Motyw cierpienia:
Starożytność:
Korzenie owego motywu sięgają ksiąg Starego i Nowego Testamentu oraz greckich mitów.
Postacią, która najpełniej ucieleśnia ów motyw, jest bez wątpienia Hiob, bohater starotestamentowej Księgi Hioba. To człowiek wystawiona przez Boga na szereg prób, które mają sprawdzić jego miłość do Niego. Wszystkie one są dla Hioba niezwykle bolesne. Najpierw traci on dobra materialne.
Po pierwsze,
"... Woły orały, a oślice pasły się tuż obok. Wtem napadli Sabejczycy, porwali je, a sługi mieczem pozabijali",
po drugie,
"...Ogień Boży spadł z nieba, zapłonął wśród owiec oraz sług i pochłonął ich",
po trzecie,
"...Chaldejczycy zstąpili z trzema oddziałami, napadli na wielbłądy, a sługi ostrzem miecza zabili...".
Na tym jednak nie koniec:
"...powiał szalony wicher z pustyni, poruszył czterema węgłami domu, zawalił go na dzieci, tak iż poumierały...".
Następnie zaś Bóg angażuje w sprawę Szatana, który:
"...obsypał Hioba trądem złośliwym od palca stopy aż do wierzchu głowy. Hiob wziął więc skorupę, by się nią drapać siedząc na gnoju...".
Cierpiący Hiob jednak nie odwraca się od swego Pana i to do Niego zwraca się ze swymi modlitwami i prośbami:
"... Uczyń mi tylko dwie rzeczy,
na pewno nie stchórzę przed Tobą:
Odejmij ode mnie Twą rękę
i spraw, bym nie bał się Ciebie..."
Jeśli natomiast chodzi o mity greckie, to na plan pierwszy w charakteryzowanej przez nas realizacji motywu cierpienia wysuwa się ten, który opowiada dzieje Prometeusza, tytana, który dla ludzi popełnił świętokradztwo i wykradł Bogom ogień. To właśnie dzięki jego odwadze: "W siedzibach ludzkich zapłonęły jasne ogniska ogrzewając mieszkańców i płosząc drapieżne bestie..." (Jan Parandowski, Mitologia). Jednakże żaden postępek wymierzony w bogów nie może ujść bezkarnie:
"Dzeus zemścił się okrutnie. Na jego rozkaz przykuto Prometeusza do skały Kaukazu. Co dzień zgłodniały orzeł zalatywał, by mu wyjadać wątrobę, która wciąż odrastała. Wokoło było pusto i głucho. Skazaniec nie słyszał głosu ludzkiego ani nie ukazywała mu się twarz przyjazna. Palony gorącymi promieniami słońca, bez ruchu i spoczynku, trwał Prometeusz, niby wieczny wartownik, dla którego zawsze późno przychodzi noc w płaszczu gwiaździstym i za późno zorza poranku roztapia się w ciepłocie dnia. Jego próżne jęki spadały w przepaść gór jak martwe kamienie." (Jan Parandowski, Mitologia).
Cierpienie ze względu na:
1. ból fizyczny (Hiob, Roland, Prometeusz)
2. utratę majątku, tudzież innych dóbr materialnych, lub też członka rodziny (Hiob, Jan Kochanowski)
3. chorobę (Hiob, Bolesław Prus "Kamizelka")
4. miłość, która została nieodwzajemnioną (Werter, Stanisław Wokulski)
5. brak wolności ("Ptaszki w klatce" )
6. upokorzenia (Mendel gdański)
7. własne czyny i słowa bohatera (Rodion Raskolnikow)
Wieki średnie:
"Pieśń o Rolandzie"
"(...), uczuł w sercu największą boleść, jakiej zaznał kiedy. (...) Jest tak słaby, że nie może się posuwać. Nie ma siły, za wiele stracił krwi; w niespełna tyle czasu ile trzeba, aby przebyć jedną staję, serce mu osłabło, pada głową naprzód. (...) Wstaje na nogi, ale cierpi zbyt srodze. (...) Obok jego ciała widzi leżące jego wnętrzności; mózg kapie mu z czoła. (...) Uszami mózg mu się wylewa."
Sceneria śmierci Rolanda - wzgórze - przywodzi na myśl Golgotę, na której to górze został ukrzyżowany Chrystus. Zresztą, w chwili oddania ducha przez rycerza jego głowa przechyla się w bok zupełnie tak samo, jak to miało miejsce w przypadku Jezusa. Analogiczna jest również męka, jaką obaj przeżywają przed swą śmiercią. Warto tu jeszcze zauważyć, że ogrom cierpienia fizycznego Rolanda jest podkreślany w owym utworze przez naturalistyczne obrazowanie, np. "Uszami mózg mu się wylewa." .
Epoka odrodzenia
Jan Kochanowski po śmierci swej dwu i półrocznej córki Urszuli stworzył cykl dziewiętnastu pieśni żałobnych zwanych Trenami. Odnajdujemy tu obrazy cierpienia ojca, zrozpaczonego po utracie swego ukochanego dziecka.
"Wielkieś mi uczyniła w domu moim
mija droga Orszulo swym zniknieniem swoim
Pełno nas a jakby nikogo nie było
Jedną maluczką dusza tak wiele ubyło"
(Tren VIII)
Epoka baroku
Makbet Williama Szekspira stanowi swego rodzaju traktat o mroku ludzkiej duszy. Tytułowy bohater dramatu był dzielnym i walecznym rycerzem, ale w jego wnętrzu uwiło sobie gniazdo zło, które objawiło się pod postacią trzech wiedźm rozbudzających w nim żądzę władzy. Makbet zabija swego suwerena i obejmuje koronę Szkocji, ale, jak się okazuje, jedna zbrodnia nie wystarcza, krew przyzywa krew. Równocześnie nasz bohater zaczyna odczuwać wyrzuty sumienia, które przyjmują formę halucynacji i omamów. Makbet widzi duchy zamordowanych przez siebie ludzi:
"Tyś żywy obraz Banka. Precz! Przepadnij!
Korona twoja pali mi źrenice
A ty, ty druga maro w złotym wieńcu
Twój włos jest taki sam, jak u pierwszego
I trzeci jeszcze, podobny do tamtych!"
Łączy się to z cierpieniem psychicznym, które nasz bohater doznaje na widok swych ofiar.
Także Lady Makbet, niemniej wina niż jej małżonek, ponosi karę za swe niecne czyny. Widzi ona na swych dłoniach krew, a próby jej zmycia nie dają żadnego efektu. Przeraża ją to, a jednocześnie powoduje cierpienie.
"Ciągle ten zapach krwi! Wszystkie wonie Arabii
nie odejmują tego zapachu z tej małej ręki..."
Epoka oświecenia
"Czegoż płaczesz - staremu mówił czyżyk młody -
Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody."
"Tyś w niej zrodzon - rzekł stary - przeto ci wybaczę,
Jam był wolny, dziś w klatce - i dlatego płaczę."
(Ignacy Krasicki, "Ptaszki w klatce")
Bajka, której fragment został przytoczony powyżej, była odczytywana jako swoista alegoria sytuacji Polski w osiemnastym wieku. Przestrzeń klatki, w której dzieje się jej akcja, jest symbolem kraju zniewolonego przez zaborców, natomiast ptaki w niej zamknięte symbolizują jego mieszkańców. Stary czyżyk zdążył zakosztować jeszcze wolności i dlatego za nią tęskni oraz gotów jest stawać do walki, by ją odzyskać, młodszy natomiast urodził się i wychował w niewoli, dlatego też wolność jest dla niego nic nie znaczącą abstrakcją.
Epoka romantyzmu:
Cierpienia Młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego są książką opowiadającą o miłości tytułowego bohatera do Lotty. Niestety jest ona zaręczona z innym - Albertem. Z tego też powodu dla Wertera świat zamienia się w otchłań cierpienia. Młodzieniec koniec końców popełnia samobójstwo.
"19 Październik
Ach ta pustka! Ta przeraźliwa pustka, którą tu czuję w mej piersi. Myślę często : gdybyś ja raz tylko, choć raz przycisnąć mógł do serca, cała ta pustka zapełniłaby się.
21 Listopad
"Ona nie widzi, nie czuje, że przygotowuje truciznę, którą zniszczy mnie i ją, a ja z całą rozkoszą wysączam puchar, który podaje mi na mą zgubę.
24 Listopad
"Ona czuje, co cierpię. dziś spojenie jej przeszyło do głębi me serce."
