Literatura starożytna realizowała trzy podstawowe zadania. Miała " uczyć", czyli przekazywać wiedzę o świecie i wzorcach osobowych, "bawić" - przedstawiać świat w krzywym zwierciadle i "wzruszać" opowiadając ludzkie historie. Starożytni byli prekursorami wielu gatunków literackich. Uważali, że poprzez literaturę i dramat najlepiej można przedstawić otaczającą rzeczywistość. Sztuka słowa była wykorzystywana przez Greków i Rzymian przede wszystkim w celu wychowywania. Naukę realizowano poprzez śmiech i wzruszenie.
Grupę tekstów, które miały charakter dydaktyczny i parenetyczny, a zatem służyły przede wszystkim nauce stanowiły dzieła retoryczne. Grecy wypracowali sztukę pięknego przemawiania i przekonywania, która oparta była na konstrukcji teza - antyteza. Tyrteusz - poeta słynący z wierszy, które zagrzewały Spartan do walki realizował w swoich dziełach zasady retoryki. W utworze Rzecz to piękna głosił pochwałę walki w obronie swojej ojczyzny. Uważał, że śmierć na polu bitwy jest "piękna" i chwalebna. Następnie wykorzystując antytezę, przedstawił, co się dzieje, gdy żołnierz ucieka przed wrogiem.
Hezjod w dziele Prace i dnie realizował wzorzec osobowościowy zwany rustykalnym. Pisarz był zdania, że największą wartością życia ludzkiego jest praca. To, co człowiek sam sobie wypracuje jest wielkim bogactwem. Takie stanowisko popierał również Wergiliusz, rzymski poeta, w Georgikach. Utwór był pochwałą codziennego twórczego wysiłku człowieka. Ideał wojownika poeta proponował zastąpić wzorowym rolnikiem-oraczem.
Drugą grupę tekstów, stanowiły te, które miały "bawić" odbiorcę. Wywoływały śmiech, a poprzez to zmuszały odbiorców do rozważenia wyśmiewanych problemów. W starożytności obok dramatu zaczęła również rozwijać komedia. Największym komediopisarzem antycznej Grecji był Arystofanes. Jego utwory zadziwiały śmiałością polityczną i obyczajową. Arystofanes kpił z przywódców, którzy uprawiali demagogię (Pokój), z polityków (wyśmiewa Kleona, następcę Peryklesa w Rycerzach,) z filozofów (wizerunek Sokratesa w Chmurach), a także herosów i z bogów. Nie było dla niego żadnej świętości. Wyśmiewał nawet wielkich tragików Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa w komedii Żaby. Jego komedie cieszyły się dużą popularnością, bo wyrażały potrzeby i światopogląd wspólnoty mieszkańców Aten.
W kulturze rzymskiej bardzo znane były Satyry autorstwa Horacego. Swoją karierę pisarską rozpoczął dwoma tomami satyr. Są to teksty piętnujące i ośmieszające postawy i cechy ludzi a także zjawiska, którym ulegają. Wyróżniają się ostrością obserwacji, ale również wyważeniem i spokojem w krytyce. Poeta posługiwał się ironią i parodią. Poprzez śmiech wyrażał prawdę o współczesnym mu świecie.
Wywoływania emocji podejmowali się przede wszystkim tragicy Król Edyp Sofoklesa, Elektra, Andromacha Eurypidesa). To oni opisywali losy herosów i ludzi tak, by wywołać u widza uczucie katharsis, czyli wyzwolenia duszy. Przedstawienie dramatu, problemów, których nie da się rozwiązać wzbudzało u widza strach i współczucie. Przeżywając te uczucia podczas spektaklu wyzwalali się od nich.
Wzruszały również losy bogów, herosów i ludzi, które przedstawiał Homer w Iliadzie i Odysei. Homer opisywał namiętności, jakie targają bohaterami, wielką miłość, zazdrość, nienawiść, ból po stracie ukochanych osób. O miłości traktowały również wiersze Safony. Problemy religijności i miejsca człowieka w świecie poruszał Horacy w Pieśniach.
W starożytność powstało wiele dzieł, które do dziś są chętnie czytane a sztuki antyczne stanowią kanon teatru. Każde dzieło literackie i teatralne antyku wykorzystywało trzy dewizy: uczyło poprzez śmiech i wzruszenie. Starożytni interesowali się światem i człowiekiem, a literatura miała być swoistą metodą badawczą.
W następnych epokach często powracano do dorobku antyku, nawiązywano do twórczości Homera, Horacego, trawestowano ich dzieła, wykorzystywano antyczne wzorce.
Do antyku nawiązywali twórcy literatury staropolskiej. Przejmowali nie tylko motywy i wątki, ale również wzorce osobowościowe. Tworzono dzieła, które opierały się na dewizie "uczuć, bawić, wzruszać".
Średniowieczny utwór Rozmowa mistrz Polikarpa ze śmiercią wykorzystując ikonograficzny motyw dance macabre przekazywał ludziom odwieczną prawdę. Śmierć czeka każdego, bez względu na pozycję społeczną, bogactwa i inteligencję. Nie liczą się tytuły, bo śmierć czeka każdego. Ową prawdę, określaną łacińską maksymą "memento mori", wykładano w wielu utworach średniowiecznych.
Z kolei wiersz Przecława Słoty O zachowaniu się przy stole można nazwać pierwszym polskim kodeksem "savoir - vivre". Autor pouczał jak należy zachowywać się przy stole oraz względem dam. W pouczenie wrysowany jest również kult Matki Boskiej a także motyw czci rycerskiej dla kobiet. Wiersz miał wyraźnie dydaktyczny charakter.
