Renesans w Polsce

Nazwa i czas trwania epoki

Spolszczona nazwa epoki to odrodzenie, renesans to słowo pochodzące od francuskiego "renaitre", czyli odrodzić się. Termin ten pojawił się już w XVI wieku, użył go G. Vasari, na określenie tendencji współczesnego malarstwa włoskiego, jednak jako nazwa epoki przyjął się znacznie później. Renesansem nazwał J. Michelet lata odradzania się kultury antycznej, jakie nastąpiły po okresie średniowiecza. Od renesansu datuje się początek ery nowożytnej, był to okres wielkich i burzliwych zmian światopoglądowych, kulturowych, społecznych, obyczajowych, religijnych i politycznych.

Określenie ram czasowych epoki nigdy nie jest jednoznaczne, trudno wyznaczyć daty graniczne, które zawsze są symboliczne i umowne, zwłaszcza, ze rozwój idei odrodzeniowych przebiegał w różnym tempie na różnych obszarach Europy. Do Polski tendencje te dotarły raczej późno. We Włoszech przemiany zaczęły się już pod koniec XIV wieku, wówczas Polska była jeszcze pogrążona w średniowieczu. Dopiero w drugiej połowie XV wieku zaznaczyły się wyraźnie wpływy włoskiej kultury, za pośrednictwem której dotarł do Polski renesans.

Odrodzenie nie trwało długo na ziemiach państwa polskiego, do XVI wieku żywe były idee średniowiecznej kultury, natomiast już na początku XVII wieku począł się kształtować barok. Ów złoty wiek, jak określano renesans w Polsce, trwał więc zaledwie kilkadziesiąt lat, tworzyło go kilka pokoleń twórców, rozdartych na ogół między renesansem a średniowieczem lub renesansem a barokiem. W tym czasie panowali w Polsce ostatni Jagiellonowie i pierwszy król elekcyjny - Stefan Batory. Pierwsze pokolenie renesansowych twórców to między innymi Klemens Janicki czy wybitny astronom, Mikołaj Kopernik. Ich śmierć przypadła na połowę wieku XVI (1543 r.), a wiec czas rozkwitu nowych prądów. Wtedy to na scenę wkraczało kolejne pokolenie, twórcy dojrzałego renesansu tacy jak: Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski czy najwybitniejszy polski twórca renesansowy - Jan Kochanowski. Śmierć Kochanowskiego w 1584 roku uznawana bywa za graniczną datę epoki. Nieco później odeszli inni artyści tacy jak: Andrzej Nidecki (1587 r.), Marcin Kromer (1589 ). Wraz z nimi gasła jedna epoka, a nowa właśnie się rodziła.

Charakterystyka

Biorąc po uwagę czas trwania epoki, trzeba przyznać, że zmiany, jakie nastąpiły we wszystkich dziedzinach życia ulegały gwałtownym przemianom. Po kilkunastu wiekach średniowiecza, które toczyło się własnym rytmem, raczej spokojnym, ustabilizowanym i podobnym w na całym kontynencie, nastąpił przełom, który zaważył na dalszych losach Europy i jej dzisiejszym kształcie. Umacniało się poczucie więzi narodowej, języki ojczyste cieszyły powodzeniem większym niż do tej pory, zaś poczucie jedności narodowej stawało się silniejsze niż wspólnota europejska. Ogromne zmiany zaszły w życiu religijnym. Chrześcijańska i katolicka Europa podzieliła się na wiele wyznań. Przełamano dominacje Kościoła także w nauce, uznania doczekała się heliocentryczna teoria wszechświata. Człowiek stawał się coraz bardziej ciekawy świata, liczne wyprawy odkrywcze, zmieniły ludzkie wyobrażenia o świecie. Nowa była też koncepcja człowieka, któremu nadano godność i wagę jako jednostce, niezależnie od jej miejsca w strukturze społecznej, człowiek nie był już tylko częścią większego systemu społecznego, cegiełką niezbędną do prawidłowego funkcjonowania całości, ale istotą wartościową sama w sobie. Wzrosło też znaczenie sztuki i artysty. Twórca nie był już ograniczony w swej działalności, mógł poruszać dowolne tematy, jego celem było piękno i uznanie odbiorców. A w centrum zainteresowania stał człowiek i wszystko , co z nim związane. Zmienił się nawet sposób postrzegania rzeczywistości, uczeni myśleli bardziej krytyczne, polegali na własnych możliwościach, nie wahając się nawet podważać autorytetu Kościoła.

