Każdy artysta pragnie, aby jego dzieło w określony sposób wpłynęło na odbiorców, poruszyło ich emocje, zmusiło do przemyślenia istotnych problemów, a może nawet zmieniło ich sposób myślenia i patrzenia na życie. Chęć zmiany świata była często głównym powodem, dla którego artysta rozpoczynał działalność twórczą. Kwestia funkcji, jaką ma pełnić literatura dotyczy każdego okresu literacko-historycznego. Właściwie każda epoka miała swój program, dający odpowiedź na cele stawiane sztuce.
Aleksander Świętochowski był jednym z głównych ideologów i publicystów pozytywistycznych. W epoce tej sztuka miała być ukierunkowana na cele społeczne. Świętochowski uważał, że literatura miała odegrać podniosłą rolę w stwarzaniu nowego społeczeństwa. W tym celu miała być użyteczna, czyli taka, która przekazywałaby pozytywne wzorce i sposoby odnowy świata. Taka tendencja, zwana dydaktyzmem, charakterystyczna jest dla epok, które nawiązują do klasycznych zasad, bazują na filozofii i sztuce antycznej. Takie epoki to renesans, oświecenie oraz pozytywizm. Powstająca w nich literatura ma za zadanie pouczać odbiorców, przedstawiać przykłady warte naśladowania, wychowywać ludzi na godnych obywateli czy Polaków. Wskazówka Arystotelesa z Poetyki: "Nie dość nauczać, trzeba, byś się bawił" może stanowić podstawę oświeceniowego nurtu dydaktycznego. Utrata suwerenności, kolejne zabory kraju, fatalna sytuacja wewnętrzna państwa spowodowana "złotą wolnością szlachecką" i zupełnym lekceważeniem obowiązków obywatelskich przez szlachtę wymagały od literatury ukazywania stanowczych wzorów i dobrych postaw do naśladowania. Nic dziwnego zatem, że twórczość oświeceniowa obfituje w utwory mające na celu wykorzenienie złych postaw Sarmatów, zmianę złych przyzwyczajeń społecznych. Odnowa moralna szlachty była podstawą do przekształceń kraju, więc pisarze dbali też o poprawne etycznie modele bohaterów. Pisarze przyjęli metodę, aby uczyć poprzez zabawę. Satyra okazała się najlepszym gatunkiem do wprowadzania tego typu zmian w społeczeństwie. Satyry Ignacego Krasickiego czy Adama Naruszewicza bawią, a jednocześnie dotyczą istotnych spraw. Żona modna Krasickiego to przykład utworu, który uczy przez ośmieszanie fałszywych postaw. Zjadliwy portret polskiej szlachcianki ślepo zafascynowanej zachodnią modą i stylem życia oraz obraz jej męża, Sarmaty i tradycjonalisty, chciwego na posag żony i pragnącego jedynie spokojnego życia wskazuje na ważne problemy ówczesnego społeczeństwa polskiego. Satyra wyśmiewa kosmopolityzm, który prowadzi jedynie do upadku tradycji narodowej i szanowanych przez przodków zwyczajów. Przerysowane postacie o wyolbrzymionych znacznie wadach, ironiczne dialogi wpłynęły na ożywienie tekstu oraz ułatwiły dotarcie do publiczności. Oświeceniowe utwory przez ukazywanie postaw zarówno dobrych, jak i złych, krytykowały zachowania takie jak: pijaństwo, obskurantyzm, zacofanie, strach przez nowościami, bierność obywatelska. Najczęściej teksty nie pokazywały wprost, jak mają czynić adresaci krytyki, lecz sugerowały, czego mają nie robić, wzywając do krytycznej refleksji nad własnym zachowaniem.
W pozytywizmie, epoce kultu rozumu i pracy, literatura miała inspirować do podejmowania trudu zmieniania rzeczywistości. Literatura miała w pełni realizować światopogląd i cele epoki. Nowele Marii Konopnickiej i Bolesława Prusa ukazywały rzeczywistość, często przerażającą okrucieństwem i niesprawiedliwością po to, aby uświadomić czytelnikowi konieczność zmian. Twórcy ukazywali ideę pracy twórczość podstaw i pracy organicznej jako niezbędnych do zbudowania nowego, lepszego społeczeństwa.
