1. GATUNKI LITERACKIE.

Fraszka. Z włoskiego frasca- gałązka. Gatunek liryczny; epigramatyczny utwór poetycki o żartobliwym, często okolicznościowym charakterze, zdarzają się również fraszki filozoficzne i refleksyjne. Twórcą gatunku w literaturze polskiej był jak Kochanowski. Fraszki pisali m.in. Mikołaj Sęp- Szarzyński , Daniel Naborowski, Wacław Potocki, Andrzej Morsztyn.

"Nie dbają moje papiery

O przeważne bohatery;

(…)

Przy fraszkach mi wżdy naleją,

A to wniwecz, co się śmieją.

Jan Kochanowski "Na swoje księgi".

Figlik. Utwór ośmiowierszowy, treść obyczajowa, utwór często bez puenty. Gatunek liryczny pokrewny fraszce, zwięzły utwór o żartobliwym, a niekiedy także satyrycznym charakterze, ujmujący w formie wiersza anegdotę, przeważnie z życia dworskiego lub szlacheckiego. Mikołaj Rej pisał wiersze, którym nadał tytuł "Figliki".

Dramat renesansowy. Renesans w Anglii przypadł za panowania królowej Elżbiety I. po stuleciu wojen nastąpił okres odbudowy państwa oraz jego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Pierwszy teatr publiczny w Londynie otwarto w 1576 roku poza murami miasta. Był to budynek drewniany, nie posiadający stropu i mający scenę w formie platformy, wystającej na środek widowni, widzowie mogli z trzech stron otaczać grających aktorów. Dramat elżbietański zrezygnował z klasycznych zasad kompozycyjnych; odrzucił zasadę trzech jedności, wprowadził sceny zbiorowe, zrezygnował z chóru; kompozycja dramatu elżbietańskiego opierała się na podziale na akty i sceny; tematy czerpano z historii; wprowadzono sceny drastyczne i nasycone dużym ładunkiem emocjonalnym; złamana została zasada decorum, komizm mieszał się z patosem, język w gatunku wysokim zbliżał się do języka potocznego; obecne były elementy fantastyki; bohater dramatu elżbietańskiego, skłócony z otoczeniem i własnym sumieniem, nie podlegał fatum i miał możliwość wolnego wyboru. Najwybitniejszymi twórcami tego typu dramatu byli m.in. William Szekspir i Christopher Marlowe, a bezpośrednim nawiązaniem do tej tradycji był dramat romantyczny.

Dramat Williama Szekspira:

- zerwanie z zasadą trzech jedności

- rezygnacja z chóru

- częste zmiany nastroju

- dramat charakterów

- zróżnicowane portrety psychologiczne

- indywidualizacja postaci

- język pełen metafor i porównań

- wiersz biały

- wplatanie wypowiedzi rymowanych

- wątki realistyczne i fantastyczne.

Pieśń. Gatunek liryki wywodzący się ze starożytnej greckiej melicznej poezji obrzędowej, pozbawiony wyrazistych wyznaczników kompozycyjnych czy tematycznych ( bardzo różnorodna tematyka: miłosna, biesiadna, religijna, okolicznościowa, polityczna); związki z muzyką zachowały się do dziś w pieśni ludowej; wysoką rangę poetycka pieśń zawdzięcza twórczości Horacego ("Carmina"). W literaturze polskiej do pieśni horacjańskiej nawiązywał Jan Kochanowski.

"Dzbanie mój pisany,

Dzbanie polewany,

Bądź płacz, bądź żarty, bądź gorące wojny,

Bądź miłość niesiesz albo sen spokojny,

(…)

Ty zmiękczysz każdego,

Najstateczniejszego;

Ty mądrych sprawy i tajemną radę

Na świat wydawasz przez twą cicha zdradę."