4 Grudnia
"Proszę Cię! Widzisz, koniec ze mną, nie zniosę tego dłużej"
Epoka pozytywizmu
Główny bohater - Rodion Raskolnikow - powieści Fiodora Dostojewskiego zatytułowanej Zbrodnia i kara jest młodzieńcem, który krocząc po cienkiej linii odgradzającej dobro od zła przekracza ją. Uważa, że jest człowiekiem innym niż wszyscy - tzw. "wszy ludzkie", który jednakże musi, z jakiegoś nie do końca jasnego powodu, znosić głód i niedostatek. O starej lichwiarce, a właściwie jej pieniądzach, myśli w sposób następujący: "Setki, może tysiące ludzkich istnień dałoby się skierować na właściwą drogę, dziesiątki rodzin ocalić od nędzy (...) i to wszystko za jej pieniądze.". Decyduje się zatem ją zabić. Czyż bowiem człowiek stojący poza dobre i złem może przejmować się takim drobiazgiem jak zbrodnia? Okazuje się jednak, że jest zwykłą istotą ludzką, której wyrzuty sumienia nie pozwalają usnąć, która cierpi, gdyż oddała się złu. Jakkolwiek Raskolnikow niekoniecznie rozpoznaje, przynajmniej początkowo, przyczynę swej męki:
"I gdyby przynajmniej los zesłał mu skruchę, skruchę palącą; która miażdży serce, odpędza sen, taką skruchę, której okrutne męczarnie nasuwają myśl o stryczku lub o topieli! O, on by się z niej ucieszył. Męczarnie i łzy - to przecie takie życie. Ale nie czuł skruchy z powodu swojej zbrodni. Mógł się przynajmniej złościć na swoją głupot, jak złościł się dawniej na niedorzeczne i głupie swe postępowanie, które go doprowadziło do więzienia"
Z kolei przyczyną cierpienia Stanisława Wokulskiego, głównego bohatera powieści Bolesława Prusa zatytułowanej Lalka, jest nieodwzajemniona miłość do Izabeli Łęckiej.
"Tak...kochałem, tak...kochałem - szepnął - i nie mogę zapomnieć! W tej chwili opanowało go cierpienie, na które w ludzkim języku już nie ma nazwisk. Dręczyła go męcząca myśl, zbolałe uczucie, zdruzgotana wola, całe istnienie... I nagle uczuł już nie pragnienie, ale głód i rządzę śmierci."
W kolei w noweli tegoż autora zatytułowanej Kamizelka odnajdujemy obrazy miłości oraz cierpienia, jaki przynosi człowiekowi widok choroby najbliższych.
Motyw domu oraz rodziny
Rodzina stanowi jeden z najważniejszych składników ludzkiego doświadczenia, aczkolwiek nie zawsze była ona tym samym, co obecnie. Zdaje się bowiem, że ludzie pierwotni odnosili ten termin do większej ilości osób niż my, co wyraźnie poszerzało krąg rodzinny. Mimo to wydaje się, że funkcje, jakie spełniała rodzina, nie uległy jakimś specjalnie radykalnym przemianom. Dalej bowiem rodzina zapewnia swym członkom przetrwanie na poziomie biologicznym, to w niej poznajemy zasady życia społecznego i role, jakie nam w nim przypadają, to tu możemy - zwykle - odnaleźć cichą przystań chroniąca nas przed szaleństwami świata, a wreszcie i pomoc oraz opiekę na starość. Nic zatem dziwnego, że motyw domu oraz rodziny należy do najbardziej podstawowych i popularnych w piśmiennictwie wszystkich krajów i epok.
Funkcjonowanie motywu rodziny i domu na przestrzeni wieków.
Starożytność.
W Odysei Homer przedstawia dzieje wędrówek Odyseusza, jednego z bohaterów wojny trojańskiej, który po z dobyciu Ilionu tułał się po świecie przez dziesięć lat (wraz z dziesięcioletnim okresem pobytu pod Troją dało to wmusi dwadzieścia lat spędzonych poza domem), nim trafił do swej rodzinnej Itaki. W tym czasie jego żona, Penelopa, musiała zmagać się z gronem zalotników, którzy chcieli zająć miejsce jej męża, oraz ze straszliwą tęsknotą za nim. "Mnie bóstwo dało bezkresną zgryzotę : za dnia ,choć smucę się i płaczę, mam rozrywkę w doglądaniu domowej czeladzi ale kiedy noc przyjdzie i wszystkich ogarnia sen, leżę na łożu ,a chmara trosk bodzie moje serce żałobne". Także dla ich syna, Telemacha, rozstanie z ojcem na tak długi czas było doświadczeniem bolesnym. Dlatego też wyrusza on na jego poszukiwanie. W podróży tej towarzyszy mu bogini mądrości Atena, która przybrał postać przyjaciela Odyseusza, Mentora. Podobnie rodzice naszego bohatera boleli nad tak długą nieobecnością syna, tym bardziej, że wszyscy wojownicy wrócili już spod Troi. Można zatem powiedzieć, że obraz dom przedstawiony przez Homera w swym dziele jest niemal archetypiczny. Jest to przestrzeń, w której człowiek odnajduje wszystko to, co dla niego najważniejsze i konieczne do życia. Nic zatem dziwnego, ż Odyseusz dąży do niego z takim uporem i konsekwencją.
Pismo Święte
Odnajdujemy tu między innymi obraz rodziny tworzonej przez Józefa, Maryję oraz Jezusa. Ważna jest również pierwsza stadło rodzinne w dziejach świata, stworzone przez Adama i Ewę. Wydaje się, że wymowa wszystkich tych obrazów nie odbiega zbytnio od wymowy tego, co znajdujemy u Homera.
Odrodzenie/Barok
W dramacie William Szekspira zatytułowanym Romeo i Julia rodzina jawi się jako przeszkoda zagradzająca drogę do miłosnego szczęścia tytułowych bohaterów. Julia mówi:
"Romeo! Czemuż ty jesteś Romeo!
Wyrzecz się swego rodu, rzuć tę nazwę!
Lub jeśli tego nie możesz uczynić,
Przysięgnij wierny być mojej miłość
A ja przestanę być z krwi Kapuletów."
Obraz rodziny, jaki się wyłania z tego dramatu, nie napawa zbytnim optymizmem. Gdyż zarówno nestorzy rodu Montekich, jak i Kapuletów, przypominają tu absolutnych despotów, a nie czułych ojców rodziny. Szczególnie widać to na przykładzie rodzica Julii, który traktuje ją jako swoją prywatną własność, z która może czynić to, co mu się żywnie podoba. Na przykład, jednego dnia odmawia jej ręki Parysowi, twierdząc, że Julia jest jeszcze zbyt młoda by móc wyjść za mąż, a już następnego nalega, a właściwie, rozkazuje, aby przyjęła ona zaloty tegoż kawalera. Nie trzeba dodawać, że ani raz nie zapytał, co na ten temat sądzi jego córka. Nie lepsza jest matka naszej bohaterki, która na wieść o tym, kim jest wybranek serca Julii, stwierdza: "Bodaj by była grobem zaślubiona". Z całą pewnością zatem należy stwierdzić, że to oni są odpowiedzialni za dramatyczny koniec dwojga kochanków z Werony. Wnioski, jakie płyną z zaprezentowanego w powyższym dramacie Szekspira, wydają się następujące: rodzina nie zawsze musi być ostoją tego, co najcenniejsze dla człowieka, po drugie, potrafi ona niszczyć jednostki, które w jakiś sposób odstępują od zachowania reguł w niej panujących. Nie wygląda to wszystko zbyt dobrze i zmusza do snucia mało optymistycznych refleksji.
Oświecenie
W Powrocie posła Jan Ursyn Niemcewicz przedstawił nam dwa rodziny, a ponieważ utwór ten miał wybitnie dydaktyczny (obok politycznego) charakter, uczynił to stosując zasadę kontrastu. Z jednej zatem strony, mamy tu do czynienia ze stadłem tworzonym przez, Podkomorzego i Podkomorzynę, których związek zasadza się na obopólnej miłości i wyznawaniu podobnych wartości. Dom stworzonych przez nich jest ostoją patriotyzmu oraz dobrych cnót staropolskich, a jednocześnie jego mieszkańcy nie są zamknięci na nowości płynące ze świata, jakkolwiek odnoszą się do nich krytycznie. Świadczy o tym choćby to, że Podkomorzy jest zadeklarowanym zwolennikiem naprawy ustroju Rzeczpospolitej. Obydwoje uznają również zasadę: "Dom zawsze ustępować powinien krajowi". W podobnym duchu owo małżeństwo starało się wychować swego syna, co, trzeba przyznać, udało się im w pełni. Walery to człowiek, na którym w pełni można polegać, mający ugruntowany system wartości, oddany sprawom kraju patriota, który gotów jest poświęcić swój partykularny interes na rzecz dobra ogółu. To właśnie tacy ludzie stanowią sól ziemi.
Jeśli natomiast chodzi o małżeństwo Starosty i Starościny, to jest ono całkowitym zaprzeczeniem tego, które zostało omówione powyżej. Nie ma tu bowiem mowy o miłości, czy choćby o odrobienie zaufania pomiędzy współmałżonkami. Ten związek był od samego początku kontraktem kupieckim. Starosta bowiem pragnął wyłącznie posagu, jaki mógł otrzymać od rodziców Starościny, a ci bardzo chcieli wydać swą córkę za kogoś bardziej utytułowanego od nich, nawet jeśli ta opierało się temu z całą mocą. W ten sposób zawiązało się stadło, w którym małżonkowie nie żywiąc od siebie żadnych cieplejszych uczuć żyli każde własnym życiem.
