Można wyróżnić cztery główne ideały życia charakterystyczne dla społeczeństwa epoki:

IDEAŁ HUMANISTY

Człowiek reprezentujący taką postawę żyje zgodnie z zasadą: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" ["Homo sum, humani nil a me alienum puto" Terencjusz]. Jest typowym estetą, wszechstronnie wykształconym, dobrze zna języki obce, interesuje się sztuką, zawsze otwarty na innych ludzi, tolerancyjny wobec wszelkich odmienności, ciekawy świata. To także uczciwy patriota, zorientowany w sytuacji politycznej kraju, przychylny zmianom i reformom. Wyznaje zwykle poglądy chrześcijańskie, traktując ludzi i świat jako doskonałe dzieło Boże. Niepodważalnym narzędziem poznania uczynił rozum, opierając swoją filozofię życiową na wnioskach myślicieli starożytnych - m. in. stoików. Wybitnym przykładem prawdziwego humanisty jest Jan Kochanowski, który wyznawane ideały wcielał nie tylko w życie, ale także we własne utwory.

* Fraszki:

- O żywocie ludzkim -

Opowiada o przemijaniu. Wraz z życiem oddalają się również dobra doczesne takie jak sława, pieniądze, uroda czy zacność. Wizja ta przedstawiona jest na zasadzie analogii do polnej trawy, która także "przemija" gdy nadchodzi jesień.

- Do gór i lasów -

Utwór jest pochwałą piękna ojczystej przyrody. Fraszka ma zabarwienie autobiograficzne, ponieważ autor wspomina w niej swoje liczne doświadczenia życiowe i sugeruje, że należy korzystać z najmniejszej chwili, cieszyć się każdym dniem, nie marnować czasu.

*Pieśni:

- Pieśń XX "Miło szaleć[…]"-

Przedstawia filozofię epikurejską z jej przewodnią myślą "Carpe diem". Przekonuje, iż wobec dobrodziejstw świata wszyscy ludzie są równi.

- Czego chcesz od nas Panie -

Bóg przedstawiony jako artysta, wielki i wszechmocny kreator, stwórca i mistrz. Bóg jest Absolutem obecnym nie w Kościele czy obrzędzie, ale w całym Wszechświecie. A w nim wszystko ma swoje miejsce, jest harmonijne, uporządkowane i stabilne. Emanuje pięknem i sensem. Autor przedstawia obraz Boga - Ojca, Boga troskliwego i dobrego, który nie czyha na ludzkie grzechy i potrafi wybaczać.

- Pieśń V "Pieśń o spustoszeniu Podola" -

Jest wezwaniem do walki, apelem do narodu, którego medium stanowią obrazy klęski, bezkrólewia w państwie, braku stałego wojska i prywaty szlachty. Należy do liryki tyrtejskiej.

*Treny:

- Tren IX -

Odnosi się do filozofii stoickiej, ponieważ występuje tu charakterystyczny zwrot do "Mądrości", która przywraca człowiekowi równowagę. Autor jednak, znalazłszy się w obliczu tragedii, traci wiarę w swój dotychczasowy światopogląd. Rozum nie jest w stanie ukoić jego bólu po stracie dziecka.

IDEAŁ ZIEMIANINA

Jest przede wszystkim mądrym i odpowiedzialnym gospodarzem swojej ziemi i ojczyzny. Pierwszorzędny patriota. Potrafi dbać o gospodarstwo, dom i służbę. Ceni porządek, ład, zgodę i uczciwość. Jego życiowy cykl wyznaczają pory roku i prawa naturalne. Jest pracowity i honorowy, we wszystkim zachowuje umiar, zawsze skromny i spokojny ze stoicyzmem przyjmuje niespodzianki losu.

- Doskonałym autorytetem w tym względzie jest Mikołaj Rej, który wyznawane przez siebie prawdy zawarł w - napisanym pod koniec życia filozoficznym testamencie pod tytułem Żywot człowieka poćciwego. Utwór jest jakby podsumowaniem swojej małej historii oraz pożegnaniem ze światem doczesnym. Ma charakter parenetyczny, czyli dydaktyczno - moralizatorski oraz biograficzny, ponieważ zawiera motywy z życia autora będącego szlachcicem - ziemianinem. ideał człowieka według Reja to ktoś kto:

- jest cnotliwy (uczciwy, żyje w zgodzie z naturą, jest patriotą),

- akceptuje swój los wyznaczony cyklem pór roku,

- wyznaje ideały średniowieczne i humanistyczne.