Jan Kochanowski, "Pieśni", 3, III

Tren. Gatunek liryczny, poświecony zmarłej osobie utwór poetycki utrzymany w tonie elegijnym, zawierający wspomnienie zmarłego, rozpamiętywanie jego zalet, opłakiwanie jego odejścia. Gatunek ukształtowany w starożytnej Grecji, uprawiany w literaturze rzymskiej po nazwą tristia, popularny w XV i XVII wieku. Do literatury polskiej wprowadzony przez Jana Kochanowskiego po postacią cyklu trenologicznego, naśladowany m.in. przez S. Klonowic, K. Miaskowskiego, F.D. Kniaźnina; później źródło stylizacji (np. "Tren Fortynbrasa" Z. Herberta, "W Szwajcarii" J. Słowackiego).

Traktat. Gatunek piśmiennictwa naukowego, dużych rozmiarów rozprawa poświecona szczegółowemu omówieniu jakiegoś obszernego problemu, np. "Traktat o naturze ludzkiej" D. Hume'a. Gatunek liryki pośredniej, utwór poetycki stylizowany na traktat naukowy, np. "Traktat poetycki" lub "Traktat moralny" Czesława Miłosza.

Kazanie. Mowa wygłaszana przez duchownego do wiernych, zwykle w czasie nabożeństwa, komentująca ewangelię, wykładająca podstawy wiary bądź przekazująca nauki moralne; niekiedy kazanie wydaje się drukiem. W literaturze polskiej kazania należą do najstarszych zabytków piśmiennictwa ("Kazania świętokrzyskie" z XIV wieku, "Kazania gnieźnieńskie" z XV wieku) ; do najwybitniejszych zalicza się "Postyllę" Mikołaja Reja (1557), "Postyllę" J. Wujka (1573/1575) i "Kazania sejmowe" Piotra Skargi (1597).

Homilia. Odmiana kazania; omówienie fragmenty Biblii wraz z przedstawieniem wynikających z niego wskazań moralnych i religijnych. Zbiory homilii Ojców Kościoła i najwybitniejszych kaznodziejów nazywane były homiliarzami; do najbardziej znanych zaliczyć można homiliarze św. Bazylego, św. Grzegorza z Nazjanzu, św. Hieronima ze Strydonu, św. Augustyna, św. Jana Złotoustego.

Sielanka. Utwór poetycki, zwykle liryczno-opisowy, niekiedy udramatyzowany, o słabo rozwiniętej akcji, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki prostego wiejskiego życia, często w związku z tematyką miłosną; gatunek literacki ukształtowany w starożytnej Grecji, spopularyzowany w okresie renesansu i w sentymentalizmie. Wyróżnia się niekiedy dwa typy sielanki: sielankę realistyczną i posługującą się wyłącznie pasterskim kostiumem sielankę konwencjonalną, gatunek podrzucony przez romantyzm, staje się odtąd przedmiotem stylizacji, np. jako sielanka odwrócona czyli parodia sielanki, ukazująca pozór i schemat ukryte w wiejskiej egzystencji.

Nowela. Gatunek epicki; krótki utwór prozą, charakteryzujący się prostą, przejrzystą i zwartą (jeden wątek, brak motywów epizodycznych) fabułą mającą charakter dynamicznej akcji z wyrazistym punktem kulminacyjnym i pointą; nowela jest gatunkiem renesansowym, choć podobne formy istniały już w starożytności (np. "Metamorfozy" Apulejusza). Rozkwit nowelistyki miał miejsce w XIX wieku.

RELIGIJNOŚĆ MIKOŁAJA SĘPA- SZARZYŃSKIEGO.

Mikołaj Sep- Szarzyński pochodził z Rusi czerwonej, studiował w Wittenberdze, Lipsku. Do Polski powrócił w 1567 roku, zamieszkał w Wolicy pod Przemyślem.