W tym dziele Niemcewicz chciał nam pokazać jak istotnym dla społeczeństwa jest prawidłowe funkcjonowanie rodziny, gdyż w jego opinii tylko dzięki temu jego pomyślność ma trwalsze podstawy. Aby się tak stało, jej (rodziny) fundamenty powinny być fundowane na takich wartościach, jak wzajemna miłość i szacunek współmałżonków, bowiem wyłącznie wytworzony na takich zasadach dom rodzinny zapewnia prawidłowy rozwój dzieci oraz ich należyte wychowanie. Z kolei to prowadzi do stworzenia społeczeństwa ludzi świadomych swych praw i obowiązków, a w konsekwencji do wytwarzania coraz to lepszych form współżycia społecznego. Nie osiągnie się tego celu, jeśli podstawą wszelkich ludzkich działań będą pieniądze oraz interes własny. Wydaje się, że rodzina Starosty jest tego znakomitym przykładem.
Romantyzm
W pierwszej części Nie - boskiej komedii, w tzw. "dramacie rodzinny", Zygmunt Krasiński pokazuje dzieje rodziny widzianej oczami poety romantycznego. Hrabia Henryk (zwany tu Mężem) jest jednostką pełną sprzeczności, w której dążenie do samorealizacji i wybujałość wyobraźni ściera się z potrzebą życia rodzinnego. Pomimo zatem tego, iż o wiele lepiej czuj się w świcie swej imaginacji niż rzeczywistości, postanawia poślubić zakochaną w nim dziewczynę. Przed ołtarzem składa przysięgę: "Przekleństwo mojej głowie jeśli ją kiedy kochać przestanę". Wkrótce jednak okazuje się, że życie w domowych pieleszach, przygniatające swą prozaicznością i rutyną, nie jest dla niego, tym bardziej, że małżonka nudzi go straszliwie, a jego uczucie do niej okazuje się być mdłym odblaskiem miłości szalonej, o której on całe życie marzył. Hrabia Henryk zwraca się do Żony w te słowa:
"Gdzież Jestem!- ha przy żonie - to moja żona, sądziłem, że to ty marzeniem moim, a otóż po długiej przerwie wróciło i różnym jest od ciebie.-Ty dobra i miła ,ale tamta... Przeklęta niech będzie chwila, w której pojąłem kobietę ,której opuściłem kochankę lat młodych, myśl myśli moich, duszę duszy mojej. Czuję że powinienem cię kochać
Na to słyszy odpowiedź, a właściwie jęk:
"Żona: Dobiłeś mnie tym jednym "powinienem" Ach! Lepiej wstań i powiedz "nie kocham" -przynajmniej już będę wiedziała wszystko -wszystko"
Uświadomiwszy sobie, że to, co czuł do swej żony nie było miłością, raczej dalekim odblaskiem tego uczucia, daje się nasz bohater uwieść Dziewicy, tworowi swej rozbuchanej wyobraźni, który jest niejako ucieleśnieniem jego marzeń i pożądań. Udaje się zatem w pogoń za nią w nadziei, że to właśnie ona zapewni mu szczęście. Okazuje się jednak, że to, co brał za fakt, za rzeczywistość, było ułudą, pułapką stworzoną przez szatanów, w którą miała wpaść jego nieśmiertelna dusza. Na jego szczęście w ostatniej chwili niczym deus ex machina ratuje go anioł boży. Hrabia wraca do domu skruszony, ale tutaj okazuje się, że jego żona nie żyje, popadłszy uprzednio w szaleństwo, natomiast syn, Orcio, będący na obraz i podobieństwo ojca, swój talent poetycki okupuje ślepotą. Po niewczasie zatem dostrzegł Hrabia, że czasem rzeczy, które wydają się być nam ważniejsze i większe, a jednocześnie odległe, są w zasięgu ręki, wystarczy uważnie się przypatrzyć. Obraz rodziny ukazanej nam przez Krasińskiego ponownie zwraca nasz wzrok ku mrocznym aspektom jej funkcjonowania.
Pozytywizm
Honoriusz Balzak w powieści Ojciec Goriot w osobie jej tytułowego bohatera przedstawił do czego może prowadzić źle pojęta miłość ojcowska. Goriot podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej dorobił się sporego majątku, jednakże jego życie osobiste było znacznie mniej udane. Całą swą miłość ześrodkował on na dwóch córkach , Anastazji i Delfinie, ponieważ jednak nie umiał okazywać jej inaczej, jak poprzez spełnianie ich wszystkich zachcianek, zepsuł je do cna. To dzięki jego pieniądzom mogły one wyjść za mąż za przedstawicieli wyższych sfer i to dzięki nim prowadziły niezbyt skromny, a dokładnie rzecz ujmując hulaszczy, tryb życia. Fortuna Goriota w wyniku ich zachłanności topniała zatem w zastraszającym tempie, co zmuszało go do mieszkania w coraz to gorszych warunkach. To jednak specjalnie nie wzruszało ani Anastazji ani Delfiny. Zresztą widywały one ojca niezwykle rzadko i tylko wtedy, gdy były w potrzebie finansowej. Goriot godził się z takim stanem rzeczy, gdyż uważał, że: "Życie moje jest w moich córkach. Jeśli one się bawią, jeżeli są szczęśliwe, ładnie ubrane, jeżeli stąpają po dywanach. Cóż mi znaczy, jak ja jestem odziany i jak wygląda moje legowisko. Nie jest mi zimno jeżeli im jest ciepło, nie nudzę się nigdy jeżeli one się śmieją." W innym natomiast miejscu Balzak czyni go niemal Chrystusem: "Spojrzał na nią z nadludzką boleścią. Aby dobrze oddać twarz tego Chrystusa Ojcostwa. Trzeba szukać porównań w obrazach, które wymyślili mistrze pędzla, aby obmalował mękę ścierpioną przez zbawiciela dla dobra świata." Ponownie mamy zatem do czynienia z dość ponurym obrazem rodziny, w której relacji międzyludzkie sprowadzają się do pieniędzy - tylko bowiem dzięki nim jest Goriot w stanie zwrócić, choćby przez chwilę, uwagę swych córek na siebie. Inną sprawą są błędy wychowawcze, jakie popełnił w czasie, gdy charaktery jego latorośli dopiero się kształtowały.
W Zbrodni i karze Fiodor Dostojewski ukazał nam, między innymi, funkcjonowanie dysfunkcyjnej rodziny. Sonia była córką Marmieładowa, alkoholika, aczkolwiek człowieka wykształconego. Gdy miała ona czternaście lat jej ojciec ożenił się powtórnie z Katarzyną Iwanową, która w poprzednim swym związku nie zaznał zbyt wiele szczęścia u boku męża - brutala. Marmieładow przez rok nie pije, ale wkrótce ponownie wpada w swój stary nałóg, a rodzina stacza się na dno. Sonia zostaje prostytutką. To właśnie z jej zarobków utrzymują się Marmieładowie. Dziewczyna jest w stanie zachować poczucie własnej godności jedynie dzięki w wierze w Boga i miłości do Rodiona Raskolnikowa.
Młoda Polska
W domu pani Dulskiej, tytułowej bohaterki tragifarsy Gabrieli Zapolskiej zatytułowanej Moralność pani Dulskiej, wszystko wydaje się być w jak najlepszym porządku. Jest to jednak pozór, który skrywa prawdę o tym, co się w tej rodzinie dzieje istotnie. Dom, w którym żyją bohaterowie tej tragifarsy, jest rządzony przez kobietę niezwykle apodyktyczną, która wymusza na swych domownikach takie, a nie inne działania, podług swych wyobrażeń o tym, co komu przystoi akurat w tej chwili czynić. Posłuchajmy zatem pani Dulskiej:
"Zbyszko idź do biura
Hesia, kurze ścierać, Mela gary
Felisjan... do biura...
Żywo Mela!
Otwieraj fortepian...no!
będzie znów można zacząć żyć
w tym domu po bożemu".
To terroryzowanie własnej rodziny ma służyć temu, aby była ona postrzegana na zewnątrz jako ostoja wszelkich cnót i wzór do naśladowania. Jak to jest naprawdę, odkrywa nam choćby afera, czy raczej "szkandal", z nieślubnym dzieckiem Zbyszka. Jeśli zaś chodzi o pozostałych członków rodziny, to małżonek pani Dulskiej, Felicjan, jest po prostu przez nią stłamszony i przebywa, by tak to określić, na emigracji wewnętrznej, o Zbyszku już pokrótce była mowa, co zaś tyczy Hesi i Meli , dwóch córek państwa Dulskich, to pierwsza z nich różni się od swej matki wyłącznie wyglądem, a i to nie aż ta bardzo, druga zaś, to dziewczyna wrażliwa i niezwykle empatyczna, ale ma spore szanse na to, by w takim środowisku szybko się zdegenerować. Zapolska pokazała nam tu degenerację człowieka poddanego ciśnieniu fałszywej moralności społeczności, w tym przypadku rodziny, w której przyszło mu żyć.