Wszystkie te przemiany były obecne także w Polsce, gdzie przybrały one szczególne formy. Sytuacja polityczna kraju była odmienna niż w całej Europie, inna byłą też mentalność Polaków. Na ziemiach polskich renesans rozwijał się jak wszędzie pod wpływem wzorów włoskich, ale we właściwy sobie sposób. Złoty wiek jest też "złotym wiekiem wolności szlacheckiej", ustrój panujący w tym czasie w Polsce to właściwie demokracja szlachecka, system nie znany w innych częściach Europy. Władza monarsza stopniowo słabnie, król wydaje kolejne przywileje na rzecz szlachty, która gromadząc się na sejmikach praktycznie decydowała o losach kraju. Jednak szlachta polska okazała się bardzo przywiązana do tradycji, konserwatyzm obyczajowy, społeczny i kulturowy kazał jej sprzeciwiać się napływowi nowych tendencji. Wyższe warstwy społeczne były bardzo nieufne względem renesansu, toteż odrodzeniowe idee zakiełkowały początkowo wśród niższych warstw, głównie mieszczaństwa i poniekąd także chłopstwa, jednak chłopi, jako poddani szlachty byli od niej zależni pod wieloma względami. Mówi się, ze renesans polski to renesans plebejski, ponieważ udział kultury szlacheckiej był stopniowo niewielki, jednak owa plebejskość to cecha charakterystyczna renesansu w ogóle, epoka zrodziła się w miastach włoskich i przez cały czas rozwijała się dzięki aktywności tej warstwy społecznej, która w XV i XVI wieku przybierała na znaczeniu. Należy dodać, ze ewenementem w skali europejskiej była też polska tolerancja religijna. Nie obeszło się oczywiście zupełnie bez zamieszek, ale miały one znacznie mniejszy zasięg i pochłonęły o wiele mniej ofiar, niż wojny religijne w innych krajach. Po początkowych konfliktach, uznano w Polsce wolność wyznania. Spowodowało to napływ wielu emigrantów, którzy byli prześladowani w swoich krajach.

Renesans przybywał do Polski stopniowo wraz z napływem obcych, głównie włoskich artystów. Z Włoch przybył miedzy innymi znany poeta, Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem, krzewiąc w naszym kraju idee humanistyczne. Także twórcy niemieccy wywarli wpływ na renesans w Polsce (np. Konrad Celtes). Wielu artystów przybywało do Polski dzięki zaproszeniom królowej Bony. Bona była potomkinią włoskiego rodu Sforzów, druga żoną polskiego króla Zygmunta I Starego (od 1518 r.). , która była królową Polski. Przybyła do kraju z Włoch wdrażając od razu europejskie zwyczaje. To dzięki jej zamiłowaniu do kultury europejskiej do Polski docierały światowe mody i obyczaje.

Zasadnicze zmiany zachodziły też w światowej gospodarce, jak pisał Engels "Był to największy przewrót postępowy, jaki ludzkość kiedykolwiek do owych czasów przeżyła, epoka, która wymagała olbrzymów i olbrzymów zrodziła." Chodzi o przełamywanie stosunków feudalnych na rzecz wyłaniającego się powoli kapitalizmu.

Na całokształcie kultury zaważyło przesunięcie środka ciężkości ze średniowiecznego teocentryzmu w kierunku renesansowego antropocentryzmu. Teraz to człowiek staje się przedmiotem rozważań i zachwytu, ponieważ humanistyczne idee nobilitują człowieczeństwo. "człowiekiem jestem i nic , co ludzkie nie jest mi obce" - te słowa Terencjusza wyznaczają kierunek rozwoju wszelkich sztuk i nauk. Człowiek jest miarą wszechrzeczy, poznającym i poznawanym. Renesans odkrywa potęgę rozumu, człowiek zaczyna Wierzyc w swoje możliwości, dogmaty wiary i lata tradycji zostają poddane krytycznej analizie.

