Asceta i rycerz to, obok postawy franciszkańskiej, dwa najważniejsze wzorce osobowe, obecne literaturze średniowiecznej. Utwory literackie tamtego okresu pełniły bardzo często funkcję parenetyczną, polegająca na popularyzacji wzorców osobowych i postępowania, a także systemu wartości, które powinny kierować postępowaniem człowieka danej epoki.
Wymieniony tu wzorzec świętego ascety miał swoją genezę w niezwykle silnej, wręcz dominującej pozycji kościoła w ówczesnym życiu politycznym, społecznym i kulturalnym. Ta szczególna, uprzywilejowana pozycja była zarazem czynnikiem integrującym państwa europejskie. Postawa ascezy wiąże się z przekonaniem, iż ciało jest siedliskiem zła, dlatego umartwianie się, wystawianie się na cierpienia to najlepsza droga do uwolnienia się od obecności szatana. Stąd częstym widokiem były procesje biczowników, chłostających swoje ciało. Popularne były także inne techniki umartwień, czego skrajnym przykładem był Szymon Słupnik. Spędził on 27 lat w małym domku na wysokim słupie, przeważnie stojąc. Wymagało to od niego z pewnością wiele silnej woli, poświęcenia i pogardy dla własnego ciała (co ostatecznie uznać można za przejaw choroby psychicznej). A jednak jego postawa wzbudziła wśród wielu artystów późniejszych epok podziw lub zainteresowanie. Wystarczy przypomnieć wiersz Szymona Grochowiaka "Święty Szymon Słupnik" ze znanym cytatem: "Powołał go Pan / Na słup".
Przykładem utworu parenetycznego, z wzorcem świętego ascety, jest Legenda o św. Aleksym. Przedstawiono w niej pobożne życie pochodzącego z zamożnej rodziny Rzymianina, który w dniu ślubu postanowił resztę swojego życia poświęcić służbie Bogu. Dlatego pozostawił młodą żonę, bogaty dom i wyruszył w świat jako żebrak. Po długiej wędrówce zmarł pod schodami domu swojego ojca nierozpoznany przez najbliższych. Mieszkał tam przez ostatnich 16 lat życia. Dopiero gdy zmarł, rodzina dowiedziała się kim był ten nędzarz. Aleksy dobrowolnie wyrzekł się dóbr materialnych i wygód doczesnego życia. Zamiast nich wybrał nędzę, poniżenie i umartwianie się.
Literatura parenetyczna, opisując żywoty świętych ascetów charakteryzuje się pewną schematycznością przedstawień bohaterów. Nie może w niej zabraknąć podkreślenia ich heroizmu oraz pobożności. Obowiązkowa jest także biografia; najczęstsze jej elementy to: szlachetne pochodzenie, przedstawienie zalet oraz cnót, rezygnacja z posiadanych dóbr, ascetyczne życie i śmierć, której towarzyszą liczne cuda.
Drugim popularnym w literaturze tej epoki wzorcem osobowym był rycerz. Jego postępowanie można opisać hasłem: Bóg, Honor, Ojczyzna. Były to dla niego trzy najważniejsze wartości. Z takim wzorcem mamy do czynienia w "Pieśni o Rolandzie", reprezentującego gatunek "chansons de geste". Przedstawiono w niej dzieje wyprawy frankońskiego monarchy Karola Wielkiego przeciwko saracenom. Walki toczyły się w Hiszpanii. Podczas powrotu, po szeregu zwycięstw, została zaatakowana tylna straż Franków, którą dowodził siostrzeniec króla hrabia Roland. Mógł on wprawdzie wezwać na pomoc resztę rycerzy, jednak uznał to za czyn niegodny rycerza. Przewaga liczebna wroga była ogromna, jednak Roland, nie zważając na śmierć swoich rycerzy, walczy do końca. Zanim zginął dokonał na polu walki licznych, niezwykłych czynów. Śmiertelnie ranny opłakuje pomordowanych towarzyszy, umiera, tęskniąc do ukochanej ojczyzny i króla.
Roland to wzór średniowiecznego rycerza, gotowego dla wierności swoim ideałom i zasadom poświęcić wszystko, nawet życie. Wyróżnia go męstwo, odwaga, poczucie honoru, poświęcenie. Oczywiście, że jego postępowanie może dzisiaj budzić sprzeczne oceny, niemniej ciągle pozostaje on uosobieniem tego, co dla średniowiecznych rycerzy było najważniejsze.
