Renesans to epoka, w której wzrasta poczucie obywatelskiej troski o losy ojczyzny. Przejawem tych tendencji był rozwój publicystyki i zastąpienie łaciny językiem polskim. Największym publicystą tej epoki był Andrzej Frycz Modrzewski. W broszurze "Łaski albo o karze za mężobójstwo", adresowanej do króla Zygmunta Augusta, senatorów i szlachty wyraził oburzenie na niesprawiedliwość prawa karnego. Ustawa prowadziła do bezkarności szlachty wobec chłopów. Za zabicie szlachcica prawo karało grzywna w wysokości 120 grzywien, a za zabicie chłopa kara wynosiła tylko 10 grzywien. Dziełem o zasięgu europejskim jest słynny traktat Frycza wzorującego się na Erazmie z Rotterdamu pt. "O poprawie Rzeczypospolitej". Całość składa się pięciu ksiąg: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O kościele", "O szkole". Pierwsze wydanie ukazało się w 1551 roku w Krakowie, bez ksiąg O kościele i O szkole, całość ukazała się w 1554 roku w Bazylei.
W księdze "O obyczajach: Modrzewski zdefiniował państwo jako dobrowolną organizację społeczeństwa, na czele którego powinien stać elekcyjny król, wybierany przez szlachtę i chłopów. Sprzeciwiał się wszelkim wojnom, agresji. Modrzewski postulował reformę wewnątrz Kościoła, uniezależnienia się Polski od papiestwa. Autor atakował przestarzałe metody nauczania, pragnął wprowadzić do szkół język polski. Postulował powołanie specjalnej komisji, która miałaby nadzór nad szkolnictwem. Polscy myśliciele krytykowali wady ówczesnej Rzeczypospolitej i brali udział w jej życiu politycznym. Piotr Skarga w "Kazaniach sejmowych" wymienił choroby, które nękają ojczyznę: obojętność, chciwość, niezgoda, niesprawiedliwość prawa, osłabienie władzy króla. Ojczyznę porównał do tonącego okrętu. "Gdy okręt tonie, a wiatry go przewracają, głupi tłumoczki i skrzynki swoje opatruje i na nich leży, a do obrony okrętu nie idzie i mnima, że się sam miłuje, a on się sam gubi. (...) Ten najmilejszy okręt ojczyzny naszej wszystkich nas niesie, wszystko w nim mamy, co mamy. Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur nie zatykamy, gdy wody z niego nie wylewamy, gdy się o zatrzymanie jego nie staramy, gdy dla bezpieczności jego wszystkim, co w domu jest nie pogardzamy: zatonie z nim sami poginiemy."
Piotr Skarga pisał o niepokojącym osłabieniu władzy królewskiej w Polsce. Poddani powinni okazywać swemu władcy szacunek i posłuszeństwo. Krajem powinien rządzić król, wybierany przez radę złożoną z przedstawicieli narodu. Krytykę kieruje Skarga pod adresem magnatów, którzy dbają jedynie o własne interesy. Skarga żądał wolności osobistej dla chłopa, ubolewał nad brakiem sprawiedliwego wymiaru sprawiedliwości. Autor udowodnił swój patriotyzm, zapowiadał upadek Polski, jeśli jej obywatele nie zaczną działać w słusznej sprawie. "Kazania sejmowe" są najszlachetniejszym dziełem polskiej literatury politycznej XVI wieku. W zakresie formy wypowiedzi Skarga nawiązuje do gatunku publicystyki dydaktycznej. "Kazania sejmowe" stanowią niedościgniony wzór sztuki oratorskiej, odwagi obywatelskiej i miłości autora do ojczyzny. Skarga doskonale opanował sztukę starożytnej retoryki, stosując często pytania retoryczne, szyk przestawny i przeciwstawienia. Roztaczał wizje upadku państwa, jeśli naród nie opamięta się i nie poprawi. W chwilach zniechęcenia pisał: "Nie wiem czem się dzieje, iż nie pomaga mi poselstwo i wołanie moje: do pokuty rzadki bardzo powstaje: twarda rola trudziła wołu starego, a pracy na niej w dobrej żniwie nie znać; chytre ryby, od sieci Twoje uciekając, poimać nie dają."
Troske o losy ojczyzny wyraził w swych utworach Jan Kochanowski. W pieśni "O spustoszeniu Podola przez Tatarów" nawiązuje do wydarzeń, związanych z napadem Tatarów na Polskę w 1575 roku. Poeta radzi, aby Polacy opodatkowali się na rzecz zaciężnego wojska, które będzie bronić granic kraju. A jeśli będzie trzeba, samemu należy stanąć do walki:
"Skujmy talerze na talary skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy !(...)
Dajmy, a naprzód dajmy ! Sami siebie
Ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie."