Ważną zmianą rozwojowa jest podniesienie się poziomu edukacji. Umiejętności pisana i czytanie przestaje być elitarna, staje się koniecznością. Kształcą się nie tylko przedstawiciele szlachty, także mieszczanie posyłają swoje dzieci do szkół, by zdobyły podstawowe umiejętności konieczne więcej handlu i rzemiośle. Marcin Kromer, zajmujący się głównie naukami historycznymi z zadowoleniem stwierdzał, że obecnie (tj. w jego czasach) do szkół posyłają swoje dzieci: "zarówno ubodzy, jak i bogaci, zarówno szlachta, jak i pospólstwo, a nade wszystko mieszczanie. Nawet wśród łacińskiej ziemi trudno znaleźć tak wielu jak tutaj ludzi gminu, z którymi się po łacinie rozmówić można". Większość szkół to nadal placówki parafialne, jednak powstaje coraz więcej szkół świeckich, uczących podstaw rachunkowości i handlu. Na rozwój edukacji miały wpływ różne czynniki, z jednej strony bogacenie się mieszczaństwa, które mogło sobie pozwolić na kształcenie potomstwa oraz na udział w życiu kulturalnym. Największe znaczenie miał jednak wynalazek Gutenberga. Możliwość szybkiego powielania książek w wielu nakładach, upowszechniła ten nośnik informacji. Książki przestały być materiałem tak niedostępnym, spadła też znacznie ich cena. Zmieniało się też oblicze literatury, która musiała dostosowywać się do nowego odbiorcy. Coraz więcej dzieł spisywano w języku polskim, znacznie bardziej przystępnym. Zmieniał się też styl wypowiedzi, dążono do prostoty i zrozumiałości. Literatura poruszała sprawy istotne dla niższych warstw społecznych i starała się sprostać ich gustom.

Rozwój szkół kościelnych był elementem walki kościoła katolickiego z reformacją. Zakładano kolejne placówki, mające na celu edukację oraz utrwalanie wiary. Jednocześnie powstawały szkoły pod znakiem innych wyznań, kalwini czy luteranie mieli własne szkoły, również cieszące się powodzeniem. W szkołach katolickich uczono oczywiście łaciny i podstaw teologii, opierając się na tradycyjnym podziale siedmiu sztuk wyzwolonych na podstawowe trivium i bardziej zaawansowane quadrivium. Zmiany społeczne oraz atrakcyjność konkurencyjnych szkół protestanckich zmuszała katolików do przeorganizowania programu nauczania przez położenie większego nacisku na nauki matematyczne i muzykę. Mimo to gimnazja kalwińskie, a szczególne ariańskie osiągały wysoki poziom i przyciągały wielu chętnych. Odpowiedzią antyreformacyjną było powołanie zakonu jezuitów, który w całej Europie miał za zadania walkę z protestantyzmem. Jednym z elementów tej walki stało się zakładanie szkół. Pod koniec XVI wieku w Polsce istniało już kilkanaście placówek jezuickich. .

Rozwój edukacji objął też uczelnie wyższe, Władysław Jagiellończyk był zwolennikiem zakładania uniwersytetów, w 1505 roku podjął on inicjatywę powołania uniwersytetu we Wrocławiu, plany nie powiodły się między innymi z winy władz Akademii Krakowskiej, która dość zazdrośnie strzegła swojej pozycji. Sukcesem natomiast zakończyły się działania Stefana Batorego, który w 1578 roku powołał Akademię Wileńską pod kierownictwem jezuitów.

Wielkim wkładem w rozwój nauki było odkrycie Kopernika. Jednak jej ogłoszenie, a w końcu oficjalne uznanie wymagało dalszych przemian, przede wszystkim zaś krytyki Kościoła. Kopernik ogłosił swoje dzieło "O obrotach sfer niebieskich" za granicą i to pod koniec życia, obawiając się (zupełnie słusznie) reakcji Kościoła, który głosił, że Ziemia jest centrum wszechświata. Kopernik doszedł do swojej teorii już w czasie studiów, późniejsze lata poświęcał jej doskonaleniu, ale wstrzymywał się z jej publikacją. Tezy o okrągłym kształcie i trzech rodzajach ruchu Ziemi były zbyt rewolucyjne, jak się okazało nawet dla naukowców. Początkowo nie uznali ich także przedstawiciele wyznań reformowanych (Luter, Kalwin i Melanchton). Nie pomogło też wpisanie dedykacji dla papieża na pierwszą stronę "De revolutionibus orbium", w 1616 roku papiestwo uznało teorie Kopernika za herezję , a jego dzieło umieściło na indeksie ksiąg zakazanych.

