Fraszka. Z włoskiego frasca- gałązka. Gatunek liryczny; epigramatyczny utwór poetycki o żartobliwym, często okolicznościowym charakterze, zdarzają się również fraszki filozoficzne i refleksyjne. Twórcą gatunku w literaturze polskiej był jak Kochanowski. Fraszki pisali m.in. Mikołaj Sęp- Szarzyński , Daniel Naborowski, Wacław Potocki, Andrzej Morsztyn.

"Nie dbają moje papiery

O przeważne bohatery;

(…)

Przy fraszkach mi wżdy naleją,

A to wniwecz, co się śmieją.

Jan Kochanowski "Na swoje księgi".

Figlik. Utwór ośmiowierszowy, treść obyczajowa, utwór często bez puenty. Gatunek liryczny pokrewny fraszce, zwięzły utwór o żartobliwym, a niekiedy także satyrycznym charakterze, ujmujący w formie wiersza anegdotę, przeważnie z życia dworskiego lub szlacheckiego. Mikołaj Rej pisał wiersze, którym nadał tytuł "Figliki".

Dramat renesansowy. Renesans w Anglii przypadł za panowania królowej Elżbiety I. po stuleciu wojen nastąpił okres odbudowy państwa oraz jego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Pierwszy teatr publiczny w Londynie otwarto w 1576 roku poza murami miasta. Był to budynek drewniany, nie posiadający stropu i mający scenę w formie platformy, wystającej na środek widowni, widzowie mogli z trzech stron otaczać grających aktorów. Dramat elżbietański zrezygnował z klasycznych zasad kompozycyjnych; odrzucił zasadę trzech jedności, wprowadził sceny zbiorowe, zrezygnował z chóru; kompozycja dramatu elżbietańskiego opierała się na podziale na akty i sceny; tematy czerpano z historii; wprowadzono sceny drastyczne i nasycone dużym ładunkiem emocjonalnym; złamana została zasada decorum, komizm mieszał się z patosem, język w gatunku wysokim zbliżał się do języka potocznego; obecne były elementy fantastyki; bohater dramatu elżbietańskiego, skłócony z otoczeniem i własnym sumieniem, nie podlegał fatum i miał możliwość wolnego wyboru. Najwybitniejszymi twórcami tego typu dramatu byli m.in. William Szekspir i Christopher Marlowe, a bezpośrednim nawiązaniem do tej tradycji był dramat romantyczny.

Dramat Williama Szekspira:

- zerwanie z zasadą trzech jedności

- rezygnacja z chóru

- częste zmiany nastroju

- dramat charakterów

- zróżnicowane portrety psychologiczne

- indywidualizacja postaci

- język pełen metafor i porównań

- wiersz biały

- wplatanie wypowiedzi rymowanych

- wątki realistyczne i fantastyczne.

Pieśń. Gatunek liryki wywodzący się ze starożytnej greckiej melicznej poezji obrzędowej, pozbawiony wyrazistych wyznaczników kompozycyjnych czy tematycznych ( bardzo różnorodna tematyka: miłosna, biesiadna, religijna, okolicznościowa, polityczna); związki z muzyką zachowały się do dziś w pieśni ludowej; wysoką rangę poetycka pieśń zawdzięcza twórczości Horacego ("Carmina"). W literaturze polskiej do pieśni horacjańskiej nawiązywał Jan Kochanowski.

"Dzbanie mój pisany,

Dzbanie polewany,

Bądź płacz, bądź żarty, bądź gorące wojny,

Bądź miłość niesiesz albo sen spokojny,

(…)

Ty zmiękczysz każdego,

Najstateczniejszego;

Ty mądrych sprawy i tajemną radę

Na świat wydawasz przez twą cicha zdradę."

Jan Kochanowski, "Pieśni", 3, III

Tren. Gatunek liryczny, poświecony zmarłej osobie utwór poetycki utrzymany w tonie elegijnym, zawierający wspomnienie zmarłego, rozpamiętywanie jego zalet, opłakiwanie jego odejścia. Gatunek ukształtowany w starożytnej Grecji, uprawiany w literaturze rzymskiej po nazwą tristia, popularny w XV i XVII wieku. Do literatury polskiej wprowadzony przez Jana Kochanowskiego po postacią cyklu trenologicznego, naśladowany m.in. przez S. Klonowic, K. Miaskowskiego, F.D. Kniaźnina; później źródło stylizacji (np. "Tren Fortynbrasa" Z. Herberta, "W Szwajcarii" J. Słowackiego).

Traktat. Gatunek piśmiennictwa naukowego, dużych rozmiarów rozprawa poświecona szczegółowemu omówieniu jakiegoś obszernego problemu, np. "Traktat o naturze ludzkiej" D. Hume'a. Gatunek liryki pośredniej, utwór poetycki stylizowany na traktat naukowy, np. "Traktat poetycki" lub "Traktat moralny" Czesława Miłosza.

Kazanie. Mowa wygłaszana przez duchownego do wiernych, zwykle w czasie nabożeństwa, komentująca ewangelię, wykładająca podstawy wiary bądź przekazująca nauki moralne; niekiedy kazanie wydaje się drukiem. W literaturze polskiej kazania należą do najstarszych zabytków piśmiennictwa ("Kazania świętokrzyskie" z XIV wieku, "Kazania gnieźnieńskie" z XV wieku) ; do najwybitniejszych zalicza się "Postyllę" Mikołaja Reja (1557), "Postyllę" J. Wujka (1573/1575) i "Kazania sejmowe" Piotra Skargi (1597).

Homilia. Odmiana kazania; omówienie fragmenty Biblii wraz z przedstawieniem wynikających z niego wskazań moralnych i religijnych. Zbiory homilii Ojców Kościoła i najwybitniejszych kaznodziejów nazywane były homiliarzami; do najbardziej znanych zaliczyć można homiliarze św. Bazylego, św. Grzegorza z Nazjanzu, św. Hieronima ze Strydonu, św. Augustyna, św. Jana Złotoustego.

Sielanka. Utwór poetycki, zwykle liryczno-opisowy, niekiedy udramatyzowany, o słabo rozwiniętej akcji, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki prostego wiejskiego życia, często w związku z tematyką miłosną; gatunek literacki ukształtowany w starożytnej Grecji, spopularyzowany w okresie renesansu i w sentymentalizmie. Wyróżnia się niekiedy dwa typy sielanki: sielankę realistyczną i posługującą się wyłącznie pasterskim kostiumem sielankę konwencjonalną, gatunek podrzucony przez romantyzm, staje się odtąd przedmiotem stylizacji, np. jako sielanka odwrócona czyli parodia sielanki, ukazująca pozór i schemat ukryte w wiejskiej egzystencji.

Nowela. Gatunek epicki; krótki utwór prozą, charakteryzujący się prostą, przejrzystą i zwartą (jeden wątek, brak motywów epizodycznych) fabułą mającą charakter dynamicznej akcji z wyrazistym punktem kulminacyjnym i pointą; nowela jest gatunkiem renesansowym, choć podobne formy istniały już w starożytności (np. "Metamorfozy" Apulejusza). Rozkwit nowelistyki miał miejsce w XIX wieku.