Wzorem do naśladowania w epoce pozytywizmu był inteligent, który chciał działać społecznie i był gotowy do wielu poświęceń w imię wspólnego dobra. Najczęściej byli to lekarze, nauczyciele - przedstawiciele zawodów pracujących wśród najbiedniejszych. Tacy są bohaterowie nowel: ABC Elizy Orzeszkowej (nauczycielka zajmująca się najuboższymi dziećmi) oraz Katarynki Bolesława Prusa (egoistyczny adwokat, który decyduje się pomóc niewidomej dziewczynce). Parenetyczny charakter literatury pozytywistycznej wyraża się właśnie przez przedstawianie osób godnych naśladowania, które realizują w życiu założenia pracy u podstaw. Nie tylko nowele zawierają treści dydaktyczne. Powieść, której rozwój nastąpił w okresie pozytywizmu, stała się dominującym nośnikiem idei epoki. Przykładem powieści nacechowanej tendencyjnie, której konstrukcja narzuca interpretację, jest Nad Niemnem Orzeszkowej. Autorka zawarła w niej najważniejsze założenia ideowe epoki: pracę u podstaw, pochwałę aktywnego, pracowitego sposobu życia, likwidację barier między klasami społecznymi. Orzeszkowa pokazała również szereg zasad etycznych, którymi powinien kierować się młody obywatel Polski. Celem powieści jest wskazanie właściwej postawy życiowej, nauczenie czytelnika pewnych wzorów etycznych i moralnych oraz propagowanie patriotyzmu pojmowanego jako uczciwa praca mająca poprawić byt społeczny i ekonomiczny Polski.
Pisarka zawarła w utworze również pochwałę rodzimej tradycji. W taki sposób dodała jeszcze inny, ważny element literatury tamtych czasów: kultywowanie zwyczajów, szanowanie tradycyjnego porządku po to, aby nie utracić tożsamości narodowej. W czasach zaborów było to szczególnie trudne, gdyż państwa sąsiednie starały się wykorzenić Polaków, zniszczyć ich kulturę w celu łatwiejszego podporządkowania sobie państwa polskiego. Podobny problem mieli twórcy epoki romantyzmu. Adam Mickiewicz, skazany ze zesłanie do Rosji za udział w spotkaniach tajnych organizacjach Filomatów i Filaretów, na emigracji w Paryżu napisał dzieło, które potomni określili mianem "epopei narodowej". Pan Tadeusz, owoc tęsknoty za krajem lat dziecinnych, miał za zadanie przede wszystkim jednoczyć i wspierać duchowo Polaków przebywających na emigracji. W utworze Mickiewicz w drobiazgowy sposób odtworzył realia życia szlachty zaściankowej z okresu wojen napoleońskich, wyraził też tęsknotę za odzyskaniem niepodległości.
Inne, wcześniejsze utwory Mickiewicza - Dziady cz. III i Konrad Wallenrod oraz Kordian Słowackiego zawierają sylwetki bohaterów narodowych. Są to romantyczni buntownicy, którzy postanowili poświęcić życie walce za ojczyznę. Konrad Wallenrod stanowi wezwanie do wojowania o wolność wszystkimi możliwymi sposobami, bez względu na moralne i etyczne aspekty takiego postępowania. Dwa pozostałe dzieła miały wskazać Polakom, że mimo upadku powstania listopadowego wciąż można walczyć twórczość niepodległy kraj. Taki właśnie cel miała stworzona przez Mickiewicza teoria mesjanistyczna, którą poeta wykorzystał w Dziadach cz. III oraz Księgach narodu i pielgrzymstwa Polskiego. Teoria ta głosi, że naród polski jest narodem specjalnym, wyjątkowym, wybranym, aby podobnie jak Chrystus, swoim męczeństwem odkupić inne narody i je wyzwolić.
Nie zawsze literatura stawia sobie tak doniosłe cele. Często jej zadaniem jest wyłącznie zabawa, tak jak w przypadku komedii Aleksandra Fredry. Przykładami takich utworów są Zemsta i Śluby panieńskie. Czy o zabawnych, lekkich komedii można powiedzieć, że pobudzająco głębszych refleksji? Z pewnością prezentują one inny punkt widzenia. Ironiczna wymowa tych komedii może też być pretekstem do spojrzenia na siebie pod innym kątem i porównania się z postaciami ukazanymi w krzywym zwierciadle. Podobnie jest w przypadku satyr oświeceniowych takich autorów jak Naruszewicz czy Krasicki.
W rodzimej literaturze można odnaleźć motyw tzw. "książek zbójeckich". Termin został zaczerpnięty z Dziadów cz. IV Mickiewicza. Gustaw - główny bohater utworu za swoje niepowodzenia miłosne i cierpienia z tym związane oskarża właśnie literaturę romantyczną, która uformowała jego sposób pojmowania miłości. Utwory sentymentalne - Nowa Heloiza Rousseau oraz Cierpienia młodego Wertera Goethego w ogromny sposób wpływały na emocje młodych osób. Stanisław Wokulski, główny bohater Lalki Bolesława Prusa w młodości również czytał owe "książki zbójeckie", co w znaczny sposób wpłynęło na jego stosunek do kobiet i ukształtowało idealistyczne podejście do uczuć. Życiem Wokulskiego kieruje tragiczna miłość do Izabeli Łęckiej. Bohater jest przykładem osoby, której życie zostało ukierunkowane przez treści zawarte w książkach.
