Literatura parenetyczna (gr. paraneisis - pouczenie) to utwory piśmiennicze kształtujące i propagujące określone wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Autorzy literatury parenetycznej często posługiwali się przykładami. Parenetyka średniowieczna miała na celu pouczenie i wychowanie ludzi. Propagowano przede wszystkim trzy wzorce osobowe, a były to:

Asceta to człowiek oddany Bogu całkowicie. Najczęściej odrzuca on wartości życia ziemskiego, wszelkie dobra materialne. Poprzez cierpienie, pokutę oraz umartwianie się osiąga zbawienie.

Średniowiecznym ascetą jest bohater Legendy o świętym Aleksym. Aleksy pochodził z bardzo znanego rodu rzymskiego, a jego żoną była córka cesarza. W noc poślubną porzucił on jednak rodzinę i majątek i skazał się na cierpienie, głód i biedę. Poszukiwał w nich doskonałości, a radykalna asceza i absolutne samowyrzeczenie stały się dla niego drogą do osiągnięcia zbawienia. Bóg oczywiście wynagrodził go za to. Postać Aleksego ma cechy, które posiadają również inni święci, ich żywoty były bowiem konstruowane według jednego, stałego schematu a zmieniały się jedynie w szczegółach.

Żywot świętego Franciszka odbiega jednak od innych legend o świętych. Franciszek również porzucił życie w luksusach i żył bardzo biednie, nie umartwiał się jednak, a jego życie przepełniała miłość. Kochał cały świat - ludzi, zwierzęta i przyrodę. Od jego imienia zachowało się do dziś pojęcie "franciszkanizm", oznaczające wielką dobroć, życzliwość i zrozumienie wobec innych.

Rycerz idealny to na przykład bohater Pieśni o Rolandzie czy Tristan. Obaj oni wywodzili się ze znakomitego rodu. Wyróżniali się spośród innych ludzi zarówno wyglądem zewnętrznym - pięknem, siłą i doskonałym strojem, jak i umiejętnościami władania bronią. Największą wartość dla rycerza miały sława oraz honor - własny i władcy. Honor wymagał, by rycerze bezwzględnie dotrzymywali danego słowa, mówili prawdę i byli wierni, zarówno władcy, jak i wybrance serca. Rycerze wiedli z reguły barwne życie, pełne przygód. Dlatego też prawie nigdy nie rozstawali się ze swą bronią i rumakiem. Miłość do wybranki serca kazała nakazywała natomiast wiernie jej służyć.

Władca idealny posiadał pewne nadprzyrodzone cechy, które wyróżniały go spośród innych, a które były podarunkiem od Boga. Narodzinom takiego władcy towarzyszyły z reguły cudowne okoliczności. Często mogli oni rozmawiać z Bogiem poprzez swoje sny czy wizje. Władca idealny troszczy się o dobro swojego państwa i poddanych, szanuje wasali i jest wobec nich sprawiedliwy. Godność oraz dostojeństwo to niektóre z jego najważniejszych cech.

Przykładem władcy idealnego, którego postać została stworzona w średniowieczu, może być:

  • król Karol Wielki (Pieśń o Rolandzie)
  • król Marek (Dzieje Tristana i Izoldy)
  • Bolesław Chrobry - doskonały władca i polityk, Bolesław Śmiały, Bolesław Krzywousty - świetny żołnierz (byli oni idealnymi władcami według Kroniki polskiej Galla Anonima)