W dramacie Henryka Ibsena zatytułowanym Dzika kaczka odnajdujemy obraz rodziny, której fundamenty stanowią kłamstwo oraz krzywda. Jednakże, jak się okazuje, prawda wyjawiona przez jednego z bohaterów tego utworu nie przynosi oczyszczenia, a raczej ból i zniszczenie. Bywa bowiem tak, iż gdy już zabrniemy w kłamstwie zbyt daleko, gdy zbudujemy na nim zbyt wiele, wszelkie próby oczyszczenia muszą zakończyć się katastrofą.
Motyw winy i zbrodni.
Poczucie winy jest zapewne jednym z najważniejszych odczuć człowieka, gdyż funduje ono jego moralność, a zatem pośredni to, czym de facto jesteśmy. To właśnie ono informuje nas o tym, w sposób o wiele bardziej bezpośredni niż jakiekolwiek formuły prawne czy podpowiedzi rozumu, że popełniliśmy właśnie jakiś zły uczynek i to ono jest, a raczej może być, początkiem naszej pokuty i zadośćuczynienia. Jeżeli zaś chodzi o karę, to ona jest nieodłączną towarzyszką poczucia winy. Oczywiście, może ona przyjmować mniej lub bardziej zinstytualizowane formy, lub też być swego rodzaju cierpieniem natury duchowej, niemniej jednak wydaje się, że żaden grzesznik jej nie uniknie. Wszystko zaś zaczęło się od Adama i Ewy…
Pismo Święte
Grzech Adama i Ewy popełniony w Rajskim Ogrodzie polegał na sprzeciwieniu się woli Boga. Popełniwszy go pierwsi rodzice poczuli się winni, czego widomym objawem były ich próby ukrycia się przed Bogiem. Za to, co uczynili, spotkała ich kara: zostali przepędzeni z Edenu i odtąd musieli, a także ich potomkowie, czyli my, tułać się po świecie i w pocie czoła zarabiać na swój byt.
Innym tego typu motywem jest w Biblii historia Kaina i Abla, dwóch braci, z których pierwszy zabił drugiego, gdyż mu zazdrościł uznania, jaką jego ofiara z płodów rolnych znalazła w oczach Boga.
Podobnie rzecz ma się z Sodomą i Gomorą, dwoma miastami zniszczonymi przez Boga w ramach kary za bezeceństwa ich mieszkańców.
Także opowieść o potopie i rodzinie Noego jest przykładem realizacji tego motywu.
Mity greckie
Winą Prometeusza było to, że wykradzionym bogom ogniem obdarzył ludzi. Rozgniewany na ten postępek tytana Dzeus kazał przykuć go do gór Kaukazu. Codziennie przylatywał tam orzeł, który wyjadał naszemu bohaterowi wątrobę, a ta do następnego dnia odrastała i kaźń się powtarzała.
Winą Ikara była chęć wzniesienia się ponad to, co człowiekowi dostępne, oraz niesłuchanie ojcowskich przestróg, karą natomiast upadek i śmierć w odmętach.
Winą Tantala było to, że chcąc wypróbować bogów zaserwował im podczas jednej z uczt potrawę zrobioną z mięsa własnego syna, karą natomiast było zanurzenie go w sadzawce, z której nie mógł pić, a także uginająca się pod ciężarem jabłek gałąź drzewa, która schylała się wraz ze swymi owocami niemalże do ust zbrodniarza, ale gdy ten miał już wbić zęby w jedno z nich, podrywająca się do góry. Męki te miały trwać całą wieczność.
Winą Syzyfa było oszustwo uczynione na szkodę boga podziemi Hadesa, czego wynikiem było to, że ludzie na krótki, bo krótki, okres przestali być śmiertelni, natomiast karą za ten postępek było wtaczanie przezeń po wsze czasy głazu na górę, który tuż przed osiągnięciem szczytu zwykł mu się staczać na dół.
Orfeusz i Eurydyka. Gdy ukochana słynnego na całą Grecję lirnika umarła, ten udał się do królestwa umarłych, aby ją odszukać. Umawia się z władcą podziemi, że ten zwróci mu Eurydykę pod jednym warunkiem: podczas wychodzenia z Hadesu poeta nie może się odwrócić, aby chociaż raz rzucić okiem na swą ukochaną. Orfeusz łamie przysięgę. Karą, jaka go za to spotyka, jest rozstanie z Eurydyką na wieki.
Narcyz. Jego winą było to, że pozostał obojętnym na awanse czynione mu przez nimfę Echo, karą natomiast zakochanie się w odbiciu własnego oblicza w wodzie i śmierć z tęsknoty za nim.
Średniowiecze
Winą Tristana i Izoldy była ich miłość, jakkolwiek obydwoje nie uczynili nic by nawiązać ze sobą romans, rzecz wynikła z wypicia przez nich miłosnego napoju. Karą natomiast były udręki i cierpienia, jakie musieli znosić, aby łączące ich uczucie mogło przetrwać.
Odrodzenie
Winą Makbeta (Makbet, William Szekspir) jest jego żądza władzy, która popycha go do zbrodni, natomiast karą wyrzuty sumienia, przyjmujące formę halucynacji i omamów wzrokowych (Makbet widzi duchy zamordowanych przez siebie ludzi).
W dramacie Williama Szekspira zatytułowanym Hamlet wina spoczywa na barkach Klaudiusza, który zabił swego brata, aby odjąć tron Danii, karą, jaka go za to spotyka, jest śmierć.
W Odprawie posłów greckich Jan Kochanowski zmierzył się problemem odpowiedzialności politycznej podejmowanej przez klas rządzących. Okazuje się, że jest ona niezwykle podatna na wpływy wystarczająco zdeterminowanej jednostki (Aleksander), pragnącej wprowadzić swe zamiary w czyn. Na tym właśnie zasadza się jej wina, karą natomiast jest zniszczenie państwa, w którym rządzą tacy politycy.
Romantyzm
W Giaurze Georga Byrona winna jest Leila, która zdradziła swego męża Hassana z młodym Wenecjaninem (Giaur). Karą, jaką ją spotyka, jest śmierć z rąk małżonka. Temu zaś z kolei sprawiedliwość wymierz Giaur.
W balladzie Adama Mickiewicza zatytułowanej Lilie winną jest żona, która zabiła swego męża w obawie, że ten odkryje jej niewierność, karą, jaką na nią spada za ten postępek, jest zapadnięciem się wraz z zamkiem, w którym mieszkała, pod ziemię. "Nie masz winy bez kary"
W balladzie Adama Mickiewicza zatytułowanej Świtezianka winnym jest młody kawaler, który nie potrafi dochować wierności przysiędze miłosnej, karą, jaką go za to spotyka, jest przemiana w drzewo rosnące nieopodal jeziora Świteź.
W drugiej części Dziadów Adam Mickiewicza odnajdujemy całą plejadę postaci, którzy ponoszą karę po śmierci za grzechy popełnione za życia.
- Winą Józia i Rózi było to, że nie zaznali oni podczas swego życia żadnego cierpienia, a więc nie zakosztowali w pełni smaku człowieczeństwa. Karą jest niemożność pójścia do nieba, czego konsekwencją jest ich wędrówka po świecie.
- Winą Dziedzica była zatwardziałość jego serca na krzywdę innych ludzi, natomiast karą jest dręczenie go przez żarłoczne ptaki.
- Winą Zosi była jej oziębłość wobec zalotów chłopców, karą zaś błąkanie się po tym świecie przez dwa lata.
Winą hrabiego Henryka (Męża) bohatera Nie - boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego jest jego stosunek do swej rodziny. Okazuje się on być egoistą, który nie jest w stanie wyjść poza swe rozbuchane ego. Na tym polega jego wina, karą zaś jest śmierć jego najbliższych.
Winą Jacka Soplicy, jednego z głównych bohaterów epopei Adama Mickiewicza zatytułowanej Pan Tadeusz, jest zabójstwo popełnione na starym Horeszce, gdy ten odmówił mu rękę swej córki, Ewy, natomiast karą piętno mordercy i zdrajcy, jakie doń przylgnęło.
Winą Goriota, tytułowego bohatera powieści Honoriusza Balzaka, jest to, że wychował swe córki na zimne egoistki, nie potrafiące prawdziwie kochać, karą zaś są krzywdy i związany z tym ból, jaki mu one zadają na starość. Goriot w chwili swej śmierci mówi: "Ja sam zawiniłem swoją miłością".
Winą Vautrain z tejże powieści jest jego przestępcza działalność, karą natomiast więzienie.
Winą starego Adlera z noweli Bolesława Prusa zatytułowanej Powracająca fala jest jego podejście do robotnikach, których stara się maksymalnie wykorzystać, karą natomiast zaś zgon jego jedynego syna, który był jedyną treścią życia starca.