Renesans to czas złamania się potęgo Kościoła. W średniowieczu duchowni stanowili najlepiej wykształcona klasę społeczną, w ich rękach była edukacja, w tym także nauczanie akademickie. Teologia była podstawa wszelkich nauk, a dogmaty wiary znacznie ograniczały samodzielne badania i krytyczne myślenie. Wszelkie przejawy sprzeciwu były szybko tłumione. Kościół zlikwidował wiele sekt, które podważały prawo papieża do władzy nad całym światem chrześcijańskim. Ostatecznie pokonano nawet ruch husycki w Czechach, których jego przywódcę Jana Husa publicznie spalono na stosie. Ale autorytet kościoła załamywał się od wewnątrz, postępki jakich dopuszczali się duchowni, których nawet sami papieże budziły sprzeciw wiernych. Oburzenie wywoływały też praktyki handlu odpustami i stanowiskami kościelnymi. Kompromitowano też propagowane przez Kościół poglądy w kwestiach naukowych, jak choćby centralne i nieruchome położenie Ziemi czy też zaprzeczanie istnienia innych lądów. Nauka czyniła postępy, dowodząc niezbicie, iż Kościół stoi na straży fałszu. Wydaje się jednak, ze najsilniejszą tendencją, jaka doprowadziła do reformacji, była potrzeba prawdziwej wiary, nie obarczonej dogmatami ludzkiego autorstwa, powrót do idei pierwszych chrześcijan. Których 1517 roku których Wittenberdze Marcin Luter swoim wystąpieniem zapoczątkował wielkie przemiany których życiu religijnym Europy. Jego śladem poszedł Jan Kalwin oraz Henryk VIII. Tak powstały nowe wyznania: luteranizm, kalwinizm i anglikanizm, które przetrwały do dziś.

Reformacja dotarła także do państwa polskiego, choć król próbował jej przeciwdziałać, zabraniając rozpowszechniania pism Lutra na terenie kraju. Niczego to nie zmieniło, nowe idee przekroczyły granice i zdobywały sobie zwolenników. Najwcześniej przybył do Polski luteranizm, na dobre zadomowił się w miastach pruskich i wielkopolskich, gdzie zamieszkiwało wielu Niemców. Potem rozpowszechnił się też w Małopolsce. Już w 1518 roku Jakub Knade, gdański mnich porzucił życie zakonne i jako wyznawca religii luterańskiej pojął żonę i rozpoczął działalność edukacyjną w duchu nowej wiary. Narażony na ataki katolików ucieka do Torunia, nie rezygnując przy tym ze swej działalności. W pierwszych latach reformacji, król polski oraz duchowieństwo katolickie zdecydowanie występują przeciwko "odstępcom", dochodzi do gwałtownych zamieszek i walk. W 1525 roku mieszkańcy Gdańska, w przeważającej części zwolennicy luteranizmu obalili radę miasta i powołali własną, luterańską, która zdołała się utrzymać przez 14 miesięcy. Akcja miła podtekst polityczny, ponieważ Gdańszczanie dążyli do porozumienia z miastami niemieckimi, konfiskowali majątki kościele i zakładali własne instytucje. W tej sytuacji król postanowił stłumić ruch luterański w Gdańsku, dając tym samym przestrogę innym miastom, zainteresowanym nowymi wyznaniami. Wojska królewskie wspierane przez Albrechta Pruskiego (luteranina) zdobyły miast. Po krwawych walkach i ujęciu przywódców ruchu, przywrócono dawne porządki. Kościół odzyskał swe dobra, powrócili wypędzeni księża i zakonnicy, wówczas wyznawcy luteranizmu zostali wysiedleni. Natomiast piętnastu najbardziej aktywnych działaczy stracono podczas publicznej egzekucji przed Dworem Artusa.