Żywot człowieka poćciwego przedstawia schemat ludzkiego życia poprzez analogię. Naprzemienność pór roku wyznacza czas pracy i odpoczynku:

- wiosna - okres siania i sadzenia,

- lato - radość z dojrzewających płodów rolnych,

- jesień - zbieranie owoców własnej pracy,

- zima - odpoczynek.

Wizja ta znajduje swoje odzwierciedlenie w Biblii:

"Wszystko ma swój czas, i jest wyznaczona godzina na wszystkie sprawy pod niebem: Jest czas rodzenia i czas umierania, czas sadzenia i czas wyrywania tego, co zasadzono[…]" .

- Drugim przykładem zawierającym opisywany wzorzec może być Pieśń Panny XII (Pieśń świętojańska o Sobótce) Jana Kochanowskiego. Utwór jest parenezą życia ziemiańskiego, które to zapewnia dostatek, niezależność, wolność, spokój, szczęście, gwarantuje zachowanie cnoty i umożliwia postępowanie w zgodzie ze sobą i ze światem.

IDEAŁ DWORZANINA

To człowiek, który potrafi właściwie cieszyć się życiem i zachować do niego dystans, ma poczucie humoru, uwielbia zabawy, uciechy i flirty, potrafi realizować założenia epikureizmu. Jednocześnie jest wykształconym humanistą, erudytą, miłującym swój język, kraj i krzewiącym jego obyczaje.

Przedstawicielem nurtu jest m. in. Jan Kochanowski w dworskim okresie swojego życia (1559 - 69), kiedy to nawiązuje liczne znajomości i przyjaźnie z grupami najwyższych polskich elit. Poznaje wtedy biskupa F. Padniewskiego, marszałka J. Firleja, podkanclerza biskupa krakowskiego P. Myszkowskiego i wielu innych.

Jednak najbardziej charakterystycznym przykładem przedstawiającym cechy omawianego wzorca w całej swojej okazałości jest Dworzanin polski Łukasza Górnickiego. Utwór jest przeróbką dzieła włoskiego pisarza Baldassarre Castiglionego pod tytułem II Cortegiano. Górnicki przystosował ów utwór do warunków polskich, wprowadził rodzime miejsca i postacie. Zachowało się jednak wiele podobieństw między obydwoma tekstami, jak choćby to, iż twórcy jednogłośnie podkreślają podstawową cechę głównego bohatera - jego wdzięk. Warto także wspomnieć o jednym z najsłynniejszych fragmentów - księdze I Dworzanina - w której autor przeprowadza apologię języka narodowego i jego czystości. To stanowisko nadzwyczajne, biorąc pod uwagę, iż po utworze zainspirowanym dziełem włoskim, można by się spodziewać licznych makaronizmów lub zapożyczeń, tymczasem zawiera on czyste tendencje patriotyczne.

IDEAŁ OBYWATELA

Do jego głównych cech należy troska o losy państwa, poczucie obowiązku, odpowiedzialności za swoje czyny, poświęcenie własnych pragnień dla dobra ojczyzny, kierowanie się dobrem kraju, sprawiedliwość, wyrozumiałość i bezinteresowność.

Ponadto jest humanistą, spragnionym wiedzy miłośnikiem sztuki, czerpie radość z nauki i pogłębiania swojej świadomości, ma ogromny szacunek dla innych ludzi, ich odmienności, inności, różnorodności poglądów, wyznaje kult człowieka, posiada zapędy twórcze i artystyczne.

Przykładami krzewiącymi ideały obywatela są:

  • Krótka rozprawa miedzy trzema osobami: Panem, Wójtem, a Plebanem Mikołaja Reja,
  • O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
  • Kazania sejmowe Piotra Skargi,
  • Odprawa posłów greckich… podana na teatrum przed Królem Jego Mością i Królową Jej Mością w Jazdowie nad Warszawą, dnia dwunastego stycznia Roku Pańskiego MDLXXVIII na feście w Jego Mości Pana Podkanclerzego Koronnego, Pieśń V (O spustoszeniu Podola), Pieśń XII (O cnocie), Pieśń XIX (O dobrej sławie), Pieśń XXIV (Pieśń o sławie) Jana Kochanowskiego.
  • Elegia o sobie samym do potomności Klemensa Janickiego.