Podobne zagadnienie zawiera współczesna, antyutopijna powieść A. Huxley'a zatytułowana Nowy wspaniały świat. W rzeczywistości zupełnie pobawionej uczuć literatura została po prostu zlikwidowana. John Dziki, bohater utworu przybywa do tego świata ze "starej" cywilizacji. Został on wychowany na dramatach Szekspira. Zakochuje się w Leninie, mieszkance "nowego świata", która nie potrafi kochać. Uczucie staje się dla bohatera przyczyną silnego cierpienia, które wzmacnia wyobcowanie i niezrozumienie przez zupełnie nowie i obce otoczenie. Przykład Dzikiego pokazuje, jak w istotny sposób literatura wpływa na postrzeganie rzeczywistości.
W XX wieku literatura służyła jako doskonałe narzędzie do kształtowania umysłów w systemach totalitarnych. Wystarczy przyjrzeć się bliżej socrealistycznym utworom Adama Ważyka lub Wacława Olszewskiego, by zorientować się, jakie cele stawiano poezji ówczesnych czasów. Twórczość literacka miała za zadanie pochwałę jedynego obowiązującego systemu. Zabronione było choćby wspominanie o kwestiach społecznych lub niektórych wydarzeniach historycznych. Konwencja ta przyczyniła się jedynie do ograniczenia możliwości twórczych i miała zdecydowanie niekorzystny wpływ na życie kulturalne tamtych czasów.
Wiele utworów ukazuje zgubny wpływ totalitaryzmów na życie. Niektóre z nich, jak choćby opowiadania obozowe Tadeusza Borowskiego czy Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińkiego to właściwie dokumenty, napisane w oparciu o przeżycia twórców z łagrów i obozów koncentracyjnych. Inne, jak na przykład Mała Apokalipsa Tadeusza Konwickiego, ukazują groteskowy i karykaturalny obraz państwa totalitarnego. Podobny wymiar ma też Rok 1984 George'a Orwella oraz wymieniony wcześniej Nowy wspaniały świat. Są to antyutopie, w których akcja toczy się w odległej przyszłości. Człowiek, zniewolony przez totalitaryzm, nie może dokonywać samodzielnych wyborów. Każdą z tych powieści można uznać za przestrogę przed zbytnią kontrolą państwa nad umysłami obywateli.
Wydaje się, że obecnie literatura nie wywiera już tak silnego wpływu na czytelników. Jest to być może uwarunkowane tym, że przekonanie o jej mocy sprawczej osłabło wśród samych twórców. Tadeusz Różewicz w liryku Moja poezja usiłuje określić funkcję, jaką pełni jego twórczość. Odczucie dokuczliwej bezsilności i braku siły poetyckiej zdolnej poruszyć, "zadziwiać" czy "spełniać nadzieje". Przed poezją stawia się mnóstwo zadań, ale Różewicz jest całkowicie świadomy tego, że liryka im "nigdy nie podoła". Przekonanie takie podziela również Czesław Miłosz, który w Przedmowie zastanawia się, czym jest poezja, która nie potrafi niczego ocalić. Postawa tych twórców jest prawdopodobnie wynikiem tego, co było ich udziałem podczas II wojny światowej.
Przykłady wpływu twórczości literackiej na przebieg życia ludzkiego i mentalność jednostki nie są jedynie wytworami fikcji literackiej. Każdy z czytelników może zapewne przytoczyć opowieść o jakimś utworze, który umożliwił mu inne spojrzenie na rzeczywistość.
Powodem, dla którego literatura odgrywa w naszym życiu coraz mniejszą rolę, jest bez wątpienia to, że coraz częściej przegrywa ona konkurencję z filmem i telewizją. Żyjemy przecież w kulturze obrazkowej i jesteśmy w stanie znaczne szybciej przyswoić sobie treści przekazane w formie obrazu niż słowa. Poza tym nie należy okrywać, że telewizja i film są znaczenie łatwiejsze w odbiorze i wymagają znacznie mniejszego wysiłku intelektualnego niż czytanie. Dostarczają głównie rozrywki, nie są bodźcami pobudzającymi do refleksji nad istnieniem.
Literatura powinna mieć określony wpływ na odbiorców, powinna również skłaniać ich do przetwarzania się. Oczywiście w różnych czasach były inne zadania stawiano literaturze, w odmienny sposób miała ona wpływać na czytelników. Oprócz konkretnych funkcji, literatura zawsze miała za zadanie rozwijać wyobraźnię, uwrażliwiać na różnorodne problemy oraz przekazywać informacje o rzeczywistości.
