NAZWA EPOKI I CZAS JEJ TRWANIA

EUROPA

Średniowiecze czyli inaczej "wieki średnie", "era ciemnoty i zabobonów", " mroki Średniowiecza" oto zwroty jakimi określa się epokę, której początek przypada na przełom IV i V wieku. Krzysztof Keller za początek Średniowiecza rok 306 objecie tronu przez Konstantyna Wielkiego, obecnie przyjmuje się rok 476 upadek Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego. Za koniec uznaje się rok 1453 - datę upadku Konstantynopola. Według niektórych badaczy koniec Średniowiecza to początek epoki nowożytnej i rok 1492, kiedy to Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę. Dla innych ważnym wydarzeniem kończącym Średniowiecze jest wynalezienie druku przez Gutenberga w 1450 roku.

POLSKA

Za początek uznaje się moment przyjęcia chrztu przez Mieszka I w 966 roku.

Natomiast za koniec epoki koniec XV- początek XVI wieku. Czas ten można podzielić na trzy okresy:

I okres między XI a XII wiekiem to twórczość w języku łacińskim.

II okres miedzy XIII-XIV wiekiem: pojawienie się pierwszych polskich autorów

III okres to wiek XV w którym obok łaciny pojawiły się utwory w języku polskim

ŚWIATOPOGLĄD

uniwersalizm - podporządkowanie państw jednej władzy kościelnej i świeckiej; zwierzchnictwo papieża; dominacja Kościoła katolickiego; władza świecka w rękach cesarza władcy Cesarstwa Rzymskiego Narodu

Niemieckiego; "urzędowym" językiem była łacina

teocentryzm -  w centrum świata jest Bóg, stworzyciel całego świata; uosobienie piękna, dobra i prawdy

anonimowość - autorzy swych dzieł nie ujawniali swego nazwiska

dwujęzyczność - w literaturze Średniowiecza dominowała łacina ale istniały również języki narodowe

dualizm w postrzeganiu świata, podział na dwie kategorie dobro-zło, niebo-piekło, jasność-ciemność, dwie strony duchowa i cielesna, idealna materialna.

OBRAZ CZŁOWIEKA

Średniowiecze ukształtowało dualistyczny wizerunek człowieka. Jako stworzenie boskie otrzymał on wszystkie pochodzące od boga atrybuty doskonałości. Był więc z jednej strony niezwykłą istotą, obdarzona mądrością, wszelkimi cnotami, dążący do dobra i wielkości. Z drugiej jednak strony człowiek ograniczony był przez swą grzeszność, często ulegał swym słabościom i pokusom, pełen wad i niedoskonałości zmuszony był do nieustannego stawania się lepszą istotą. Do tej ciągłej walki potrzebował przewodników duchowych, którzy pomagaliby mu w podejmowaniu dobrych decyzji. Dlatego też teksty średniowiecze to najczęściej literatura parenetyczna.

WZORCE OSOBOWE

W literaturze średniowiecznej zaobserwować można takie wzorce osobowe:

- ideał ascety ("Legenda o św. Aleksym"),

- ideał świętego ("Kwiatki św. Franciszka"),

- ideał władcy ("Kronika Polska Gala Anonima", "Pieśń o Rolandzie)

- ideał rycerza ("Pieść o Rolandzie", "Opowieści arturiańskie", "Dzieje Tristana i Izoldy")

- ideał kochanka ("Dzieje Tristana i Izoldy", "Heloiza i Abelard" )

GATUNKI LITERACKIE

Przejęte ze starożytności:

carmina (pieśni)

tragedia

komedia

historia

satyra

Gatunki wypracowane przez Średniowiecze:

apokryfy to opowieści o życiu Jezusa i jego rodziców wykraczające poza Nowy Testament,

hagiografie czyli żywoty świętych utwory w których przedstawione było życie świętego; charakteryzował je dydaktyzm i pareneza

legendy opowieści pisane albo ustne przedstawiające niezwykłe wydarzenia, postacie, wzbogacone o pewne fantastyczne wydarzenia.