Nie zmieniło to faktu, że później luteranizm istniał na ziemiach polskich, jednak znacznie więcej zwolenników znalazła sobie nauka Kalwina, z reszta bardzo podobna w swych założeniach. Kalwinizm był popularny na zachodzie Europy głównie wśród mieszczan. W Polsce początkowo również przyjął się wśród niższych warstw. Większa część szlachty pozostawała wierna religii swych przodków, traktując to jako kontynuację tradycji rodowych. Ale od połowy XVI wieku także wśród szlachty kalwinizm zaczyna stawać się popularnym wyznaniem. W zborach kalwińskich nie istniała hierarchia władzy duchownej, każda gmina miała prawo decydować o sobie w ramach oczywiście doktryny. Ta demokratyczna struktura bardzo odpowiadała szlachcie, która dawał im prawo do samostanowienia. Kalwinizm odpowiadał szlachcie też pod tym względem, że przyznawał jednostkom prawo oporu wobec władzy zwierzchniej (króla). Nowa doktryna wiązała się też ze znacznie mniejszymi kosztami, wierni utrzymywali tylko zbór, nie musieli odprowadzać świętopietrza czy utrzymywać dworów biskupich. Wszystko to spowodowało, ze na obszarze województwa krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego większa część szlachty zmieniła wyznanie i przeszła na kalwinizm. Wielu właścicieli ziemskich próbowało też narzucić swoje wyznanie poddanym chłopom, jednak było to przedsięwzięcie zbyt trudne i kosztowne, część chłopów sama zmieniała wiarę, pozostali przy katolicyzmie. Założenia kalwinizmu odpowiadały też interesom mieszczan między innymi ze względu na mniejsze obciążenie wiernych kosztami, ale tez ze względu na stosunek do bogacenia się. Kalwinizm postulował uczciwa pracę, a zyski, jakie ona przynosiła, były traktowane jako dowód Bożej łaski. Reakcje duchowieństwa są różne, od pełnych zapału wystąpień potępiających "odstępców" a nawet podżegania do wystąpień zbrojnych przeciwko "heretykom", po pełna aprobatę ruchu i przechodzenie na stronę kalwinistów. Wielu duchownych związało się z reformacją. Dla duchownych nie bez znaczenia było zniesienie celibatu. Przykładem może być postać znanego pisarza Stanisława Orzechowskiego. Po stronie reformacji opowiadali się nawet biskupi (prymas Jakub Chański), którzy dostrzegali konieczność naprawy kościoła. Na ogół nie przechodzili oni na kalwinizm, ale pragnęli część jego złożeń przenieść na grunt katolicyzmu.

Rozwój literatury

Przemiany społeczne i światopoglądowe wpłynęły też na kształt literatury. Przede wszystkim twórczość pisarska uzyskała samodzielność, oderwała się od narzucanych jej w średniowieczu celów, zadań i ograniczeń. Antropocentryzm prowadził do laicyzacji sztuki, coraz większe uznanie znajdowała też sama przyjemność, zabawa.

Polszczyzna wdarła się do literatury jeszcze w epoce średniowiecza, ale dopiero w renesansie wywalczyła sobie równe prawa, a w końcu i dominację. Pierwszy okres rozwoju odrodzenia w literaturze upłynął jeszcze pod znakiem łaciny. Twórcy tacy jak: Klemens Janicki, Jan Dantyszek czy Andrzej Krzycki pisali zgodnie z klasycznymi wyznacznikami i po łacinie. Jednak już wkrótce wpływ polszczyzny staje się coraz większy, nie beż znaczenia był tu wpływ reformacji, która postulowała przekłady Pisma Świętego oraz wprowadzanie do liturgii języków ojczystych. Jednym z pierwszych twórców piszących po polsku był mieszczanin Biernat z Lublina ("Raj duszy", 1513, "Żywot Ezopa Fryga...", 1578). Ważną rolę w upowszechnianiu ojczystej mowy pisanej odegrał Mikołaj Rej ("Polacy nie gęsi, a swój język mają"), autor "Krótkiej rozprawy między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem" (1543), "Żywotu człowieka poczciwego" oraz "Zwierciadła". Rej nie tylko sam pisze po polsku, ale propaguje posługiwanie się mową ojczysta. Najwyższy kunszt pisarski przejawia się w dziełach największego poety polskiego renesansu - Jana Kochanowskiego. Dorobek tego twórcy jest obszerny i zróżnicowany, Kochanowski posługiwał się szeregiem gatunków (ody, hymny, pieśni, treny, fraszki, epitafia, tragedia…) i poruszał bogatą tematykę. Twórczość Kochanowskiego jest też najpełniejszym wyrazem ideałów renesansowych, poeta był zafascynowany przemianami, jakich był świadkiem: "Serce rośnie patrząc na te czasy", opiewał wolność myślenia, głosił pochwałę wsi, propagował filozofię stoicką i epikurejską. Ważnym twórcą literatury odrodzeniowej był Mikołaj Sęp Szarzyński (około 1550-1581). Jego poezja jest już zapowiedzią przemian, zawiera cechy charakterystyczne dla kolejnej epoki - baroku. W pisarstwie Szarzyńskiego przejawia się już skłonność do manieryzmu i konceptualizmu. Kunsztowne wiersze zawierają spory ładunek niepokoju, brak tu renesansowego optymizmu, zachwytu nad swatem czy stoickiego spokoju.