Winą Izabeli Łęckiej, jednej z głównych bohaterek powieści Bolesława Prusa zatytułowanej Lalka, jest jej egoizm, poczucie wyższości płynące z przynależności do takiej, a nie innej, klasy społecznej oraz nieczułość na zaloty kochającego ją mężczyzny, karą, jaką ją za to spotyka, jest nieprzychylność otaczających ją ludzi. W konsekwencji dziewczyna postanawia zostać zakonnicą.
Winą Mendla Gdańskiego, tytułowego bohatera noweli Marii Konopnickiej, było to, że był Żydem, karą natomiast, jaką go spotkała za to "przewinienie", agresja tłumu, który zniszczył jego warsztat.
W Potopie Henryka Sienkiewicza odnajdujemy przynajmniej kilka postaci, których w życiu czynią wiele złego i ponoszą za to zasłużoną karę.
- Winą Janusza Radziwiłła była zdrada ojczyzny, karą natomiast, jaka go za to spotkała, była powszechna infamia oraz stopniowe popadanie w szaleństwo i śmierć.
- Winą Andrzeja Kmicica były jego uczynki popełniane bez namysłu w przypływie gniewu, np. spalenie Wodoktów, karą zaś jest utrata względów Oleńki, która nie mogła się pogodzić z takim charakterem swego wybranka.
Winą głównego bohatera powieści Fiodora Dostojewskiego zatytułowanej Zbrodnia i kara, Rodiona Raskolnikowa, jest morderstwo popełnione przez niego na lichwiarce, karą zaś, jaka go spotyka za tą zbrodnie, są wyrzuty sumienia i zesłanie na katorgę.
Motyw zdrady
Opowieści o zdradzie stanowią jeden z najistotniejszych składników naszej kultury. Nie było na świecie takiej epoki, która by nie przetworzyła i nie wyraziła tego motywu na swój sposób. Oczywiście, pierwszym skojarzeniem, jakie się nasuwa, gdy wypowiadamy to słowo, jest to, które odnosi się do związków miłosnych, ale bezsprzecznie zdradzić można nie tylko ukochaną, czy też ukochanego, ale również swą ojczyznę, jakąś ideę, wreszcie siebie samego. Przyglądnijmy się zatem rzeczy z bliska, lecz nim to nastąpi kilka cytatów, które mogą się przydać przy opracowywaniu tego tematu:
* .Judasz wydal Chrystusa na mękę krzyżową za trzydzieści srebrników. Natura ludzka nie zmieniła się od tamtych czasów". (J. London)
* "Każdą zdradę można pięknie wytłumaczyć". (Elżbieta I)
* "Cóż to jest zdrada? - jest to zręczność w dotrzymywaniu kroku wydarzeniom". (H. Mann)
* "Zdrada jest jedynie konsekwencją małżeństwa". (Pitigrilli)
* "W każdym wiarołomstwie osoba zdradzana jest zawsze figurą przykrą, niesmaczną i śmieszną". (S. Zweig)
* "Jedna miłość, która nas nigdy nie zdradzi, to miłość własna". (C. Czernik)
* "Nie można służyć Bogu, zdradzając człowieka w sobie i zdradzając człowieka w bliźnich, których zespół tworzy ludzkość". (B. Piasecki)
* "Ciekawość - pierwszy stopień do zdrady". (M. Samozwaniec)
Starożytność
Pismo Święte
Sara, żona Abrahama, wyraża zgodę na to, by jej małżonek spędził noc z inną kobietą, aby dziecko zrodzonego z tego związku, mogło im osłodzić ich samotną starość. Oczywiście, jest to przykład zdrady małżeńskiej, chociaż, trzeba przyznać, bardzo specyficznej.
Żydzi wędrujący do Ziemi Obiecanej podczas nieobecności Mojżesza, który udał się na górę Synaj, odlewają posąg złotego cielca, którego czczą jako boga. Jest to jawny przykład zdrady przymierza zawartego z Jahwe.
Judasz, uczeń Chrystusa, wydaje swego mistrza na pastwę niechętnych mu faryzeuszy. Jako zapłatę za swój postępek otrzymuje trzydzieści srebrników.
Inny uczeń Jezusa, Piotr, nie przyznaje się do swego Pana w chwili, gdy ten jest prowadzony przed sąd, jednakże Chrystus odpuszcza mu tą winę.
Mity greckie
Można powiedzieć, że każdemu z bogów przydarzyła się jakaś zdrada małżeńska, ale palma pierwszeństwa w tej konkurencji bez wątpienia należy się Zeusowi, którego notoryczna niewierność przysparzała Herze wiele powodów do wszczynania awantur.
Jeśli zaś chodzi o ludzi, to niezbyt wiernymi kochankami okazali się: Jazon - zdradził czarodziejkę Medeę, Odyseusz, który romansował i z Kalipso, i Kirke, i Nuzyką, a w tym czasie Penelopa wiernie czekała na niego w domu, oraz Tezeusz, który pozostawił zakochaną w nim Ariadnę bez słowa wyjaśnienia.
Inny rodzaj zdrady popełnił Polinejkes, który sprzymierzył się przeciw swemu rodzinnemu miastu, Tebom, z jego wrogami.
Średniowiecze
W Pieśni o Rolandzie odnajdujemy postać Ganelona, który zazdrościł swemu zięciowi Rolandowi względów, jakimi ten cieszył się u króla Franków, Karola Wielkiego, dlatego też dopuścił się wobec nie zdrady, czego konsekwencją była śmierć dzielnego rycerza.
Dużo przykładów na realizację motywu zdrady znajduje się w korpusie Legend Arturiańskich.
Guinerva, żona króla Artura, zakochuje się w najdzielniejszym z jego rycerzy, Lancelocie. Jest to uczucie odwzajemnione. Wkrótce jednak ich romans wychodzi na jaw, konsekwencji czego rycerz musi opuścić Camelot, stolicę królestwa Artura.
Mordred, jeden z Rycerzy Okrągłego Stołu, zdradza swego suwerena. Gdy ten wyruszył na wojnę z cesarzem rzymskim, podstępny rycerz zagarnął władzę w jego królestwie, nie wzgardził także jego małżonką.
Zarówno Tristan, jak i Izolda nie myśleli o romansie i zdradzie króla Marka, gdy wsiadali na pokład statku płynącego do Wali, ale w wyniku omyłkowego wypicia przez nich napoju miłosnego i jedna, i druga rzecz, stała się dla nich rzeczywistością. Ich dzieje to pasmo ciągłych rozstań, bólu i tęsknoty. Miłość, która ich połączyła, mogła się spełnić dopiero po ich śmierci. Na grobach kochanków wyrósł głóg, którego pędy połączyły się ze sobą nierozerwalnie.
Renesans
W dramacie William Szekspira zatytułowanym Otello czarnym charakterem jest Jago, który udaje, że jest przyjacielem Maura (Otella), a w rzeczywistości knuje on za jego placami spisek. Przyczyną takiego postępowania tego człowieka jest miłość, jaką on odczuwa do małżonki Otella, Desdemony, oraz zazdrość wobec zaszczytów, jakie jego "przyjaciel" otrzymuje z rąk dożów weneckich. Intryga kończy się pełnym sukcesem. Tytułowy bohater tragedii zabija swą żonę, sądząc, że ta go zdradziła.
W dramacie William Szekspira zatytułowanym Makbet zdrajca jest tytułowy bohater. Zabija on swego suwerena, któremu przysięgał wierność, i obejmuje po nim tron Szkocji.
W dramacie William Szekspira zatytułowanym Hamlet tych, którzy zdradzili jest sporo. Klaudiusz zabił swego brata, a objąwszy po nim tron Dani poślubił jego żonę. Zbrodnia i zdrada były to niesłychane… Natomiast, Gertruda, wdowa po królu, nie okazała się być kobietą noszącą zbyt długo w swym sercu pamięć o zmarłym mężu. Wychodząc za mąż w kilka miesięcy po jego zgonie z Klaudiuszem sprzeniewierzyła się jej w sposób oczywisty.
Romantyzm
W Giaurze Georga Byrona winną zdrady małżeńskiej jest Leila, żona Hassana, która bierze sobie na kochanka młodego Wenecjanina.
Ballady i romanse Adama Mickiewicza przynoszą wiele przykładów różnego rodzaju realizacji motywu zdrady.
W Liliach mamy do czynienia z rozwinięciem motywu zdrady małżeńskiej. Niewierna małżonka zabija swego męża, bojąc się, że ten odkryje jej romans.
W Rybce młoda dziewczyna wdaje się w romans z dziedzicem, ten okazuje się jednak niewiernym kochankiem. Zrozpaczona kochanka targa się na swe życie. Zamieniona w rybkę mści się na swym kochanku przemieniając go i jego połowicę w nadbrzeżne kamienie.
W czwartej części Dziadów Adama Mickiewicza Gustaw przedstawia Pustelnikowi dzieje swej nieszczęśliwej miłości, w której istotną rolę odgrywa motyw niewierności Maryli.
W Konradzie Wallenrodzie Adama Mickiewicz przedstawił dzieje rycerza, który aby uratować swą ojczyznę, musiał zdradzić własny kodeks postępowania.