-kazania przemowy wygłaszana przez kapłanów mszy świętej wyjaśniające przeczytaną Ewangelię, podstawy wiary i nauki moralne.

kroniki gatunek prozy historiograficznej, w której połączona została wiedza historyczna z fikcją literacką,

roczniki czyli annały utwory przekazujące wydarzenia uporządkowane chronologicznie,

gesta historie opiewające niezwykłe czyny wielkich bohaterów

romanse rycerskie (Chansons de Geste) utwory francuskie pokazujące czyny fikcyjnych lub historycznych bohaterów, szczególnie z epoki Karola Wielkiego

pieśni trubadurów, pieśni wykonywane przez wędrownych poetów, kompozytorów i zarazem wykonawców często ze stanu rycerskiego, uprawiających poezję liryczną, kunsztowną szczególnie lirykę miłosną.

-misteria widowiska sceniczne o tematyce zaczerpniętej ze Starego i Nowego Testamentu, wystawiane w okresie świąt religijnych a od XIV wieku poza kościołami,

-moralitety sztuka dydaktyczna, której bohaterem był Everyman czyli Każdy-Człowiek, symbolizujący każdą istotę ludzką

CECHY LITERATURY

Była ona: anonimowa

dwujęzyczna

miała charakter religijny

przeważała tematyka dydaktyczno-moralizatorska

STOSUNEK ŚREDNIOWIECZA DO ANTYKU

Zdecydowana zmiana dotyczyła tego co leżało w centrum zainteresowania. Antyk na pierwszym miejscu stawiał człowieka, natomiast w kulturze, literaturze i średniowiecznej sztuce na pierwszym miejscu postawiony został Bóg i to Jemu właśnie wszystkie sfery ludzkiego codziennego życia zostały podporządkowane. Nastąpiło więc zdecydowane odejście od antycznego antropocentryzmu i humanitaryzmu. Zmienił się więc światopogląd, filozofia i religia. Średniowiecze zainteresowane było nadal kulturą, sztuką i wynalazkami.

ROZWÓJ OŚWIATY

Powstawały głównie szkoły katedralne i klasztorne. Najważniejsze przedmioty nauczania to teologia i łacina. Repetitio est mater studiorum - powtarzania jest matką nauk, stało się sposobem nauczania. Stosowano kary cielesne. Ogromny nacisk kładziono na powstawanie uniwersytetów (łac. universitus - ogół, wszyscy razem). Najwcześniej powstały w Bolonii i Paryżu, później we Włoszech, Tracji, Anglii, Portugalii, a później w Krakowie, Pradze, Wiedniu, dopiero pod koniec XIV w. w Niemczech.

KSZTAŁTOWANIE SIĘ JĘZYKA POLSKIEGO

Język polski wywodzi się z grupy języków praindoeuropejskich. Należy do grupy języków słowiańskich tak jak język czeski, słowacki, górnołużycki, dolnołużycki i połabski. Koło wieku X polszczyzna ukształtowała się jako język etniczny. Stało się tak dlatego, że powstała wspólnota jednocząca w jedno państwo liczne plemiona. Alfabetem obowiązującym został alfabet łaciński. Posiadał on jednak znacznie mniej znaków, które oddałyby wszystkie występujące w polszczyźnie mówionej dźwięki. Ustalono więc cztery obowiązujące zasady ortograficzne:

- zasada fonetyczna - istnieją wyrazy, które piszemy tak jak słyszymy i wymawiamy, np. kot, lalka, dom,

- zasada morfologiczna -istnieją wyrazy, których pisownię można wyjaśnić pisownią innych form tego wyrazu albo pisownią wyrazów pokrewnych, np. morze => morski, ławka => ława,

- zasada historyczna - istnieją wyrazy których pisownia wyjaśnia archaiczną, historyczną formę omawianego wyrazu, np. góra => gora, rzeka => řeka, corka => cora,

- zasada konwencjonalna - istnieją wyrazy, których pisownia określona jest przez językoznawców. Reguluje ona m.in. pisownię wyrazów dużą i małą literą, a także w sposób łączny i rozłączny.