Na literaturę, jej kształt, tematykę, przemiany miał ogromny wpływ wynalazek druku. Powstawały liczne drukarnie, przyrost ilości książek był gwałtowny, nawet mieszczanie zakładali własne biblioteczki, do dobrego tonu należało posiadanie klasycznych dzieł starożytnych (Homer, Wergiliusz, Owidiusz, Cyceron…) i współczesnych twórców literatury światowej (Dante, Petrarka, Melanchoton, Erazm z Rotterdamu, Lutrer, Kallimach…) i polskiej (Janicki, Rej, Orzechowski, Kochanowski, Kromer, Skarga, Wróbel, Paprocki, Bielski…). Duża popularnością cieszyły się też różnego rodzaju poradniki (medyczne, rolnicze, prawnicze), słowniki i modlitewniki.

Muzyka

Również w tej dziedzinie sztuki do głosu dochodzi świeckość. Bogaci magnaci i biskupi utrzymują własne kapele, które dodają blasku i prestiżu ich dworom. Mieszczanie nabywają instrumenty ( klawikord, harfa, puzon, lutnia) i pobierają lekcje gry. Muzyka ludowa towarzyszy chłopom w czasie świąt, zabaw i obrzędów. Do najwybitniejszych kompozytorów polskiego renesansu należą Wacław z Szamotuł i Mikołaj Gomułka. Muzyka staje się elementem rozrywkowym. W średniowieczu jej rozwój wiązał się głównie z obrzędami kościelnymi, teraz służy też zabawie. Podobnie jak cała obyczajowość zmianie ulegają też formy zabawy. Średniowieczne turnieje i polowania zarezerwowane dla rycerstwa, zostają zastąpione prostszymi formami dostępnymi wszystkim klasom - np. tańcem, grą w karty czy kości. Przyjemność staje się wartością, nieodłącznym elementem życia.

Architektura

Przełom renesansowy w architekturze nastąpił dość późno i wiązał się z przebudowa zamku królewskiego na Wawelu. Nad pracami czuwał Franciszek Florentczyk, później także Bartolomeo Berrecci z Pontesieve, a także rodzimy twórca Benedykt zwany Sandomierzaninem. Efektem podjętych wówczas prac jest kaplica Zygmuntowska (Berrecci), z tego okresu pochodzi też wystrój sali poselskiej w postaci 194 głów, umieszczonych na kasetonach oraz ponad dwieście arrasów, zamówionych przez Zygmunta Augusta w Brukseli. Na początku XVI wieku powstał też piękny renesansowy zamek w Kamieńcu Podolskim i wzniesiony dla Zygmunta Augusta zamek w Niepołomicach.

Zmniejszyło się zainteresowanie budownictwem sakralnym, wiązało się to oczywiście z przemianami religijnymi i ogólnym charakterem sztuki. Powstawały głownie kaplice, zaś renesansowy styl przejawiał się w nich, głownie w postaci zdobień.

Źródła

"Historia Polski od 1505 do 1764" Józefa Andrzeja Gierowskiego

"Poczet królów i książąt polskich" - pod redakcją Andrzeja Garlickiego

"Dzieje kultury polskiej" - Aleksandra Brucknera

"Encyklopedia Powszechna PWN"

"Filozofia dziejów" - Zbigniewa Kuderowicza