Poezja Szarzyńskiego zwiastuje nowe tendencje literackie, stanowi pomost pomiędzy renesansem a barokiem. Ma charakter intelektualny, stawia przed czytelnikami wysokie wymagania. Zawiera rozważania mistyczno- filozoficzne dotyczące sensu istnienie i wiary. W wierszach poety nie ma już renesansowej harmonii ciała i ducha. Powracają liczne przeciwstawienia: Bóg- Szatan, dobro- zło, życie- śmierć.

SONET IV "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem" odbija poglądy Szarzyńskiego na temat świata i sensu istnienia. Życie ludzkie jest niekończącą się walką, bojowaniem. Świat jest domeną Szatana, który czyha na duszę człowieka, pobudza ja do czynienia zła. Świat jest pełen chaosu i dysharmonii. Człowiek jest rozdarty, ale ufa Bogu i prosi Go o pomoc, ma nadzieję, że odniesie zwycięstwo nad pokusami doczesnymi:

"Zbawienia mego jest nadzieja w Tobie !

Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie

Będę wojował i wygram statecznie."

SONET V "O nietrwałości miłości rzeczy świata tego" wyjaśnia czym jest miłość. Szarzyński wymienia dwa rodzaje miłości: nietrwałą i trwałą, której nadrzędnym celem jest Bóg. Podmiot liryczny przeżywa rozterki, wahania, których wyrazem staje się początkowe stwierdzenie:

"I nie miłować ciężko, i miłować

Nędzna pociecha…"

Człowiek musi prowadzić walkę ze swoimi słabościami, do których należą: bogactwo, władza, uroda. Prawdziwą miłością jest tylko miłość do Boga. Los ludzki to nieustanne bojowanie, od boga dzieli człowieka ogromny dystans, ale Bóg jest jedyną nadzieją, za Jego sprawą można dostąpić zbawienia:

"Ciebie, waszego stworzenia o obrońco wieczny,

Wzywam, wątły, ubogi i nigdzie bezpieczny:

Miej mię w pilnej opiece, a we wszystkiej trwodze

Pośpiesz przynieść ratunek duszy mej, niebodze."

W utworach Sępa- Szarzyńskiego dochodzi do głosu głęboka pobożność , poczucie marności doczesnego życia. Obcowanie z Bogiem łagodzi tragizm ludzkiego istnienia, On jest jedyną nadzieją. Długa jest lista wrogów człowieka, na jego duszę czyha Szatan. Człowiek ścigany przez śmierć, pragnie spokoju i szczęścia, ale w świecie pozorów marzenia te nie mogą się spełnić. Losem człowieka jest niepokój, walka, zagraża mu Szatan i własne ciało. Podmiot utworów Szarzyńskiego jest świadomy własnej słabości, wewnętrznego rozdwojenia:

"Z wstydem poczęty człowiek, urodzony

Z boleścią, krótko tu na świecie żywie,

I tak odmiennie, nędznie, bojaźliwie

Ginie, od słońca jak cień opuszczony."

Jedynie Bóg jest opoką dla istoty ludzkiej, trzeba kochać Stwórcę, bo jest On prawdziwym celem ludzkiej miłości. Walka toczy się w człowieku, którym rządzą przeciwieństwa i paradoksy. Ale walczy o zbawienie:

"Królu powszechny, prawdziwy pokoju,

(…) Będę wojował i wygram statecznie."

Istotą poezji Sępa- Szarzyńskiego jest próba zjednoczenia się ze Stwórcą , pomimo słabości człowieka.

Renesansowe dążenia w Sonetach Sępa- Szarzyńskiego:

- miłość do życia

- człowiek jako istota godna

- walka z przeciwnościami losu

- bojowanie, walka ze słabościami

- człowiek jako istota zdolna do głębokich uczuć.

Barokowe dążenia:

- świat pełen chaosu, dysharmonii

- obsesja śmierci

- Bóg jako idea

- mistyczny indywidualizm

- czas jako symbol przemijania

- marność świata

- wieczne bojowanie jako tragizm ludzkiego istnienia.