Szybki rozwój kultury sprawia, że język którym posługuje się dana wspólnota ulega również wielkiemu rozwojowi. Różnorodność kultur przyczynia się do wzbogacenia języka, ma ogromny wpływ na wszelkie dziedziny życia społecznego, literatury i sztuki. Zamknięcie się na inną kulturę przyczynia się do braku wszechstronnego rozwoju. Taka otwartość sprzyja we wzbogaceniu się słownictwa.

Różnice między językiem pisanym i mówionym :

- język pisany przyjmuje pewną określoną formę

piszący stosuje pewien zabieg kompozycyjny, w czytelny sposób konstruuje swoją wypowiedź

stosuje zdania pojedyncze i złożone albo wielokrotnie złożone

brak tu pauz i luk wyrazowych

- język mówiony składa się z luźnych wypowiedzi

obecny tu być może nawet chaos wypowiedzi

krótkie zdania, równoważniki zdań albo zdania niedokończone

często występują tu zaimki wskazujące i nieokreślone

PRZEDSTAWIENIA ŚREDNIOWIECZNE

Teatr liturgiczny:

- przedstawienia związane ze świętami liturgicznymi

- widowiska o charakterze obrzędowym,

- nawiązywały do Ewangelii

- odgrywane były w kościołach, najczęściej w bocznych kaplicach,

- pisane po łacinie,

- przestrzegano zasady trzech jedności, ważnym elementem dekoracyjnym był pusty grób Chrystusa,

- często łamano zasadę czystości estetyki, gdyż wprowadzano na scenę komiczne postacie i wydarzenia.

Teatr ludyczny:

- teatr dostarczający zabawy,

- połączenie przedstawień teatralnych i wystąpień cyrkowych,

Teatr misteryjny:

- przedstawienia pod gołym niebem,

- przedstawienia w językach narodowych,

- odwoływały się do tekstów biblijnych i nowego testamentu,

- tematyka coraz częściej odwoływała się do codziennego życia ludzi

TOPOS ŚMIERCI

Motyw wszechobecnej śmierci, przenikał bardzo wiele utworów średniowiecznych albowiem człowiek tej epoki szczególnie narażony był na spotkanie z nią. Spowodowane było to warunkami w jakich żył, trybem życia jaki wiódł oraz nieustannymi toczącymi się wojnami. Średniowieczny światopogląd podkreślał ogromną wagę dobrego przygotowania poprzez całe swoje godne życie do tak naprawdę najważniejszego wydarzenia w ludzkim życiu, do spotkania z Tym, który przepełniał każdą sferę ludzkiego życia.

Sposób przedstawiania śmierci w literaturze, sztuce średniowiecznej był często makabryczny. Problem spotkania ze śmiercią dotykał przecież każdego człowieka bez wyjątku. Śmierć była wszechobecna, wszechmogąca i wszechwładna. Bez względu na pochodzenie społeczne, status majątkowy czy zajmowane stanowisko.

Śmierć w pierwszych tekstach średniowiecznych przedstawiona była jako rozkładające się zwłoki na potem przyjmowała postać kobiety, a właściwie jej szkieletu. Obdarzono ją takimi rekwizytami jak kosa czy włócznia. Śmierć prowadziła w procesji do grobu ludzi, wszystkich stanów w makabrycznym tańcu.

MOTYW MIŁOŚCI

Miłość w średniowieczu była tematem niezwykle popularnym. Najsłynniejsze pary Średniowiecza to Tristan i Izolda, Lancelot i Ginewra oraz Heloiza i Abelard. Najważniejszą cechą miłości z tej epoki jest jej idealizacja, uczynienia z niej miłości trudnej do spełnienia, przed którą piętrzą się różnego rodzaju trudności. Obiekt westchnień trudny był do zdobycia często kobieta przeznaczona innemu mężczyźnie, albo już zamężna albo pochodząca z lepszego, wyższego stanu. Ważną rolę w rozwoju liryki miłosnej odegrali trubadurzy, poeci, kompozytorzy i śpiewacy, którzy umilali śpiewem czas spędzany na dworach. Śpiewano o miłości duchowej. Pojawiało się pojęcie miłości dwornej rozumianej jako uczucie rycerza do kobiety z lepszego wyższego stanu i z reguły zamężnej.