W Ojcu Goriot Honoriusza Balzaka obydwie córki tytułowego bohatera, Anastazja i Delfina, nie są zbyt wierne swym współmałżonkom, zresztą ze wzajemnością.
W Lalce Bolesława Prusa Izabela Łęcka, która była już po słowie ze Stanisławem Wokulskim, romansuje z lowelasem Kazimierzem Starskim.
W Potopie Henryka Sienkiewicza odnajdujemy dwóch arcy - zdrajców ojczyzny: Janusza oraz Bogusława Radziwiłła. Za takowego uchodził również, aczkolwiek niesłusznie, główny bohater tej powieści, Andrzej Kmicic.
W Chłopach Władysława Reymonta pojawia się motyw zdrady małżeńskiej. Antek Boryna romansuje niemalże na o czach swej żony Hanki z Jagną.
Motyw szczęścia.
Nie istnieje jedna rzecz, która by uszczęśliwiała wszystkich. O tym można przekonać się przeglądając choćby dzieje filozofii u jej zarania, kiedy to powstawały pierwsze koncepcje tego, kim jest człowiek i co go uszczęśliwia. I tak, Sokrates, Arystoteles oaz Stoicy utożsamiali mądrość, cnotę oraz szczęście. Z kolei Epikur i jego uczniowie widzieli je w braku bólu, natomiast hedoniści spod znaku Arystypa w rozkoszy zmysłowej. Oczywiście, można odnaleźć jeszcze wiele innych wskazań tego, co uszczęśliwia człowieka, ale jak się wydaje pełną listę źródeł, z których wypływa nasz błogostan, przedstawił w swej książce O szczęściu Władysław Tatarkiewicz. Oto one: 1) rzeczy materialne, tudzież zaszczyty oraz wysoka pozycja w hierarchii społecznej, 2) przebywanie w świecie zbudowanym z pozytywnych uczuć, np. miłość, przyjaźń, 3) satysfakcjonująca praca, 4) przedmioty bezinteresownej kompletacji, które stanowią religia, sztuka, lub też nauka.
Dla potrzeb niniejszej pracy warto wyróżnić następujące kategorie przedmiotów przynoszących ludziom szczęście:
1) satysfakcjonujący rozwój kariery zawodowej, pieniądze, władza
2) uczucie miłości nakierowane na Boga
3) uczucie miłości nakierowane na innego człowieka
a) brata lub siostry
b) ojca lub matki
c) pomiędzy mężczyzną a kobietą
4) wynikające z powodzenia spotykającego innego człowieka
5) wynikające z uprawiania, bądź kompletowania sztuki
6) wynikające z uprawiania nauki
7) wynikające z zachwytu nad naturą
8) wynikające z poświęcenia się jakiejś idei
9) wynikające z radości życia
Ad 1).
Istnieje spora grupa bohaterów literackim, którym wydawało się, że będą szczęśliwi, gdy będą bogaci, lub też zdobędą władzę. Niekoniecznie to przekonanie okazywało się prawdą. Oto niektórzy z nich:
William Shakespeare "Makbet" - Makbet oraz lady Makbet
William Shakespeare "Hamlet" - Klaudiusz - brat ojca Hamleta
Molier "Skąpiec" - Harpagon
Molier "Świętoszek" - Świętoszek
Honoriusz Balzac "Ojciec Goriot" - dwie córki Goriota - Anastazja i Delfina. Doszczętnie zepsute przez ojca. Jest on dla nich wart tylko jako sponsor ich zabaw i hulanek. Brak im kręgosłupa moralnego.
Bolesław Prus "Lalka" - Izabela Łęcka. Arystokratka, która ocenia wartość człowieka wyłącznie podług jego przynależności klasowej. Zaręczyła się z Wokulskim powodowana wyłącznie chęcią zagarnięcia jego pieniędzy, samą zaś jego osobą w duchu pogardzała.
Fiodor Dostojewski "Zbrodnia i kara" - Rodion Raskolnikow. Uważał się za nadczłowieka, jednostkę, która stoi poza dobrem i złem, co, w jego mniemaniu, pozwalało mu popełniać czyny, o których inni nawet by nie pomyśleli.
Ad 2).
Pismo Święte: Abraham Noe, Mojżesz, Apostołowie , Jezus, Maria, Elżbieta, Maria Magdalena
Św. Aleksy (wiara jest tu rozumiana jako ciernista droga, przez którą człowiek musi przejść, aby móc spotkać się z Bogiem)
Św. Franciszek z Asyżu (świat i wszystko jest znakiem obecności Boga, nasza wiara powinna być radosna)
Jan Kochanowski "Czego chcesz od nas, Panie" (zachwyt nad dziełem stworzeniem, Bóg jest tu postrzegana jako Wielki Artysta)
Sonia Marmieładowa ze "Zbrodnia i kary" Fiodora Dostojewskiego. Będąc prostytutką zachowuje jednak wiarę w Boga, która jest czysta i promienna. To w niej odnajduje nadzieję i siłę do życia.
Ad 3).
ad a).
Podborscy z "Ludzie bezdomnych" Stefana Żeromskiego
Tytus i Fuksja z "Gormenghast" Mervyn Peak
ad b).
Maria i Jezus - Nowy testament
Kora i Demeter - mity greckie
Jan Kochanowski i jego córka Urszula "Treny"
Urszula oraz jej potomkowie ze "Stu lat samotności" G. G. Marqueza
Ojciec Goriot z powieści Honoriusza Balzaka o takim samym tytule. Jedyną miłością jego życia były córki Delfina i Anastazja, to dla nich ciężko pracował i to im oddawał pieniądze, które udało mu się zarobić.
ad c).
Abraham i Sara - Stary Testament
Penelopa i Odyseusz - Odyseja Homera
Giaur i Leila - Giaur Georga Byrona
Aldona i Konrad Wallenrod - z powieści poetyckiej Adama Mickiewicza zatytułowanej Konrad Wallenrod
Wokulski i Izabela - z powieści Bolesława Prusa zatytułowanej Lalka. Warto tu zaznaczyć, że była to miłość jednostronna. Pannie nawet przez myśl nie przeszło, by mogła pokochać prostego "dorobkiewicza"
Rodion Raskolnikow i Sonia Marmieładowa - z powieści Fiodora Dostojewskiego zatytułowanej Zbrodnia i kara. To dzięki tej miłości główny bohater tej powieści był w stanie przejść przemianę wewnętrzną i popatrzeć na swą zbrodnię z pozycji człowieka, a nie nadczłowieka.
Mistrz i Małgorzata z powieści Michała Bułhakowa zatytułowanej Mistrz i Małgorzata
Dzieła filmowe:
Marion i Henry "Requiem dla snu" Darrena Aronofskyego
Frida oraz jej mąż "Frida"
Teksty Piosenek:
Elvis Presley "Love me Tender"
The Beatles "8 days a weak (I love you)", Love me do", She loves you"
Ad 4).
Sara i Abraham
Jezus i ludzkość
"Kamizelka" Bolesława Prusa - mąż i żona, którzy z miłości do siebie okłamuje się wzajemnie, a by w ten sposób drugie nie cierpiało i było szczęśliwe.
Honoriusz Balzak "Ojciec Goriot". Życie tytułowego bohatera tej powieści ześrodkowuje się na miłości do córek, Anastazji i Delfinie. Jest ona ślepa i pełna poświęcenia, ich szczęście jest jego szczęściem.
Fiodor Dostojewski "Zbrodnia i kara" Sonia Marmieładowa udaje się z Rodinem Raskolnikowem na jego katorgę. To poświęcenie wynika z miłości, jaką dziewczyna odczuwa do niego. Pragnie, aby był szczęśliwy, a wtedy i ona będzie szczęśliwa.
Ad 5).
Horacy "Exegi monumentum aere parenius"
Kazimierz Przerwa - Tetmajer, E'viva l'arte
Filozofia Artura Schopenhauera
Dzieła filmowe:
Kowal z "Historii kina w Popielawach" Jana Jakuba Kolskiego
Tod ze "Stowarzyszenia umarłych poetów" Petera Weira
Johny z "8 mili"
Ad 6).
Prometeusz - mitologia grecka
Faust "Faust" Goethe
Ochocki z Lalki Bolesława Prusa. Był on młodzieńcem zafascynowanym możliwościami, jakie przed ludźmi otwierało ówczesne przyrodoznawstwo. Wydawało mu się , że scjentystyczna filozofia i metodologia są w stanie rozwiązać wszystkie problemy i zagadki dręczące ludzi od zarania dziejów.
Stanisław Wokulski
Will Hunting z "Buntownika z wyboru"
Ad 7).
Werter z "Cierpień młodego Wertera" Goethego
Gustaw z IV części Dziadów
Adam Mickiewicz "Sonety krymskie"
Kazimierz Przerwa - Tetmajer "Melodia mgieł nocnych"
Tytus "Gormenghast" Mervyn Peak
Marta z "Domu dziennego, dom nocnego" Olgi Tokarczuk
Piosenki: "Harfa traw" Ścianki
Ad 8).
