, co było przypadłością wielu jego kolegów po piórze z formacji pozytywistycznej. W nowelach pisanych w tym okresie dominowała tematyka rodzajowa, a także patriotyczna, która w okresie popowstaniowym nie cieszyła się szczególna estymą literatów, np. Latarnik (1881), Wspomnienie z Maripozy (1882) czy Sachem (1883).

Od dnia 2 maja 1883 do 1 lutego 1884 ukazują się w prasie kolejne odcinki powieści zatytułowanej "Ogniem o mieczem", której akcja rozgrywała się siedemnastym wieku na kresach wschodnich Rzeczpospolitej podczas wojen z Kozakami. Jej popularność wzrastała z części na część, czyniąc tym samym jej autora wręcz obiektem kultu ogólnonarodowego. Powieść ta świadczy, że Sienkiewicz dokonał diametralnego zwrotu w swej twórczości. Dotąd jako pisarz pozytywistyczny unikał raczej tematyki historycznej, gdyż ta nie do końca pasowała do wzorów nowoczesności, jakie propagował ów kierunek myśli. Jednakże Sienkiewicz doszedł do wniosku, że nadrzędnym celem polskiej literatury jest krzepienie serc członków narodu narodu. Kolejne części Trylogii - "Potop" oraz "Pan Wołodyjowski" - przenoszą zatem czytelników ponownie do siedemnastego wieku, do czasów, gdy Rzeczpospolitą wstrząsały wojny ze Szwedami oraz Turkami.

Następną powieścią historyczną Sienkiewicza było Quo vadis? (1895-6). Akcja utworu rozgrywa się w pierwszym wieku naszej ery w Rzymie, podczas panowania cezara Nerona, i stanowi apoteozę wczesnego chrześcijaństwa, ze szczególnym podkreśleniem roli męczeństwa jego wyznawców. Kolejnym dokonaniem Sienkiewicza na niwie "historiopisania" byli "Krzyżacy" (1897-1900), gdzie przedstawił on wspólne polsko - litewskie zmagania z potęga Zakonu Najświętszej Maryi Panny. W międzyczasie napisał również dwie współczesne powieści, mianowicie: Bez dogmatu (1889-90) oraz Rodzinę Połanieckich (1893-4).

W swych powieściach historycznych Sienkiewicz nawiązywał do bardzo wielu tradycji literackich. Koncepcje osadzenia akcji utworu w prawdziwych realiach literackich, które stanowią niejako tło dla działań podejmowanych przez fikcyjnych bohaterów, a także rzeczywiście istniejące persony, zaczerpnął od Waltera Scotta. Monumentalność pewnych postaci, a jednocześnie ich nietuzinkowość, stanowi spadek po idącej w tysiące lat tradycji eposu, a zatem można tu przywoływać i Homera, i "Pieśń o Roladzie", i Tasso, i Mickiewicza. Cały zaś awanturniczy przebieg akcji tych powieści był bez wątpienia wynikiem oddziaływania na Sienkiewicza dzieł tworzonych przez Aleksandra Dumasa. Z kolei na kształt ideowy tych utworów wpłynęła rodzima tradycja - szczególnie zaś podejmowane często przez pisarzy staropolskich oraz romantyków przekonanie, że nad wszystkimi wydarzeniami historycznymi czuwa opatrzność boża, która koniec końców nie da ukrzywdzić dzielnego narodu polskiego.

Jako pisarz Sienkiewicz był uwielbiany przez czytelników, natomiast krytycy i historycy literatury mieli dość rozbieżne poglądy na jej temat. Jedni, jak np.: Karol Tarnowski i Julian Krzyżanowski, podnosili walory językowe tej prozy, a także to, iż jej głównym celem było krzepienie serc narodu pod zaborami. Przeciwnicy zaś pisarstwa autora Trylogii uznawali go za "pierwszorzędnego pisarza drugorzędnego". Zarzucali mu, że jego powieści fałszują historie, że gloryfikują formację społeczną, która walnie przyczyniła się do upadku Rzeczpospolitej, że wreszcie koncepcja historiozoficzna przedstawiona w nich, szerzej całe ich zaplecze intelektualne, jest miałkie, a Sienkiewicz nie radzi sobie po prostu z problemami nurtującymi współczesnego człowieka. Wśród najznamienitszych i najbardziej wpływowych krytyków autora Trylogii - dawnych i współczesnych - byli między innymi: Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, Stanisław Brzozowski, Witold Gombrowicz i Czesław Miłosz.