Komedia charakteru nie jest w tradycji dramatycznej oświecenia niczym nowym. Nowością jest tutaj zróżnicowanie charakterów, typów postaci w zależności nie tyle od ich cech wewnętrznych, ile społecznych i politycznych. Podział na dobrych i złych przebiega właśnie wzdłuż linii zaznaczonej przez stosunek do ojczyzny, poczucie odpowiedzialności za przechowywanie jej świetnych tradycji i zabezpieczenie jej coraz bardziej niepewnej przyszłości. Utwór ośmiesza postawy konserwatywne wskazując jednocześnie nowy wzorzec osobowy (w postaci młodego Walerego)- światłego, wykształconego i odpowiedzialnego obywatela.
Powrót posła dotyczył spraw polityki narodowej, w niej też odegrał znaczącą rolę, przyczyniając się, jako dzieło propagandowe, do przyjęcia Konstytucji 3-go Maja. To podjęcie bardzo aktualnego tematu powoduje, że utwór dramatyczny Niemcewicza zbliża się pod pewnymi względami do publicystyki. Pod względem formalnym Niemcewicz hołduje klasycznej tradycji- zasadzie trójjedności czasu, miejsca i akcji. Czas to przerwa w obradach Sejmu Wielkiego, akcja obejmuje jeden dzień, miejsce- wiejska posiadłość Podkomorstwa, akcja rozwija się wokół wątku zalotów. W konkury do bogatej szlachcianki stają- syn Podkomorstwa Walery (patriota, wychowany przez rodziców w poszanowaniu tradycji narodowej) i fircyk o znaczącym nazwisku Szarmancki. Pozytywne, patriotycznie ukierunkowane postaci to rodzina Podkomorzego, negatywne- obdarzone są znaczącymi nazwiskami:
Szarmancki- fircyk, kosmopolita nie szanujący narodowych tradycji, flirciarz i bawidamek. Teresę, a raczej jej spory posag traktuje jako swoją następną zdobycz. Zależy mu jedynie na pieniądzach, które mógłby przeznaczyć na modne ubranie, perfumy i inne zagraniczne dobra. Sprawy ojczyzny zupełnie go nie obchodzą, Polskę uważa za sprawę zaściankową, nieistotną. Człowiek pozbawiony wszelkich głębszych zasad. Znaczące nazwisko posiada także Starostwo- Starosta Gadulski i jego żona Starościna Gadulska. Gadulski jest ucieleśnieniem wszystkiego co najgorsze w idei sarmatyzmu. Zacięty obrońca liberum veto, głosiciel wolnej elekcji, widzący w nich możliwość czerpania korzyści majątkowych. Dlatego właśnie nie chce dopuścić do jakichkolwiek zmian w sposobie rządzenia Polską, wspominając "szczęśliwe" czasy saskie, w których: "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni".
Gadulski jest także niewykształconym prostakiem, co więcej, ten butny, przekonany o swojej racji, gadatliwy szlachcic, co charakterystyczne dla tak pojętego sarmatyzmu, jest dumny z własnej ciemnoty: "ja co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało, wiem, że tak jest najlepiej, jak dawniej bywało".
Jego żona jest dalej jeszcze posuniętą karykaturą "żony modnej" z satyr Krasickiego. Kobieta, która twierdzi, że nie zna polskiego języka (bo brzydki i zaściankowy), dlatego posługuje się w rozmowie łamaną francuszczyzną. Brak jej własnej opinii, jest wcieleniem głupoty, ślepego podążania za modą, najgorzej pojętego kosmopolityzmu (kosmopolityzm jest postawą światopoglądową- tutaj wartościowaną bardzo negatywnie, której naczelną zasadą jest stwierdzenie, że cały świat, nie konkretny kraj jest ojczyzną człowieka).
Zupełnym przeciwieństwem tych bohaterów jest Podkomorstwo, uosabiające w sobie najpiękniejsze tradycje ziemiaństwa, szacunek dla ziemi, ojczyzny i ojczystego języka. Podkomorzy i jego syn to ludzie wykształceni, oświeceni, dlatego nie tylko nie wzbraniają się przed wprowadzaniem reform, nad którymi debatuje Sejm, ale gorąco je popierają. Reprezentują tradycję sarmacką taką, jaka powinna ona być- z pielęgnacją tego, co w tradycji cenne i ważne- dumę narodową, język, obyczaje i kulturę, a zmieniając to, co złe- ustrój, słabość rządów, paraliżujące kraj liberum veto. Także żona Podkomorzego stanowi przeciwieństwo Starościny. Jest kochającą matką i żoną, inteligentną, świadomą sytuacji w ukochanej ojczyźnie, wspierającą męża w patriotycznym wychowywaniu dzieci.