BOHATEROWIE, AUTORZY, UTWORY

ŚWIĘTY ALEKSY - był człowiekiem, który zrezygnował ze wszelkich ziemskich dóbr, czyniąc nieustającą pokutę, umartwiając się, dążąc do poskromienia własnego ciała. Wszystko to po to, aby dobrze przygotować się na spotkanie z Bogiem. Nieustająca modlitwa, spełnianie dobrych uczynków miało zapewnić mu najlepszy sposób na osiągnięcie wiecznego szczęścia. Taka postawa przez średniowiecznych odbierana bywała jako lęk przed prawdziwym życiem.

ŚWIĘTY FRANCISZEK - urodził się w XII w. w zamożnej rodzinie mieszczańskiej, postanowił drastycznie zmienić swoje Zycie i stać się odnowicielem Kościoła katolickiego, zrezygnował więc z posiadanego majątku, rozdał go potrzebującym, a sam również wiódł życie biedaczyny. Założył zakon Braci Mniejszych, od którego jednak po pewnym czasie odszedł. Stworzył pogląd zwany od jego imienia franciszkanizmem. Naznaczony był stygmatami. Najważniejszy był dla niego Bóg, stwórca wspaniałego, przepięknego świata. Ten wspaniały boży dar fascynował Franciszka który i w człowieku, zwierzęciu czy roślinie umiał dostrzec ślad boskiej miłości.

Kochał wszystkich ludzi, starał się im pomagać nie zapominając jednak o innych bożych stworzeniach i obdarzając je szacunkiem. Głosił kazania do zwierząt, a one go słuchały, pertraktował nawet z wilkiem. Śmierć jego stała się okazją do spełnienia się licznych cudów. Symbol buntownika i wizjonera, który kroczy swą trudną drogą walcząc ze złem i niesprawiedliwością. Niosąc jednak w sobie ogromna radość.

ROLAND - francuski rycerz walczący w armii Karola Wielkiego. Waleczny, odważny, niezłomny, wierny swemu władcy Bogu i ojczyźnie. Pozbawiony krytycyzmu, umiarkowania i rozwagi. Był gwałtowny, mściwy i pełen pychy. "Pieść o Rolandzie" przedstawia go jako niezwykle tragiczną postać. Zginął męczeńską śmiercią chrześcijanina broniącego swojej wiary. Wielki obrońca rycerskiego honoru, przyczynił się do śmierci swych współtowarzyszy.

GALL ANONIM - autor "Kroniki Polskiej...", człowiek dobrze wykształcony i wyrobiony intelektualnie. opisał w niej dzieje Polski. Opisuje on ideał walecznego i mądrego władcy. Szczególnie władców Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego. Polaków przedstawił jako naród mężny odważny. Utwór jest panegirykiem. Składa się z trzech części: pierwsza opowiada dzieje rodu a dwie kolejne dziejów Bolesława Krzywoustego.

BOGURODZICA - najstarsza ze znanych polskich pieśni religijnych, hymn rycerski powstały w XIII wieku, choć pierwszy odpis pochodzi z XV wieku. Dwie pierwsze zwrotki to najstarsza część Bogurodzicy. Autorstwo legendarne przypisywano św. Wojciechowi.

ŚWIĘTOKRZYSKI - utwór ten powstał w XV wieku. Przechowywany w bibliotece klasztoru św. Krzyża dlatego tez zwykło się go nazywać "Lamentem Świętokrzyskim" Inna znana nazwa to "Plankt Świętokrzyski" pochodząca od słowa planktus oznaczającego lament, płacz. Funkcjonowały też również i inne nazwy "Żale Matki Boskiej po krzyżem" oraz "Posłuchajcie bracia miła". Podmiotem i bohaterem lirycznym jest tu Matka Boska, adresatami: Chrystus, ludzie, matki, archanioł Gabriel. Tematem jest rozpacz boskiej Matki po stracie swego Syna. Przedstawione jest tu ludzkie oblicze boskości. Matka Boża utożsamiona jest tu ze wszystkimi matkami świata. Maryja jest symbolem samotnego i niezasłużonego cierpienia.