Rzecki
Judym
Konrad Wallenrod
Konrad "Dziady cz. III"
Ks. Robak
Kmicic
Ad 9).
Onufry Zagłoba "Potop". Człowiek, który z każdej kabały potrafił się wykpić, nie tracą przy tym nic ze swej pogody ducha.
J. Pilch "Pod Mocnym Aniołem"
Teksty piosenek:
Celine Dion "I'm thanking God that I'm alive"
Bob Marley "Hey Happy People"
"Always look on the bride side" Monty Pythona z filmu "Żywot Briana"
Osiołek z filmu "Shrek"
Serial telewizyjny "Podróż za jeden uśmiech"
Motyw śmierci i umierania
W słowniku filozoficznym znajdujemy takie oto omówienie problemu śmierci: "Śmierć to kres życia, dlatego nie możemy jej doświadczyć, nie jest ona zła I nie powinniśmy się jej bać. Tak przynajmniej twierdziło wielu filozofów, zwłaszcza Epikur I Lukrecjusz. Zwracano przede wszystkim uwagę na symetrię pomiędzy stanem bycia martwym a stanem "bycia" jeszcze nie istniejącym. Mimo to boimy się śmierci i uznajemy ją za zło (nawet jeśli przychodzi w mgnieniu oka, zatem to nie proces umierania przesądza o naszej ocenie.) Alternatywa, nieśmiertelność, wydaje się lepsza od śmierci, dopóki nie zaczniemy opisywać szczegółów, bo wówczas możemy dojść do wniosku, że ona również jest nie do zniesienia. Radzenie sobie ze śmiercią stanowi jedno z głównych zagadnień bioetyki." Można tu dodać oprócz bioetyki również religię. W każdym razie, problem śmierci jest jednym z najbardziej podstawowych zagadnień nurtujących ludzkość, a zatem jako taki odnajduje swe odzwierciedlenie w piśmiennictwie wszystkich czasów i miejsc. Można tu wyróżnić cztery podstawowe koncepcje tego, co dzieje się z człowiekiem po śmierci. Pierwsza (ateistyczna, materialistyczna) głosi, iż śmierć jest to kres naszej osoby, która rozpada się - koniec końców - na pojedyncze atomy. Druga (religijna), że człowiek to przede wszystkim dusza, która jako taka jest nieśmiertelna, a zatem po śmierci naszego ciała udaje się ona do jakiegoś miejsca (np. piekło, niebo, itp.), gdzie pędzi swą wieczną egzystencję. Trzecia mówi (buddyzm), iż człowiek po śmierci zespala się z jakąś bezosobową mocą kosmiczną. Czwarta (agnostycyzm poznawczy) natomiast twierdzi, że nic na ten temat rozsądnego powiedzieć nie możemy.
Cytaty na temat śmierci, które mogą być przydatne:
" Jeśli życie jest Dobrem, to Dobrem jest i śmierć, bez której nie ma życia " (Lew Mikołajewicz Tołstoj)
" Nikogo nie można nazwać człowiekiem szczęśliwym przed śmiercią ". (Solon)
" Śmierć jest snem bez snów ". (Napoleon I)
" Śmierć nie rzuca się na odważnych, staje tylko naprzeciw nich jak zły pies i patrzy zielonymi oczyma: czy nie zmrużą powieki ". (Bolesław Prus)
" Zło najstraszliwsze, śmierć, nie dotyka nas wcale,
bo póki my jesteśmy, nie ma śmierci,
a kiedy jest śmierć, nie ma nas ". (Epikur)
Możemy w literaturze i piśmiennictwie wszystkich czasów odnaleźć wiele wariantów realizacji tego motywu. Oto niektóre z nich:
targnięcie się na własne życie
targnięcie się na życie kogoś innego
śmierć, która przyszła zbyt wcześnie
śmierć wynikła z jakichś nieprzewidzianych okoliczności, np. wypadek samochodowy
śmierć naturalna spowodowana zestarzeniem się organizmu człowieka
śmierć wynikła z takich czy innych powikłań miłosnych
śmierć jako jeden z możliwych rodzajów kary
śmierć z powodu jakiejś choroby
śmierć wynikła z poświęcenia się dla jakiejś sprawy, np. dobro ojczyzny, lub też idei, np. wolności
śmierć męczeńska
Teksty, w których odnajdujemy realizacje tego motywu:
Starożytność
Pismo Święte
Jezus - swą śmiercią odkupił grzechy świata (śmierć wynikła z poświęcenia się dla jakiejś sprawy, lub też idei)
Abel - śmierć poniesiona z ręki brata (targnięcie się na życie kogoś innego)
Mity greckie:
Ikar - zginął śmiercią tragiczną w topieli, gdyż nie posłuchał ojca, który zalecał mu nie wzbijać się zanadto w górę (śmierć wynikła z jakichś nieprzewidzianych okoliczności)
Średniowiecze
Roland- (" Pieśń o Roladzie ") poniósł chwalebną śmierć na polu chwały (śmierć wynikła z poświęcenia się dla jakiejś sprawy, lub też idei)
Tristan i Izolda - (" Dzieje Tristana i Izoldy ") dwoje zakochanych w sobie, których dopiero śmierć połączyła (śmierć wynikła z takich czy innych powikłań miłosnych)
Odrodzenie
Urszulka- (" Treny"- Jana Kochanowskiego) śmierć ukochanej latorośli poety (śmierć, która przyszła zbyt wcześnie, śmierć z powodu jakiejś choroby )
Makbet- (" Makbet "- Williama Shakespeara) tytułowy bohater dramatu ginie z rąk ludzi, którym wymordował rodziny (śmierć jako jeden z możliwych rodzajów kary)
Romeo i Julia- (" Romeo i Julia " - Williama Shakespeara) dwójka kochanków oddaje ducha wypiwszy uprzednio truciznę (śmierć wynikła z takich czy innych powikłań miłosnych)
Barok
" Do trupa "- J. A. Morsztyna - zestawienie zakochanego z nieboszczykiem
Romantyzm
Werter - " Cierpienia młodego Wertera "- Goethe. Głównym bohaterem tej powieści jest nadwrażliwy młodzieniec, który pokochał niewłaściwą dziewczynę. Lotta jest już bowiem zaręczona z Albertem i raczej mało skłonna do nawiązywania romansu, zresztą wątpliwe czy sam Werter byłby zdolny do tego. Popełnia samobójstwo. (targnięcie się na własne życie, śmierć wynikła z takich czy innych powikłań miłosnych)
Leila- " Giaur " - Leila nawiązała romans z młodym Wenecjaninem (Giaur). Gdy jej mąż się o tym dowiedział, rozkazał ją zamordować (śmierć wynikła z takich czy innych powikłań miłosnych, śmierć jako jeden z możliwych rodzajów kary)
Hassan - " Giaur " - Byron - został zabity przez Giaura w ramach zemsty za zgładzenie jego kochanki (śmierć jako jeden z możliwych rodzajów kary)
Konrad Wallenrod - " Konrad Wallenrod "-A. Mickiewicz - wypełniwszy swą misję decyduje się wypić truciznę (targnięcie się na własne życie, śmierć wynikła z poświęcenia się dla jakiejś sprawy, lub też idei)
Jacek Soplica vel ksiądz Robak " Pan Tadeusz" - A. Mickiewicz otrzymuje śmiertelną ranę podczas bitwy (śmierć wynikła z poświęcenia się dla jakiejś sprawy, lub też idei)
Hrabia Henryk " Nie-boska komedia "- Z. Krasiński - popełnia samobójstwo nie chcąc wpaść w ręce rewolucjonistów (targnięcie się na własne życie, śmierć wynikła z poświęcenia się dla jakiejś sprawy, lub też idei)
Pankracy - " Nie-boska komedia " - Z. Krasiński - jego śmierć spowodowana jest boska interwencją - uderzenie pioruna (śmierć jako jeden z możliwych rodzajów kary).