Walery- młody syn Podkomorstwa jest żywym efektem takiej postawy wychowawczej- wykształcony, honorowy, o czystym umyśle i uczuciach, obecnie poseł na Sejm Czteroletni. Podobnie jak ojciec stara się przegłosować reformy państwowe i uchwalenie Konstytucji. Szczerze kocha zarówno ojczyznę, jak i Teresę.
Celem Niemcewicza jest satyryczne, ośmieszające przedstawienie znienawidzonych i zgubnych dla ojczyzny postaw konserwatywnych, nie dopuszczających, w imię prywaty, do jakichkolwiek zmian w coraz słabszym kraju. Pochwale i propagowaniu podlegają zatem te cechy i postawy, które wiążą się ze stronnictwem reformatorów- zdrowy patriotyzm, poczucie odpowiedzialności za ojczyznę, dążenie do wzmocnienia władzy króla. I tak przeciwko wstecznej postawie obrońców liberum veto, elekcji króla i wszelkich przywilejów szlacheckich uniemożliwiających rozwój państwa stoją postulaty zwolenników Konstytucji, dla których liberum veto, brak dziedziczności tronu, handlowanie koroną, które zrodziło korupcję, zdrady i załatwianie przy elekcji króla własnych interesów szlachty uznają za największe zło, jakie wyrządza się ojczyźnie. Popierają również włączenie w poczet obywateli kraju mieszczan i, uwolnionych uprzednio chłopów, zrównanie wszystkich statusem obywatelskim. Reformatorzy mają również swój program polityki zagranicznej, m.in. zbliżenie się z Prusami, aby móc oprzeć się sile potężnej Rosji.
Wątki akcji skupiają się wokół losów trójkąta miłosnego, tworzonego przez Teresę, Walerego i Szarmanckiego. Intryga miłosna jest jednak tylko pretekstem do prowadzenia zaangażowanych politycznie dialogów, do przedstawiania propagowanych i ośmieszanych postaw poglądowych. O dominacji tematyki politycznej nad miłosną świadczy choćby fakt, że z okazji zaręczyn młodych Podkomorzy uwalnia poddanych mu chłopów.
Akcja dramatu:
W pierwszym akcie poznajemy bohaterów. U Podkomorstwa przybywa Teresa- córka Starosty, jeszcze z pierwszego jego małżeństwa. Teresa została oddana Podkomorstwu na wychowanie, kiedy Starosta ponownie się ożenił. Właśnie zjechali na wieś, na okoliczność przerwy w obradach Sejmu- ojciec Teresy, jego żona i niejaki Szarmancki. Od samego początku ścierają się w dyskusji narodowo-patriotyczne poglądy Podkomorzego i jego żony z wstecznictwem reprezentowanym przez Starostę Gadulskiego. Gadulski gotów jest odmówić ręki córki zakochanemu w niej z wzajemnością Waleremu (jego jeszcze nie ma, nie wrócił z obrad Sejmu), bo nie odpowiadają mu reformatorskie poglądy jego i jego rodziny. Do Teresy zaczyna przymilać się łowca posagów- Szarmancki. W akcie drugim pojawia się Walery. Kolejna dyskusja poglądowa odbywa się właśnie między nim a kompletnie zobojętniałym na sprawy ojczyzny fircykiem Szarmanckim, zajętym głównie swoimi podbojami, przygodami miłosnymi i modnymi strojami. Pojawia się tu także element intrygi. Fircyk pokazuje Waleremu portret Teresy, który rzekomo od niej dostał (jest to oczywiście kłamstwo). Młodzieńcy z kłótni przechodzą niemal do pojedynku o pannę, ale przerywa im Gadulska. Popiera ona zaloty Szarmanckiego, nawet sama z nim flirtuje, obiecując poparcie. Zgodnie z obietnicą Gadulska wymusza na ojcu Teresy zgodę na ślub dziewczyny z fircykiem, okłamując męża, że ten nie chce wcale posagu dziewczyny.
Akt trzeci wyjaśnia kłamstwo Szarmanckiego, Teresa i Walery wreszcie mogą porozmawiać (wcześniej przeszkodziła w tym macocha dziewczyny), Szarmancki ukradł portret, młodzi wyjaśniają sobie nieporozumienie. Postanawiają walczyć o zgodę na małżeństwo. Gadulski nie jest w najlepszym humorze, bo dowiedział się, że przeszła przez głosowanie reforma zakładająca dziedziczność tronu. Koniec końców zgadza się wreszcie na ślub Teresy z Walerym, gdy, nie świadomy kłamstwa Gadulskiej Szarmancki zaczyna coraz głośniej dopominać się o przyszły posag dziewczyny.