FRANCOIS VILLON - poeta, uczony studiował na Sorbonie. Prowadził burzliwe i awanturnicze życie. "Wielki Testament" to poemat składający się z 173 ośmiowierszy poprzeplatanych balladami i sonetami. Najważniejszy utwór Villona , parodia testamentu, bo tak naprawdę nie miał co rozdawać. Zawarta ponad czasowa refleksja o przemijaniu świata i życia. Budzi ona w poecie bunt i sprzeciw…. Nie chce być i nie jest twórcą anonimowym.

SZTUKA DOBREGO UMIERANIA - "ars bene moriendi". Utwory mające na celu przygotowanie chrześcijanina do śmierci. Dobra śmierć jest wielka sztuką. do której koniecznie należy się dobrze przygotowywać przez całe swoje życie. Dobra śmierć poprzedzona być musi rozstaniem ze swoimi doczesnymi sprawami, majątkiem, rodziną. Ostatnie chwile spędzić należy na modlitwie. Powinien pogodzić się z ludźmi, z otaczającym światem, przeprosić Boga i liczyć na jego miłosierdzie.

DANTE - BOSKA KOMEDIA - dzieło pośrednie między Średniowieczem a Renesansem. Powstałe w 1307 roku. Tematem jest wędrówka poprzez zaświaty. Bohaterem jest Dante , którego po zaświatach oprowadzają: po Piekle i Czyśćcu oprowadza go Wergiliusz a po raju ukochana Beatrycze. Jest to utwór zawierający prośbę o przestrzeganie i realizację cnót chrześcijańskich. Napisana w języku narodowym, odwołuje się do tradycji antycznych, ukazany świat jest uporządkowany i harmonijny.

TRISTAN I IZOLDA - dzieje Tristana i Izoldy to najsłynniejszy romans średniowiecza. Historia wielkiej i niestety nieszczęśliwej miłości zakończonej śmiercią głównych bohaterów, ich miłości trwającej nawet po ich śmierci, czego symbolem jest krzew wyrastający z wspólnego grobu.

MARCHOŁT - opowieść o Marchołcie, bohaterze plebejskim, który podejmuje błazeński spór ze światem, który go otacza i z ludźmi którzy ten świat reprezentują. Główny bohater jest gadatliwym i chytrym chłopem, prostym, a wręcz prostackim lecz obdarzonym niesamowitym sprytem.

ŚWIĘTY AUGUSTYN ŚWIĘTY TOMASZ

Święty Augustyn to twórca filozofii dramatycznej zwanej augustianizmem Żył w latach 354-430. Człowiek umieszczony jest pomiędzy niebem a ziemią, pomiędzy dobrem a złem, pomiędzy pragnieniem doświadczania zwykłego życia a wielką tęsknotą za tym co wieczne piękne i ponad czasowe. Człowiek ciągle musi dokonywać różnorodnych wyborów, jego życie bywa więc czasem nieznośne i rozdarte. Powinien zawsze kierować się ku dobru. Najwyższym dobrem jest Bóg uosobienie Piękna, Dobra, Prawdy i Źródła wiedzy i wiary.

Święty Tomasz to twórca filozofii harmonijnej zakładającej rozumny ład świata, harmonijnego świata z wyraźnie zaznaczona drabiną bytów, na której każde istnienie ma swoje własne dobrze określone i potrzebne miejsce. Człowiek ma swoje określone miejsce lecz powinien nieustannie starać się piąć wyżej i wyżej. Wśród bytów zajmuje uprzywilejowane miejsce ze względu na to, że obdarzony jest nieśmiertelną duszą. Takie przebywanie na określonym miejscu drabiny bytów wyjaśniało na długie lata podział społeczeństwa na różne stany.