Satyra na leniwych chłopów to opis stosunków panujących na XV wsi. Utwór ten, jak sam tytuł wskazuje jest satyrą, ośmieszającą lenistwo i opieszałość chłopstwa. Ukazane w niezwykle komiczny sposób "bydlenie", czyli postępowanie chłopów ze swym panem, do dziś bawi.
W renesansie nastąpił nawrót do antycznej filozofii i ideologii.
Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poćciwego nawiązywał do wzorca rustykalnego zaproponowanego w antyku przez Wergiliusza i Hezjoda. Wzorzec ziemianina polegał na życiu zgodnym z cyklem pór roku. Ziemianin pracował w swoim gospodarstwie i dbał o wszystkie swoje włości. Cieszył się życiem i największą wartość widział w ziemi. Postępował zgodnie z filozofią epikureizmu i stoicyzmu.
Krótka rozprawa miedzy Panem, Wójtem i Plebanem to satyra na stany, które rządzą Rzeczpospolitą. Rej za pomocą komizmu sytuacyjnego i komizmu postaci opisuje problemy, które ma Polska. Zabawny dialog, który prowadzą szlachcic, duchowny i chłop obrazuje ówczesną obyczajowość.
Mikołaj Rej skrupulatnie realizował w swojej twórczości paranezę. Zwierzyniec… i Figliki to dwa zbory krótkich wierszowanych utworów i anegdot, które miały satyryczny a czasem moralizatorski charakter. Figliki były podobne do antycznych bajek epigramatycznych i charakteryzowały się ostrością obserwacji, plastyką i dosadnością w wyrażaniu sądów i ludzkich postawach.
Utworami o ściśle dydaktycznym i moralizatorskim charakterze były renesansowe dzieła publicystyczne, do których można zaliczyć O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego a także Kazania sejmowe ks. Piotra Skargi.
Modrzewski w O poprawie Rzeczpospolitej proponował szereg reform, które pomogą wyprowadzić kraj z kryzysu. Postulował zmiany w obyczajach, prawach. Uważał za konieczne reformy w dziedzinach wojny, kościoła i szkoły. Pisarz posługiwał się stylem podniosłym, używał licznych wykrzyknień, rozkaźników, co miało wywoływać odpowiednie wrażenie na czytelniku. Liczne zdania oznajmujące, wykrzyknienia, rozkaźniki i zawołania nadały podniosły i poważny charakter temu dziełu.
Kazania sejmowe z kolei nawiązywały do antycznej retoryki i biblijnego sposobu obrazowania.
Skarga poprzez pouczenie, poruszenie i zachwycenie czytelnika chciał wstrząsnąć sumieniami odbiorców i przekonać ich do postulowanych zmian. Ks. Skarga odwoływał się do uczuć patriotycznych, zwracał uwagę na zły system prawny, naruszanie przywilejów kościelnych i osłabianie władzy króla. Był także przeciwnikiem tolerancji religijnej, uważał, że tylko religia katolicka jest gwarantem wiecznego zbawienia.
Krzywdę społeczną ukazywała sielanka Szymona Szymonowica Żeńcy. Autor opisywał stosunki, jakie panują na wsi. Chłopi są nieludzko wykorzystywani do pracy przez swoich panów i bici przez wiejskich urzędników. Życie Pietruchny i Oluchny w niczym nie przypomina egzystencji arkadyjskich pasterzy opiewanej zazwyczaj w sielankach.
Najbardziej znanym twórcą doby renesansu był Jan Kochanowski. W pełni realizował w swoich dziełach starożytną dewizę "uczyć, bawić, wzruszać". Jego twórczość jest bardzo różnorodna i bogata. Kochanowski nawiązywał do filozofii stoików i epikurejczyków, przejął idee "złotego środka" i postulat "carpe diem". Rozważał problemy natury ludzkiej, miejsca człowieka w świecie, jego kontaktu z Bogiem. W Pieśniach i Fraszkach, nawiązujących do twórczości Horacego wyjawiał swój stosunek do Boga i śmierci. Cieszył się życiem i opiewał również wzorzec ziemianina ( Pieśń świętojańska o sobótce), zajmował się problematyką polityczną ( tragedia Odprawa posłów greckich, Pieśń o spustoszeniu Podola). W zabawnych Fraszkach krytykował postawy, obyczaje i wady ludzkie, takie jak: pijaństwo, fałszywa pobożność, ale również głosił pochwałę zdrowia, szczęśliwego życia na łonie natury. Cykl Trenów to jedno z najbardziej wzruszających dzieł w literaturze polskiej. Poeta - ojciec, po stracie swej ukochanej córeczki Urszulki szuka ukojenia. Zwątpił w siłę filozofii stoickiej, której był niegdyś wyznawcą. Dopiero duch matki (element irracjonalny w racjonalistycznym światopoglądzie poety) pomógł poecie w utuleniu żalu. Twórczość Mistrza z Czarnolasu była bardzo zróżnicowana, uczyła patrzenia na świat, poprzez refleksję, żart, śmiech i cierpienie.
Dewiza "uczyć, bawić, wzruszać" była szczególnie często realizowana przez twórców doby renesansu. Uważali oni, że społeczeństwo można edukować na wiele sposobów. Najłatwiejszym z nich jest śmiech i zabawa, bowiem to zniekształcone i wyśmiane jest bardziej zrozumiałe. Łatwiej również przyjąć taką krytykę. Dzięki rozwojowi idei humanizmu pisarze zajęli się ludzkimi uczuciami, zwracali uwagę na potrzebę kontaktu z Bogiem, a także wskazywali, że szczęście można odnaleźć w najprostszych czynnościach. W ten sposób przekazywali wiedzę o świecie