Poeta przypomina o Polaku mądrym po szkodzie, twierdząc, że jeśli Polacy nie ockną się, kraj upadnie. Utwór kończy przestrogą:
"Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi !"
Kochanowski sławi miłość ojczyzny, czyniąc z patriotyzmu jedną z najważniejszych cnót.
Podobną tematykę podejmuje Kochanowski w pieśni "O dobre sławie". Każdy obywatel powinien służyć ojczyźnie, bo to jest najzaszczytniejszy obowiązek każdego obywatela. Najlepszą drogą do zapewnienia sobie pośmiertnej sławy jest służba ojczyźnie:
"Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra wspólnego pomoże."
We fraszce "Na sokalskie mogiły" Kochanowski wspomina bohaterska walkę Polaków, którzy oddali życie za ojczyznę i zapewnili sobie pamięć potomnych.
"Tuśmy się mężnie prze ojczyznę bili
I na ostatek gardła położyli.
Nie masz przecz, gościu, złez nad nami tracić,
Taką śmierć mógłbyś sam drogo zapłacić."
Wyrazem patriotycznych uczuć poety jest również "Odprawa posłów greckich". Jest to pierwsza polska tragedia, napisana na cześć ślubu przyjaciela poety Jana Zamoyskiego z Krystyna Radziwiłłówną. Akcja rozgrywa się w Troi, na dworze króla Priama. Król jest władcą niezdecydowanym. Bohaterem pozytywnym, patriotą jest Antenor. Chce ratować ojczyznę, dla niej może poświecić życie. Na względzie ma dobro kraju, odrzuca próby przekupstwa. Troja staje się tylko płaszczem historycznym, za jej pomocą Kochanowski krytykuje ówczesna magnaterię polską za przekupstwo, walkę o wpływy, brak zainteresowania sprawami własnego kraju. Kochanowski przestrzega, że państwo pozbawionego silnego rządu, w którym panuje powszechne przekupstwo, zmierza do upadku. Ulisses krytykuje trojańska młodzież, która lubuje się w zbytkach i nie nadaje się do obrony ojczyzny.
"Z tego stada, mniemacie, że się który przyda
Do posługi ojczyzny ? Jak ten we zbroi
Wytrwa, któremu czasem i w jedwabiu ciężko ?
Jako straż będzie trzymał, a on i w południe
Przysypiać się nauczył ? Jako stos wytrzymać
Ma nieprzyjacielowi, który ustawicznym
Pijaństwem zdrowie stracił ?"
Ulisses krytykuje społeczeństwo trojańskie, jest to aluzja do ówczesnego państwa polskiego:
"O nierządne królestwo i zginienia bliskie
Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość
Ma miejsce, ale wszystko złotem kupić trzeba."
Pisząc "Odprawę posłów greckich" Kochanowski miał na myśli nie tylko starożytną Troję, ale przede wszystkim społeczeństwo polskie. Aluzjami i chwytami kompozycyjnymi poeta cała otoczkę przeniósł na rzeczywistość Rzeczypospolitej szesnastowiecznej. Troja staje się alegorią Rzeczypospolitej. Kochanowski przestrzega władców i posłów, gromi prywatę. Posłowie trojańscy głosują na wzór polskiego sejmu. W kompozycji "Odprawy posłów greckich" poeta zachował reguły klasycznej tragedii greckiej: zasadę trzech jedności, zasadę decorum, obecność chóru, podział na epizody i komentarze. Odstąpił od konwencji klasycznej w kilku punktach, np. w przypadku tytułu. Starożytni lubili umieszczać w tytule imię głównego bohatera- tu mamy kluczowe wydarzenie. Brak także ostro zarysowanego konfliktu tragicznego, wybór Aleksandra nie jest wyborem spośród racji równorzędnych.
"Krótka rozprawa między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem" Mikołaja Reja jest krytyką światłych warstw społeczeństwa: kleru i szlachty. Pod ich adresem pada wiele zarzutów, m.in. zaniedbywanie obowiązków obywatelskich. Dyskutują tu przedstawiciele trzech różnych stanów społecznych: kleru, szlachty i chłopów. Wzajemnie wytykają sobie wady, Rej krytykuje ówczesne społeczeństwo. Rej zajmuje się aktualnymi problemami Rzeczypospolitej, krytykuj hazard, rozrzutność szlachty, zaniedbywanie obowiązków przez kler.
Wiele utworów literackich podejmuje problem związku człowieka z ojczyzną i troską o własny kraj. Jak widać na przykładzie przytoczonych wyżej utworów, problem patriotyzmu i odpowiedzialności za losy ojczyzny jest w literaturze okresu renesansu często tematem przewodnim. Utwory te reprezentują postawy patriotyczne twórców i uczą troski o losy kraju także w naszych czasach.
