Humanizm - prąd umysłowy, który polegał na uzmysłowieniu człowiekowi jego niepowtarzalnej wartości. Przyniósł on fascynację człowiekiem i wszystkimi sprawami z nim związanymi: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce" (Terencjusz). Humaniści głosili wiarę w potęgę rozumu ludzkiego, a poznanie człowieka uznawali za podstawowe zadanie nauki, filozofii i sztuki. Humanitas - człowieczeństwo; edukacja jako działania prowadzące do wszechstronnego rozwoju człowieka. Duży wpływ wzorców antycznych.

Mikołaj Rej (1505-1569) - urodził się w Żurawnie koło Halicza na Rusi Czerwonej. Pochodził ze średniej szlachty. Nauki pobierał w Skalmierzu, we Lwowie i w Krakowie (tylko rok uczył się na Akademii Krakowskiej). Nie otrzymał solidnego wykształcenia. Służbę dworską sprawował na dworze wojewody sandomierskiego Andrzeja Tęczyńskiego. Najpierw był luteranem, potem przeszedł na kalwinizm. Mikołaj Rej pisał dużo i, co warto zaznaczyć, pisał w języku polskim, przez co przyczynił się do rozwoju literatury w języku narodowym.

"Żywot człowieka poczciwego" Mikołaja Reja - ukazał się w Krakowie w latach 1567-1568 jako pierwsza część "Zwierciadła…". Zawiera wzorowy przykład szlachcica - ziemianina. Autor opisuje kolejno jego młodość, wiek męski i starość. Szlachcic - ziemianin szanuje swoje pochodzenie i swoją rodzinę i swój majątek. Żyje na wsi, w harmoni z otaczajacą go naturą. To człowiek uczciwy, roztropny, prawy, stateczny i zachowujący spokój wewnętrzny. Mikołaj Rej dzieli się z czytelnikami własnymi spostrzeżeniami i przemyśleniami. Pokazuje, w jaki sposób można zapewnić sobie w życiu radość i zadowolenie.

Fraszki - rymowane żartobliwe utwory o różnej długości i rozpiętości wersów, zakończone wyraźną puentą. Nazwa pochodzi od wł. "frasca", co oznacza coś małego, głupiego. Poruszają różnorodną tematykę. Można wyróżnić fraszki autotematyczne, filozoficzne, patriotyczne, miłosne, refleksyjne, satyryczne, obyczajowe itp.

"Raki" Jana Kochanowskiego - fraszka obyczajowa, w której tytuł sugeruje, że należy czytać ją na dwa sposoby. Czytana tradycyjnie zawiera pochwałę kobiecych zalet, a czytana wspak jest misterną drwiną z kobiecych słabości.

"Na dom w Czarnolesie" Jana Kochanowskiego - pochwała świata, jego piękna i harmonii. Poeta wyraża swoją wdzięczność Bogu za błogosławieństwo, jakie udzielił jego pracy. Jednocześnie prosi go o dalszą pomoc, by szczęśliwie doczekał śmierci.

"Na nabożną" Jana Kochanowskiego - kpina z fałszywej pobożności.

"Czego chcesz od nas, Panie…" Jana Kochanowskiego - pieśń pochwalna, hymn wysławiający Boga. Podmiot liryczny dziękuje mu za stworzenie świata i człowieka, za to, że stworzył ład i harmonię, a także prawa, które rządzą światem. Jego dzieło jest doskonałe i idealne. Między Bogiem a człowiekiem nie ma dystansu, ale radosna więź.

"Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana Kochanowskiego - jest to śpiewany przez dwanaście panien cykl dwunastu pieśni, wykonywanych w tzw. sobótki, czyli w wigilię św. Jana (23 czerwca). Pieśni te zawierają opisy i pochwałę życia na wsi. Stanowią one próbę stworzenia pierwszej polskiej sielanki. Najbardziej znana jest pieśń Panny XII "Wsi spokojna, wsi wesoła…" - wieś została przedstawiona jako arkadia obfitości, w której wszystko jest proste i żyje się w niej naprawdę beztrosko.

Tren - gatunek starożytny należący do liryki funeralnej, poświęcony zmarłym, o tematyce żałobnej. Jego zadaniem jest wyrażenie żalu po czyjejś śmierci. "Treny" Jana Kochanowskiego to cykl dziewiętnastu utworów, które powstały po śmierci ukochanej 2,5-letniej córki - Urszulki. Wówczas cały świat poety i filozofa rozpadł się w gruzy.

Tren I - utwór pełniący rolę wstępu do całości cyklu. Podmiotem lirycznym jest ojciec zmarłego dziecka - poeta. Wzywa on Heraklita z Efezu, Simonidesa z Keos, troski i wszystkie żale ("płacze,… łzy…, troski…, wzdychania, I żale, i frasunki, i rąk łamania"), aby pomogły mu przetrwać najcięższe chwile, a także pomogły mu wyrazić przeżywaną tragedię. W drugiej części podmiot liryczny przybiera postać myśliciela, który rozważa położenie, w jakim się znalazł, i zastanawia się, jaką postawę ma przyjąć.

Tren V - cały tren jest porównaniem homeryckim Urszulki do małej oliwki (drzewa drobnego i delikatnego), która z czasem dojrzewa. Ogrodnik to śmierć ścinająca oliwkę. Dwa ostatnie wersy zawierają apostrofę do Persefony - mitologicznej bogini świata umarłych.

Tren X - "Gdzie jesteś Orszulo?"; tren jest zbudowany z pytań skierowanych do zmarłej córki. Wyraża on zwątpienie w istnienie nieba i nieśmiertelność duszy. Poeta poszukuje Urszulki w miejscach zarówno chrześcijańskich, jak i pogańskich: raju, na Wyspach Szczęśliwych, w Hadesie. "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest…" Prosi córkę o ukazanie mu się (we śnie lub jako cień).

Tren XIX, albo Sen - śpiącemu podmiotowi lirycznemu ukazuje się jego matka wraz z Urszulką w ramionach i mówi mu, że obie są szczęśliwe i spokojne pod opieką Boga. Zapewnia go o istnieniu Boga i nieba. Ojciec uspokaja się i wycisza. "Tego się synu trzymaj, ludzkie przygody / Ludzkie noś! Jeden jest Pan smutku i nagrody". Udaje mu się pokonać kryzys i zwalczyć wątpliwości światopoglądowe.

"O poprawie Rzeczypospolitej" Andrzeja Frycza Modrzewskiego - traktat, który po raz pierwszy ukazał się w 1551 roku w Krakowie (wydanie niepełne - bez IV i V księgi). Na całość składało się pięć ksiąg: "O obyczajach" (rozważania o ludzkiej naturze i o moralności), "O prawach" (poruszenie problematyki nierównych praw, jakie wówczas obowiązywały w państwie), "O wojnie" (poruszenie problemu istnienia wojen w ogóle; Modrzewski uważa, że każda wojna jest zła; dzieli wojny na sprawiedliwe i niesprawiedliwe), "O Kościele" (postulaty reform kościoła katolickiego) i "O szkole" (Modrzewski uważa, ze należy szerzyć i propagować oświatę oraz zakładać nowe szkoły).