Pozytywizm
Powstańcy " Nad Niemnem " - E. Orzeszkowa. To młodzi ludzie, którzy poświęcili swe życie walcząc za ojczyznę. (śmierć wynikła z poświęcenia się dla jakiejś sprawy, lub też idei)
Mąż " Kamizelka " - B. Prus. Główny bohater tej noweli umiera, gdyż medycyna w dziewiętnastym wieku nie potrafiła leczyć gruźlicy. (śmierć z powodu jakiejś choroby)
Stanisław Wokulski " Lalka "- B. Prus. Zginął przygnieciony gruzem. Był bohaterem literackim, który łączył w swej osobowości sprzeczne cechy romantyka i pozytywisty. Historia jego miłości do Izabeli Łęckiej godna jest Gustawa, jeśli nie samego Wertera, natomiast jego próby realizacji takich haseł pozytywistycznych, jak: praca organiczna i praca u podstaw, oraz scjentystyczne spojrzenie na rzeczywistość, czyniły go dzieckiem nowych czasów. (śmierć wynikła z takich czy innych powikłań miłosnych, targnięcie się na własne życie)
Rzecki - " Lalka " - B. Prus - jego śmierć to wynik choroby i osamotnienia (śmierć z powodu jakiejś choroby)
Jan Joachim Goriot " Ojciec Goriot " - H. Balzak - Jego śmierć spowodowana chorobą była ty tragiczniejsza, że wynikała ona z niemożności zakupienia odpowiednich lekarstw, gdyż starzec oddał cały swój majątek córkom, te zaś niezbyt się przejmowały losami swego ojca. (śmierć z powodu jakiejś choroby)
Kazimierz Gosłowski " Powracająca fala "- B. Prus Był on robotnikiem w fabryce starego Adlera. Podczas pracy w niej ulega on śmiertelnemu wypadkowi, który był spowodowany zmęczeniem i wynikającym z tego brakiem koncentracji. W tej noweli pokazał Prus wczesnokapitalistyczne stosunki pracy, w których robotnik był traktowany jak narzędzie przez fabrykanta, co często kończyło się tego typu wypadkami. (śmierć wynikła z jakichś nieprzewidzianych okoliczności)
Ferdynand Adler " Powracająca fala " - B. Prus. Syn starego Adlera. Ponosi śmierć w bezsensownym pojedynku. (śmierć, która przyszła zbyt wcześnie, targnięcie się na życie kogoś innego)
Gotlieb Adler " Powracająca fala " - B. Prus. Dowiedziawszy się, że jego syn nie żyje popada w rozpacz. Jednocześnie uświadamia sobie kim był i ile złego uczynił przez całe życie. Za bija się. (targnięcie się na własne życie).
Alona Iwanowna - " Zbrodnia i kara " - F. Dostojewski. Kobieta zajmująca się lichwą, którą morduje Rodion Raskolnikow, uważający się za człowieka stojącego poza dobrem i złem, któremu wszystko wolno. (targnięcie się na życie kogoś innego, śmierć wynikła z poświęcenia się dla jakiejś sprawy, lub też idei)
Marmieładow " Zbrodnia i kara " - F. Dostojewski. Pijany wpada pod koła dorożki. (śmierć wynikła z jakichś nieprzewidzianych okoliczności)
Arkadiusz Swidrygajłow " Zbrodnia i kara " - F. Dostojewski. Ponieważ Dunia nie przyjmuje jego zalotów, targa się na swoje życie. (śmierć wynikła z takich czy innych powikłań miłosnych, targnięcie się na własne życie).
Inne dzieła kultury, w których znajdujemy rozwiniecie motywu śmierci.
" Wędrująca śmierć "- Barlach
" Śmierć trzyma dziewczynę na kolanach "- Kathe Kollwitz
" Taniec śmierci "- Andreas Paul Weber
" Kobieta, koń i śmierć "- Salvador Dali y Domenach
" Dziewczyna i śmierć "- Matthias Hintz
" Rentgenolog strzela do śmierci promieniami Roentgena "- Ivo Saliger
" W dobrej wierze "- Andreas Paul Weber
" Śmierć Marata "- David Jacques Louis
"Rozstrzelanie powstańców madryckich" - Goya
Motyw metamorfozy.
Mówiąc o metamorfozie możemy mieć różne rzeczy na myśli, czy to przemianę psychiczną, czy to fizyczną, czy to społeczną, czy też jakąś inną, ale jedno jest pewne: metamorfoza jest zawsze metamorfozą czegoś, a skoro świat, który nas otacza wydaje się być nieustanną zmiennością, to zatem nic dziwnego, że ten motyw w swych różnych wariantach zyskał taką popularność w literaturze.
Starożytność
Pismo Święte
W Nowym Testamencie Chrystus opowiada o synie marnotrawnym, który zostawił swego starego ojca i udał się w świat z tą częścią spadku, która mu się należała. Wkrótce jednak pieniądze się skończyły, a młodzieniec zrozumiawszy swój błąd wrócił do domu rodzinnego. Jest to przykład metamorfozy, przemiany, wewnętrznej. Z kolei święty Paweł, a wtedy jeszcze Szaweł, w swej drodze do Damaszku, w którym to mieście ma zamiar prześladować chrześcijan, dostępuje nawrócenia. Jest oczywisty przykład, podobnie jak w przypadku syna marnotrawnego, przemiany wewnętrznej.
Mity greckie
Mamy tu do czynienia z wieloma przykładami przemiany ciała, np. uciekająca przed amorami Apollona Dafne zamienia się w drzewo.
Bajki
Jej bohaterowie często przechodzą metamorfozy zarówno cielesne, jak i duchowe. Jak się wydaje jest to jeden ze sposobów wychowywania dzieci, które na przykładach dziejów postaci i ich przemian zawartych w bajkach uczą się odróżniać dobro od zła.
Średniowiecze
"Legenda o św. Aleksym". Można tu mówić o realizacji motywu metamorfozy w tym sensie, że Aleksy odrzuca wszelkie dobra światowe i poświęca swe życie Bogu, a wszakże był wychowywany w domu arystokratycznym i inne szykowano dla niego przeznaczenia.
"Dzieje Tristana i Izoldy". Ani Tristan, ani Izolda, wsiadając na pokład statku płynącego do Walii, nie myśleli o romansie, jednakże po przypadkowym wpiciu napoju miłosnego przechodzą oni przemianę wewnętrzną i zakochują się w sobie.
Barok
W. Szekspir "Makbet". W tym dziele Szekspira odnajdujemy motyw przemiany wewnętrznej człowieka. Makbet był dobrym i walecznym rycerzem, ale na dnie jego duszy czaiły się rządze i pragnienia, których istnienie on nie do końca sobie uświadamiał. Pomogły mu je odkryć trzy wiedźmy oraz jego małżonka Lady Makbet. Powodowany ich podszeptami wkroczył Makbet na ścieżkę zbrodni, z której już nie zstąpił do końca swego życia.
W. Szekspir "Hamlet" - Hamlet był młodzieńcem wrażliwym, posiadającym nietuzinkową osobowość, ale czując się zagrożonym przez swego stryja Klaudiusza, którego podejrzewał o zabicie swego ojca, począł symulować chorobę psychiczną. Wszakże nikt nie będzie nastawał na życie wariata, bo i po co?
Molier "Świętoszek, Tartuffe czyli obłudnik" Tartuffe z pozoru sprawiał wrażenie człowieka niezwykle pobożnego, pogrążonego w kontemplacji Boga, jakim jednak był naprawdę, mógł się o tym Orgon, człowiek, którego opętał, przekonać dopiero poniewczasie. Molier w tej komedii pokazał nam jak łatwo ulegamy przemianie (Orgon) pod wpływem wystarczająco charyzmatycznego człowieka.
Oświecenie
Wolter "Kandyd" - Kandyd był młodzieńcem o niezwykle idealistycznym nastawieniu do świata, które to wypływało po części z jego niewinnej, jeszcze niedoświadczonej natury, po części z wpływu filozofii jego mistrza Panglossa, która głosiła, że żyjemy na najlepszym z możliwych światów, z czego nieszczęsny młodzian wnioskował, że nic złego nie może go na nim spotkać. Z tego, jak bardzo mylne było to przekonanie, nasz bohater zdał sobie sprawę bardzo szybko, dzięki srogim lekcjom udzielonym mu przez życie. Mamy tu przykład przemiany duchowej: od naiwnego idealizmu po krytyczny realizm.
I. Krasicki - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Do pewnego stopnia Mikołaj przypominał Kandyda. On również był bardziej nieświadomy niż świadomy czym może być życie. I podobnie jak jego francuski odpowiednik szybko musiał się wyzbyć swych idealistycznych przekonań, jakkolwiek trzeba przyznać, że Krasiński, w odróżnieniu do Woltera, wierzył w możliwość stworzenia idealnego społeczeństwa bez zła, dlatego też kazał swemu bohaterowi udać się na wyspę zamieszkiwaną przez takowe. Podejrzane tam idealne wzory zastosował później Mikołaj w swym gospodarstwie, które poczęło prosperować świetnie. Ponownie zatem mamy do czynienia z przemiana wewnętrzną bohatera, ale tym razem z niedoświadczonego idealisty w doświadczonego idealistę.
Romantyzm
J.W. Goethe "Faust". Faust był człowiekiem, który poświęcił wszystkie lata swego życia nauce, a na starość zapragnął spróbować rozkoszy życia. Aby to osiągnąć podpisuje cyrograf, który mu podsunął Mefistofelesem. W ten sposób nasz bohater odzyskał młodość (przemienił się w młodego człowieka) i mógł zrealizować swoje pragnienia.
A. Mickiewicz "Dziady" cz. III. W tym dziele romantyczny kochanek, jakim był Gustaw, przemienia się w bojownika sprawy polskiej Konrada. Z jednej strony, jest to zatem metamorfoza wewnętrzna, duchowa, z drugiej zaś zewnętrzna w sensie: zmiana roli społecznej człowieka.
